Ձայներ Երկրորդ Սերնդից
(Յօդուածը սեղմուած եւ հայերէնի վերածուած տարբերակն է 2015թ. Մարտ 14-16ին Ֆիլադելֆիայում կայացած The 45th Annual Scholars Conference on the Holocaust and the Churches-ի ընթացքում կարդացածս զեկուցման)
ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ
Հայոց Ցեղասպանութեան կործանարար ազդեցութիւնը վերապրող սերնդի հոգիներում աներկբայելի իրողութիւն է, բոլորին յայտնի: Բայց այդ ազդեցութիւնը փոխանցուել ու փոխանցւում է սերնդէ սերունդ: Եւ դա չի կապւում նրան, թէ վերապրողը ինչպէս է վերաբերուել իր աղիտալի անցեալի հետ կամ այդ ընտանիքում մեծացող սերունդը ինչպէս է վերաբերուել իր ծնող(ներ)ի անցեալի հետ:
Հայոց Ցեղասպանութիւնից ազատուած ու աշխարհում ցրուած սերունդը իր նոր, համեստ բոյնը շինեց, երեխաներ մեծացրեց: Փորձեց ստեղծել ընտանեկան այնպիսի միջավայր, ուր երեխաները մեծանային առողջ եւ ուրախ, առանց անցեալից մնացած վէրքերի, որ դեռ կրում էին իրենց հոգիներում: Բայց չյաջողեցին: Նրանց ստեղծած ընտանեկան միջավայրը մեծ մասամբ խիստ էր եւ անուրախ: Ֆրանսահայ Ժանին Ալթունեանը վկայում է, որ իրենց տան մէջ կեանքի ուրախութիւնը ընդհանրապէս մոռացուած հարց էր: Նաւա Սեմելը, հրէական Ողջակիզումը վերապրածների զաւակ, իր սերնդին համարում է տխուր մարդկանց երեխաներ, մարդիկ, ովքեր մոռացել են ուրախութեան ինչ լինելը:
æաք Դանիէլեանը, հոգեբան, գրում է, թէ աղիտալի դէպքի պատճառած ցաւը (trauma) վարակիչ է, եւ այդ վարակը կարող է շատ վնասաբեր լինել: Այն բոլորը, ովքեր շփւում են այդ վարակի հետ, ազդւում են դրանից, դրանք լինեն աղէտի անմիջական զոհերը, նրանց ընտանիքները, նրանց երեխաները: Ազդեցութիւնը փոխանցւում է յաջորդ սերնդին, դա կասկածից դուրս է, բայց թէ ի՞նչ խորութեամբ եւ ի՞նչ տարողութեամբ: Չափորոշիչ ազդակները շատ են: Նախ վերապրողին ապաստան տուած նոր երկրի մթնոլորտը բարիեացակա՞մ է, թէ կայ խտրականութիւն եւ դժկամութիւն նորեկի հանդէպ: Նրա դէմ ծառացած ամէնօրեայ գոյապայքարը որքանո՞վ է նրան կլանում: Յետոյ կայ մի այլ ազդակ, որ ընտանեկան յարաբերութիւններին է առնչւում: Արդեօք վերապրող ծնողը իր անցեալը գաղտնի՞ է պահել ու իր կեանքի սարսափելի պատմութիւնը ոչ մէկի հետ չի՞ կիսել: Արդեօք վերապրող ծնողը անդադար պատմե՞լ է իր անցեալի ահաւոր պատմութիւնը ու զաւակներին ազդարարել՝ երբեք չմոռանալ: Իսկ զաւակնե՞րը: Արդեօք գիտակի՞ց էին, թէկուզ սարսափելի ու անհասկանալի եւ ներկայի հետ անհամապատասխան, այդ անցեալին եւ հետաքրքրուա՞ծ, դեռ երբեմն իրենք էլ այդ անցեալի ճիրաններում բռնուած: Թէ անտարբեր էին, անհետաքրքիր դէպի այդ անցեալը եւ զբաղուած՝ իրենց վերելքը ապահովելու մի երկրում, ուր իրենց ծնողները խեղճ եւ անյաջող էին մնացել:
Այս բարդ ու խճճուած հարցումների պատասխանները գտնելու համար երկրորդ սերնդի գեղարուեստական գրականութիւնն եմ պեղել՝ վերծանելու, բացատրելու եւ աշխարհին ներկայացնելու արձագանգը, վկայութիւնը, ազդեցութիւնը տակաւ չամոքուող վէրքի: Կատարածս աշխատանքը բովանդակութիւնն է այն հատորի, որ ամէնայն հաւանականութեամբ կը հրատարակուի այս տարի ու կը միանայ Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրերորդ տարելիցին նուիրուած գիտական աշխատութիւններին:
Երկրորդ սերնդի հոգեկան աշխարհը ճանաչելու եւ անցեալի ազդեցութիւնը նրանց ներկայի եւ ապագայի վրայ 
Բայց տարօրինակ է: Բոլոր պարագաներում, ցեղասպանութեան ստուերը ամէնուրեք ներկայութիւն էր: Կահիրէում, նման ընտանիքի մէջ մեծացած Մերի Թերզեանը վկայում է «The Immigrants Daughter» (2005) ինքնակենսագրութեան մէջ. «Ցեղասպանութեան ազդեցութիւնը ներկայ էր մօրս ապակէ նայուածքի ու հօրս բարկացկոտ բնաւորութեան մէջ: Դա մեզ բոլորիս ազդեց, եւ այդ ազդեցութիւնը երեւի կը շարունակուի դեռ գալիք մի քանի սերունդների վրայ»:
Հոգեբանները հաւատացած են, օրինակ՝ Սուզան Հանդլըրը, որ ընտանեկան գաղտնիքը, մանաւանդ եթէ դա անցեալի մի ողբերգութեան է առնչւում, կարող է վնասել ընտանիքի անդամների մտային առողջութեանը եւ խորտակել ընտանեկան յարաբերութիւնները: Այս իրավիճակում աւելի խոցելի դիրքում են յայտնւում երեխաները՝ բռնուելով մի անանուն անձկութեան մէջ: Անձկութիւնը տառապանք է դառնում ու երբեմն էլ հոգեկան անհանգստութիւն առաջացնում, երբ նրանք իրենք իրենց պատճառն ու պատասխանատուն են համարում այդ խորհրդաւոր ու անըմբռնելի իրողութեան:
«Orphan in the Sands» ինքնակենսագրականում (1995) Վիրջինիա Յարութիւնեանը իր մօր խորհրդաւոր անցեալի մասին է խօսում: Շատ անգամ նա մօրը հարց էր տուել այդ մասին, բայց մայրը միշտ մերժել էր խօսել: Վիրջինիան տհաճութեան զգացում ունէր այդ քարի պէս պաղ կնոջ հանդէպ, որ խանդաղատանքի խօսքեր չունէր իր բերնում, ինքնամփոփ էր, մտերիմ չունէր, չէր սիրում հայկական խմբերին մաս կազմել: Նա անգամ մերժել էր պարել իր իսկ հարսանեաց հանդէսում: Միշիգանի մի քաղաքում ծնուած Վիրջինիային յաջողուեց իր մօր տառապած հոգու հետ ծանօթանալ միայն, երբ մայրը շատ ծեր էր ու մահուան շեմին: Մայրը վերջապէս տեղի տուեց ու պատմեց իր անասանելի պատմութիւնը՝ տեղահանութիւն, չարչարալից ճանապարհ, սպաննութիւն, կողոպուտ ու բռնաբարութիւն: Ընտանիքի անդամները կորցնում են իրար: Եօթ տարեկան աղջնակը մենակ, քաղցած, ծարաւ եւ հիւանդ թափառում եւ վերջապէս ապաստան է գտնում մի թուրքի տանը, յետոյ մի այլ թուրքի, մինչեւ նրան յաջողւում է փախչել խոշտանգումներից ու պատսպարուել Խարբերդի ամերիկեան որբանոցում: Վիրջինիան այժմ գիտէր մօր տարօրինակ բնաւորութեան ակունքների մասին, բայց ուշ էր: Իրեն մնում էր անդարմանելի խճահարութիւն միայն:
«My Literary Prifile: A Memoir» (2010) գրական յուշագրութիւնում Հելէն Փիլիպոսեանը պատմում է իր ծնողների ապրելակերպի ու Բոստոնի ամերիկեան կեանքին ու մշակոյթին ընտելանալու նրանց չկամութեան, նրանց յարաբերութիւնների եւ ջղագրգիռ արտայայտութիւնների մասին: Նրանք իրենց երեխաներին դաստիարակել էին Երկրից բերած հին սովորութիւններով, աւանդական խիստ միջոցներով ու արժէքներով, փորձելով կաղապարել նրանց հոգին ու անհատականութիւնը. բայց դրա արդիւնքը եղել էր հոգեբանական ճակատում երեխաների ու ընդհանրապէս աշխարհի հետ: Փիլիպոսեանի յուշագրութեան ընդմիջից երեւան է գալիս նրա մօր խստաբարոյ բնաւորութիւնը: Դրսում նա ամաչկոտ էր, անընկերական, նուաստացուցիչ էր նրա հետ լինել, երբ նա ջղային նոպաներ էր ունենում, իսկ դա յաճախ էր պատահում: Նա շարունակ կշտամբում ու քննադատում էր աղջկան. պատճառը յայտնի չէր: Նա չէր խօսում անցեալից, իսկ Հելէնը հետաքրքրուած էլ չէր լսելու մօր պատմութիւնները: Դա տեւեց մինչեւ այն ժամանակ, երբ Հելէնը սկսեց կարդալ հայ ժողովրդի պատմութեան այդ ողբերգական ժամանակաշրջանի մասին ու անդրադարձաւ այդ պատմութեան եւ իր ծնողների անցեալի առնչութիւններին: Դստեր հետաքրքրութեան եւ հարցումներին անսալով, 91ամեայ Եղսան բացեց իր անցեալը: Կիսասովամահ աղջիկը նայել էր իր մօր ետեւից, որ հեռացել էր ու էլ չէր վերադարձել: Թուրք մարդը մահից փրկել էր նրան եւ տուն տարել: Թուրքի տանը… երեւի թէ լլկուել էր խեղճ աղջիկը ու փախել: Ու Հելէնը մտածում է, երանի չէր, որ մայրը հոգեբոյժի օգնութեան դիմէր: Կեանքը աւելի դիւրին կը լինէր նրա համար:
Դէյվիդ Խերդեանի հայրը Ադանայի ջարդերից էր ազատուել: Դէյվիդը այդքանը գիտէր միայն: Չէր ցանկացել, չէր կարողացել, ցաւի ու չարչարանքի այդ պատմութիւնների մէջ խորանալ. բայց դրանք կարծես մի խորհրդաւոր անդունդ էին առաջացրել հայր-որդի յարաբերութիւնների մէջ: Եւ անդունդը տակաւ խորացել էր ու խառնակ եւ կնճռոտ զգացումներ առթել՝ վախ, յարգանք, ակնածանք, բայց եւ օտարում ու մի տեսակ տհաճ զգացում: Ամերիկածին Դէյվիդը իր ինքնութեան փնտռտուքի մէջ խորշում էր այն ամէն ինչից որ հայկական էր եւ իր հայրն էր ներկայացնում, նախընտրում էր ամերիկեանը: Նրա անվերջանալի վէճերը հօր հետ ամենահասարակ բաների վրայ ապացոյցն էին նրա օտարացած ոգու, որ տուայտանքի մէջ էր բռնուած երկու իրականութեան միջեւ՝ անցեալ, որ ինքը անտեսում ու արհամարհում էր ու ներկայի աշխարհը իր շուրջ, որին փարել էր խանդավառութեամբ: Հօր մահից յետոյ էր միայն, որ երիտասարդ Դէյվիդի սրտում սողոսկաց մի տարօրինակ զգացում՝ յետ-մահու սիրոյ, յարգանքի, նոյնիսկ յանցանքի եւ խղճահարութեան: Սկսեց կարդալ հայ ժողովրդի կոտորածների պատմութիւնը ու այնտեղ գտաւ հօր խորթ ու օտարոտի խառնուածքի արմատները:
Սան Ֆրանսիսքոյում հասակ նետած Էլլէն Սարգիսեան-Չեսթնաթը վկայում է այն տարօրինակ զգացումի մասին, որ ունեցել էր մանկութեան տարիներին: Այսօր, Սարգիսեանը դա անուանում է Հայոց Ցեղասպանութեան սեւ ստուեր՝ ընտանեկան մթնոլորտի վրայ ճնշող: Նրա հայրը երբեք չկարողացաւ ձերբազատուել այդ ստուերից, որ բացայայտւում էր նրա յաճախակի կատաղի ժայթքումներով: Էլլէնը իր ծնողներին ընկալում էր որպէս ոչ սովորական ու շատ տարբեր՝ իր շրջապատի անհոգ ամերիկացիներից: «Deli Sarkis: The Scars he Carried, A Daughter Confronts the Armenian Genocide and Tells her Fathers Story»ն (2014) արտացոլքն է այդ տարօրինակ մթնոլորտի: Էլլէնը չկարողացաւ գտնել պատճառը իր ծնողների վերաբերմունքի, ուրեմն՝ նախընտրեց հեռաւորութիւն բռնել նրանցից, հեռաւորութիւն, որին ի հարկէ հետեւում է օտարումը: Բայց դրանք կիսամիջոցներ էին, որ մտքի հանգստութիւն եւ հոգու անդորրութիւն չբերեցին Էլլէնին:
Որպէս մէկ այլ յատկանշական երեւոյթ, Ցեղասպանութիւնից ազատուածների ընտանիքներում երեխաների հանդէպ դրսեւորւում է մի անսովոր գեր-հոգատարութիւն, գեր-պաշտպանութիւն: Կրած սոսկալի կորուստներից բխած սա մի տեսակ վախ է, յանկարծ սրանք էլ չկորեն: Այս գեր-պաշտպանութիւնը կաշկանդում է երեխաներին, նրանց դարձնում է անվստահ, իրենց արարքների համար նրանք կախեալ են ուրիշների հաստատումից, չեն կարողանում անկախօրէն որոշումներ տալ իրենց կեանքի, իրենց գործառնութիւնների եւ յարաբերութիւնների ոլորտում: «Diaspora» բանաստեղծութեան մէջ, Դայանա Տէր Յովհաննիսեանը հարց է տալիս՝
Ինչո՞ւ հայ երեխաններին
այնքան սքանչանքով են մեծացնում,
կարծես հիմա է
որ պիտի անհետանան:
Մերի Թերզեանը հիմա է զգում, թէ ինչո՞ւ էր հայրը այդքան բարկանում ու արգիլում էր նրան Կահիրէի փողոցներում մենակ պտըտել, յատկապէս՝ քաղաքում տիրող քաղաքական խառնակ օրերին: Ցեղասպանութիւն տեսած մարդ էր. նրա համար բռնութիւնը, սպաննութիւնը, բռնաբարութիւնը խառն օրերի սովորական երեւոյթներն էին: Իսկ դա այնքա՜ն տարբեր էր ազատ երկրներում ապրած մարդկանց աշխարհընկալումից:
Այս ընտանիքներում, ծնողների ցաւին ու անցեալի թողած անբուժելի վէրքին անտեղեակ, ոչ բնական մթնոլորտում մեծանում են երեխաները: Բայց դէպքերի բերումով եւ կամ հոգեբանօրէն բացատրելի հանգամանքներով, ծնողների մահից յետոյ կամ անմիջապէս դրանից առաջ փոխւում է ամէն ինչ: Նրանց առջեւ յանկարծ բացւում է ցաւի, արիւնի, տառապանքի ու հսկայ կորստի ցարդ անծանօթ, բարդ ու խճճուած մի աշխարհ, որ իրենց ծնողներինն է եղել եւ հիմա իրենք են ժառանգել: Եւ ծնւում է մղումը, գրգիռը: Ծնողների այդ տառապալից կեանքի պատմութիւնը պիտի գրի առնուի. աշխարհը պիտի իմանայ: Որոշ պարագաներում, երբ դեռ կենդանի է ծնողը, հարցումներ, հարցազրոյց, արձանագրութիւններ, արդէն հայթայթում են ապագայ աշխատութեան հում նիւթը: Այլ դէպքերում, երբ արդէն ծնողը չկայ այլեւս, կարծես անտարբերութեան իր մեղքը քաւելու համար, զաւակը սկսում է պրպտել, անցեալի պատմութիւնները իրար կապել ու իր ընտանիքի ու իր ժողովրդի վիպականացուած, բայց այնքան ճշմարիտ անցեալը պատմել աշխարհին: Հետաքրքիր է Դէյվիդ Խերդեանի հաւատամքը, որ մղիչ ուժն է եղել «Forgotten Bread» (2007) իր խմբագրած հաւաքածոյի: Մեր պատմութիւնները պարունակում են մեզ, բացայայտում են մեզ ո իրազեկ են դարձնում մեզ: Մեր պատմութիւնները լեցնում են մեզ իսկական հպարտութեամբ՝ կարողացել ենք ապրել ու դիմանալ, ո՛չ միայն մեր լիակատար կեանքով, բայց նաեւ մեր պատմութիւնները պատմած: Որովհետեւ առանց մեր պատմութիւնների, մենք ոչինչ ենք:
Դէյվիդ Խերդեանը իր մօր՝ Վերոն Դիւմեջեանի պատմութիւնը պատմեց՝ «The Road from Home, The Story of an Armenian Girl» (1979): Յակոբ Խաչիկեանը Հայոց Ցեղասպանութեան վիպականացուած պատումով՝ «A Summer Without Dawn» (2000), պատմական յիշողութեան շարունակականութիւնը, դրա սերնդէ սերունդ փոխանցումը ամրակայեց: Թէոդոր Խարբերդեանը իր հօր՝ Յակոբի անասելի պատմութիւնը յաւերժացնելով, կարծես ցանկանում էր իր ուսերին առնել այն յանցանքի զգացումը, որ ամբողջ կեանքում տանջել էր հօրը՝ թէ ինչո՞ւ ինքը կենդանի էր մնացել, երբ իր շուրջ զոհուել էին բոլորը. «Hagop, An Armenian Genocide Survivors Journey to Freedom» (2003) աշխատութեան մէջ արտացոլում է Թէոդորի շրջուած խղճահարութիւնը՝ յանցա՞նք է արդեօք, որ ինքը երջանիկ է ու հպարտ իր ծնողներով, իր ընտանիքով, իր ապրած երկրի դաւանած սկզբունքներով, որոնք երաշխաւորում են իր մարդկային իրաւունքները: Քէյ Մուրադեանի մայրը մերժում էր հոգին աւանդել՝ մինչեւ դուստրը կը խոստանար թուրքի վառած դժոխքում բռնուածի իր պատմութիւնը պատմել աշխարհին: «A Gift in the Sunlight, An Armenian Story»ին (2005) մարմնաւորում է Քէյ Մուրադեանի առաքելութիւնը՝ պատմելու ու այդ պատմութիւնը կրթութեան ճամբով փոխանցելու երիտասարդ, մանաւանդ՝ ոչ հայ սերնդին: Էլլէն Սարգիսեանը, նոյն ճամբան է բռնել. «Deli Sarkis»ը ցոյց պիտի տայ թէ թուրքերը ի՞նչ ոճիր գործեցին, ոճիր, որ շարունակւում է վերապրողների կեանքում ու ներգործում նրանց սերունդների հոգիներում:
Ըրուին Ստաուբը, ընկերային հոգեբան, գտնում է, որ ծնողների աղիտալի անցեալը նրանց երեխաների մէջ ընդհանրապէս հոգեկան հիւանդութիւններ չի առաջացնում: Այնուամենայնիւ, հոգեկան անհանգստութիւն եւ այլոց հետ յարաբերելու դժուարութիւններ տեսնուած են մանաւանդ այն երեխաների մօտ, որոնց ծնողները գաղտնի են պահել անցեալը: Այս երեւոյթը նուազ կամ շեշտուած չափերով պատկերուած է երկրորդ սերնդի գրականութեան մէջ:
Ամբողջովին օտար ու անծանօթ մթնոլորտում գաղթական ընկած հայ վերապրողները ձուլման վտանգի հոսանքն ի վեր պայքարեցին: Իրենց գիտցած ձեւով երեխաներ դաստիարակեցին՝ շեշտուած հայկականութիւն նրանց ներշնչելով, թելադրելով: «Դու հա՛յ ես, եւ դա չմոռանա՛ս», կամ՝ «Իմ ընտանիքը զոհուեց անապատներում, եւ դո՛ւ պիտի փոխարինես նրանց կորուստը՝ հաւատարիմ մնալով քո արմատներին»: Մերի Թերզեանը կարողացաւ անդրադառնալ այս ամէնի իմաստին, երբ հայոց դպրոցն էր աւարտում: Ինչո՞ւ է հայկական դպրոց, նոյնիսկ մանկապարտէզ աւարտելը այդքան նշանակալից գաղթական համայնքի համար: Թերզեանը աւարտողներին դիտում է որպէս կոտորուած սերնդից ընձիւղած նոր ճիւղեր: «Իւրաքանչիւր աւարտական՝ վերյառնումն է մոխիրներից ու յաղթանակը ընդդէմ ոճրագործների, ովքեր ցանկանում էին հայի գոյութիւնը ջնջել աշխարհի երեսից», գրում է նա:
Այնուամենայնիւ, օգտագործուած միջոցը՝ մշակութային, կրօնական եւ ազգային տարբերութիւնների շեշտաւորումը ի շահ հայկականի, շատ դէպքերում դժուարացրել է զաւակների անխուսափելի մուտքը «օտար» շրջանակ՝ դպրոցում կամ աշխատանքի վայրում, եւ պարտադրել է նրանց լուսանցքային դիրքում մնալ: Մերի Թերզեանին այդ զգացումը պատեց, երբ հայկական դպրոց աւարտելուց յետոյ սկսեց Կահիրէի Կաթողիկէ Կոյսերի վարժարանը յաճախել: Նրա կարծիքով օտար մշակոյթի մէջ ներծծուելը հաւասար էր փոխակերպման ընթացք բռնելուն, որ ինքնին նշանակում էր մասամբ ինքնասպանութիւն, մասամբ դաւաճանութիւն եւ մասամբ էլ վերածնութիւն: Ինքնութեանդ ո՞ր մասը կը դիմանայ, ո՞ր մասը փոխակերպման կ՛ենթարկուի եւ ո՞ր մասից պիտի ամբողջովին հրաժարուես: Ուղեղդ չարչարող հարցեր:
Ֆրանսահայ Ժերար Շալեանդը, վերապրողի զաւակ, մանկութիւնից ի վեր շատ էր լսել մեծ մօր սարսափելի պատմութիւնները: Եւ գուցէ հէնց այդ պատմութիւնների անչափելի յորձանուտը պատճառ դարձաւ, ինչպէս «Memoire de ma Memoire» (2003) ինքնակենսագրականում է գրում, որ ինքը «հեռանա՛յ իր ցեղի կապանքներից, խուսափի այդ պառաւ կանանցից, որ իրենց վիշտն էին պարպում, մոռանայ, որ ինքը ժառանգորդն է ցեղասպանութեան»: Շալեանդի օտարումը, նրա մուտքը համամարդկային արկածախնդրութիւնների մէջ, որ միեւնոյն ժամանակ նշանակում էր վերելք ու յառաջդիմութիւն իր մասնագիտական կեանքում, քառորդ դար տեւեց: Նա անդրադարձաւ, որ հնարաւոր չէ խուսափել, որ ինքը իրօք կրում է ցեղասպանութեան բեռը, ազդեցութիւնը:
Վիրջինիա Յարութիւնեանը նկարագրում է իր զարմանքը, երբ առաջին անգամ անդրադառնում է, որ իրենց տան մթնոլորտը, կենցաղն ու ամէնօրեայ սովորութիւնները որքան տարբեր են իր բոլոր դասընկերներից: Նրա խիստ մայրը իրաւունք չէր տալիս աղջկան րնկերների հետ դուրս գնալ, տղաների հետ ժամադրութիւններ ունենալ: Նրա կարծիքով դա անպատշաճ ու նոյնիսկ անբարոյ էր, միայն փողոցի աղջիկները տղայի հետ մենակ ինքնաշարժի մէջ կը նստեն: Վիրջինիան օրեցօր աւելի էր մեկուսանում ու ընկճւում: Տան եւ դրսի երկուութիւնը մշտական լարուածութեան աղբիւր էր Հելէն Փիլիպոսեանի համար. իսկ այդ իրավիճակի արդիւնքում նա ըմբոստանում էր տանը, իսկ դրսում՝ մեկուսացած էր ու անհաղորդ: «Տունը՝ շատ հայ էր, դպրոցը՝ շատ ամերիկացի», գրում է նա: Այս զգացումը աւելի էր շեշտւում ուսուցչի ու դասընկերների կամ նոյնիսկ աշխատակիցների հեգնական, բացասական ակնարկներով, մանաւանդ՝ եթէ հայերը իրար մէջ հայերէն էին խօսում: Երեւոյթը նուաստացուցիչ էր, արդիւնքը՝ բարդոյթ, հայի ստորակայութեան բարդոյթ, որ նստում էր վերապրողներից ծնուած սերնդի հոգիներում: Փիլիպոսեանի համար տառապանք էր տեւական բախումը երկուութեան, երկու աշխարհ, երկու բեւեռ իրար բախուող, երբեք հաւասարակշռութեան չհասնող: Որքան շատ են այս հոգեվիճակը մարմնացնող կերպարները Յակոբ Կարապենցի բազմազան գործերում, «Որեւէ Տեղից Մինչեւ Այստեղ», «Անծանօթ Հոգիներ», «Մի Մարդ Եւ Երկու Շիրիմ», «Փայտէ Նժոյգը» եւ դեռ ուրիշներ:
Որքան էլ բացասական էր մթնոլորտը, այնուամենայնիւ, յիշելու պարտաւորութիւնը, յիշողութեան բեռը փոխանցուել էր: Այդ յիշողութեան հետ դէմ յանդիման գալու համար շատերը իրենց ծնողների հայրենիք, ծնդավայրը փնտռելու ելան. մի տեսակ «ուխտագնացութիւն» դէպի Արեւմտահայաստան: Դա նաեւ ի կատար ածումն էր իրենց ծնողների լուռ իղձերի՝ վերադարձ պապենական, հարազատ օճախին: Մարգարէթ Աճեմեան Ահներթը, Հրանդ Մարգարեանը, Հրանդ Խաչատուրեանը, Արփինէ Գոնիալեան-Գրոնիէն, Էլլէն Սարգիսեան-Չեսթնաթը եւ այլք պիտի շօշափէին այն հողն ու ջուրը, սարն ու քարը, որ սուրբ նշխարք էր եղել իրենց մանկութեան օճախներում, որպէսզի ծնուէին «The Knock at the Door»ը (2007), «Քառաձայն պատարագ»ը (1998), «The Way it Turned out, A Memoir»ը (2012), «A Place in the Sun, in Turkey, Malgre Sangre»ը (2009), «Deli Sarkis: The Scars he Carried, A Daughter Confronts the Armenian Genocide and Tells Her Fathers Story»ն (2014) եւ այլ անկեղծ ու սրտաբուխ վկայութիւններ:
«How to Talk with the Dead» բանաստեղծութեան մէջ, Դայանա Տէր Յովհաննիսեանը ուխտեց պահել յիշողութիւնը եւ այն փոխանցել յաջորդ սերնդին, երբ տասներկու տարեկանում Ցեղասպանութիւնը վերապրած հօր կողքին կանգնած էր մեծ մօր գերեզմանի առջեւ.
Ուզում էի ասել նրան, թէ
եթէ ես երեխաներ ունենամ, նրանք կ՛իմանան
թէ նա ինչպէս էր թեւը կորցրել. ուզում էի ասել
որ թէեւ իր ամբողջ ընտանիքը
կոտորուել էր թուրքերի ձեռքով,
բայց մենք մնացողներս
իրենն էինք
բայց ես չգիտէի
մեռածի հետ ինչպէս խօսել:
Երբ տուն վերդարձայ
առաջին բանաստեղծութիւնս գրեցի:
Դայանայի համար բանաստեղծութիւնը դարձաւ անդրշիրմի հետ, Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի հետ առնչուելու միջոց:
Փոխանցուած յուշերի բեռը երկրորդ սերնդի մօտ երբեմն այնքան ծանր է կշռել, որ տիրապետել է ներկային, ու նրանք անցեալը ապրել են ներկայի պէս: Ալիսիա Կիրակոսեանը վկայում է «An Inconvenient Genocide» բանաստեղծութեան մէջ.
Ցաւը միշտ թարմ է
թաքնուած
բիլիոնաւոր մեր բջիջների
խորհրդաւոր թելարկումների մէջ
ու խաղի է բերում մեր մտքերը
մեր արեան թրթռումի
հետ խառնւում
նեխում, ազդում է կեանքի վրայ:
Վեհանոյշ Թեքեանը զգում է սահմռկեցուցիչ ներկայութիւնը Եղեռնի, որ երբեմն «յիշողութեանս տարածքին վրայ կ՛իջնէ՝ իբրեւ լախտ, այնտեղ բնակելու իրաւունք չունի, գիտէ՝ որ չունի»: Թեքեանը իր «Մոխիրէ Ծառ» (1987) գեղարուեստական արձակի մէջ ձերբազատուել է փորձում Ցեղասպանութեան պարտադրիչ ներկայութիւնից, բայց գիտի, թէ «պիտի չանհետի բոլոր միջանցքներէս. ամենակո՛ւլ, բոլոր դուռներուն առջեւ իր անուանատախտակը դրեր է»:
Անցեալը ապրւում է ներկայի նման, եւ երբեմն այնպիսի սաստկութեամբ, որ շրջապատի առթած ամենաչնչին զուգորդութիւն ենթակային փոխադրում է անցեալ, նոյնիսկ եթէ այդ անցեալը գտնւում է ժամանակի եւ տարածութեան մեծ հեռաւորութեան վրայ: Դայանա Տէր Յովհաննիսեանը գիշերով անցնում է անծանօթ փողոցներով ու հասցէ է փնտռում. բայց յանկարծ անունները տարբեր հնչեղութիւն են ստանում, Չաննինգը՝ Չանկերի, Այերը՝ Այաշ: Ու Դայանան Սիամանթոյի, Ռուբէն Սեւակի ու Գրիգոր Զօհրապի հետ է: Յակոբ Կարապենցը որպէս թղթակից մասնակցում է Urban Renewal Federation of America (URFA)-ի տարեկան համագումարին Հարթֆըրթում, բայց URFA մակագրութիւնը սրահի մեծադիր պաստառների վրայ նրան մտովին Ուրֆա է փոխադրում՝ 1915ի հերոսական ինքնապաշտպանութիւն: Ու նա այլեւս չի լսում բեմից արտասանուող ճառերն ու զեկոյցները: Ահա բեմից Նշան Պեշիկթաշլեանն է խօսում իրեն, հերոսամարտն է դրուատում: Մեր նախնիքների ստուերները հետեւում են մեզ ու մեզ հետ են միշտ:
Աղէտի օրերը դարձեալ ապրելով, երկրորդ սերունդը իր ձայնը միացրեց Հայոց Ցեղասպանութեան գրական ազդումներին, պահանջեց ու բողոքեց: Բողոքեց իրեն բաժին ընկած ճակատագրի դէմ. բողոքեց ոճիրը ուրացող ոճրագործի դէմ, որ իր ամբարիշտ կեցուածքով չբուժուած վէրքն է փորփրում, կրակի վրայ իւղ աւելացնում: Զայրոյթ եւ յուսահատութիւն արձագանգում են գրական գործերում: «An Inconvenient Genocide» բանաստեղծութեան մէջ Ալիսիա Կիրակոսեանն է ձայնում.
Ուրեմն, մենք
անպատեհ ցեղասպանութեան
վերապրողների զաւակներս
ձայնում ենք
աշխարհը շարժող հնչականութեամբ՝
Այո, դա պատահեց
Եւ դա մենք չենք մոռացել:
Վահէ Օշականը, Յակոբ Կարապենցը, Պօղոս Գիւփէլեանը թուրքի ուրացութեան դէմ ելած հայ ազատամարտիկների արդարամատոյց գործողութիւններն են պանծացնում: Թուրքի ժխտողական կեցուածքը զէնքի ուժով պէտք է տապալուի: Դայանա Տէր Յովհաննիսեանը եւ Ալիսիա Կիրակոսեանը թուրքին դաշնակից ուրացող դիւանագէտների ու պատմաբանների դէմ են ելնում, Հրանդ Մարգարեանը փորձում է աշխարհին ցոյց տալ թուրքի սուտը, քաղաքների, շինութիւնների ու բնիկ ժողովուրդների պատմութիւնը խեղաթիւրող: Բայց թուրքը շարունակում է ուրանալ: Եւ սա նշանակում է մեռնել ամէն անգամ, երբ ուրացումով անվաւեր ենք սեպւում, գրում է Կիրակոսեանը:
Ուրացումը արգիլում է ապաքինումը: Ըրուին Ստաուբի կարծիքով, ուրեմն, ապաքինման գործընթացը մերժուած է հայերին: Եւ այսպէս, դեռ պիտի շարունակուի: Պատմագէտները դեռ երկար պիտի տքնեն նորանոր փաստերով ապացուցելու ապացուցուածը: Արուեստագէտները իրենց տաղանդը ի գործ պիտի դնեն արուեստի մէջ ճակատելու ցեղասպանութեան հետ, պարզելու դարձեալ ու դարձեալ, որ ինչ որ պատահեց 1915ին Ցեղասպանութիւն էր, ոչ պակաս, եւ այդ ճամբով մաքառելու ուրացութեան դէմ: Երկրորդ սերնդի գրականութիւնը արտացոլքն է այդ հսկայ ճիգի, արձագանգը Ցեղասպանութիւնից անցած հայ ժողովրդի հաւաքական հոգեվիճակի, որ բոլորինս է: Ու խնդիր չէ, թէ քո նախնիքները անցել են անապատից, թէ թուրքի եաթաղանը նրանց չի էլ դիպչել: Ինչպէս Դայանա Տէր Յովհաննիսեանն է ասում՝ «We are children of Der Zor»:
ԵՂԵՌՆԻՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ԱՅՍ ԹԻՒԻ ՀՈՎԱՆԱՒՈՐՆԵՐԷՆ
NOVITA
Harry Nazarian & Family
Mr. & Mrs.
Vahan & Anoush Chamlian
Fresno
Primex
Laboratories
Vrej Pastry
