Մնաս Բարով, Սիրելի Փիլիպոս
ԷՎԱ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
«Ամենակարեւոր բաները մեզ ոչ ոք չսովորեցրեց: Առաջին դասարանում անցանք այբուբենը, դա յետոյ էլ կը սովորէինք: Յետոյ թուաբանութեան դասատուն մեզ անգիր անել տուեց բազմապատկման աղիւսակը… երբ կեանքում մենք անընդհատ բաժանուելու էինք՝ մեր մտերիմներից, մեր յոյսերից, մեր ապրած տարիներից… Սովորեցրին հին ու նոր ժամանակների պատմութիւններ, որ ի՞նչ…
Եւ ոչ ոք չսովորեցրեց ինչպէս հասկանալ կողքինի տխրութիւնը, ինչպէս լսել լռութիւնը, ինչպէս տառապել… արժանապատուութեամբ: Թողեցին, որ այդ ամէնը սովորենք ինքնակրթութեամբ՝ ինչպէս ասում են: …Իսկ աւելի մարդավարի ասած՝ մեր սրտերի վրայ ստացած վէրքերով պիտի սովորէինք ամենակարեւոր բաները: Իսկ վէրքերից սպիներ են մնում…»։
Վարդգէս Պետրոսեան. «Ապրած եւ Չապրած Տարիներ»
Ի հարկէ, այս տողերի իմաստը ես աւելի ուշ կը հասկանամ իր ողջ խորութեամբ:
Հիմա, երբ աւարտում եմ իմ սիրելի դպրոցը, հասկանում եմ, որ Ռոզ եւ Ալէք Փիլիպոս Ազգային վարժարանը ամենակարեւորը տուեց ինձ – հարազատ մնալ իմ նկարագրին, հայու էութեանը: Այս գեղեցիկ երկրում ապրելով, չմոռանալ պապիկիս լեզուն, նրա պատգամը, չմոռանալ հայրենիքս, ուր մի օր պիտի վերադառնանք ամէնքս: Հիմա, երբ աւելի հասուն եմ, ոչ այն փոքրիկ աղջնակը, որն առաջին անգամ մտաւ դասարան, հասկանում եմ, թէ ինչու ծնողներս ինձ բերեցին հայ դպրոց: Իմ լեզուն, որով խօսում են իմ ընտանիքում, հայոց լեզուն ոչ միայն խօսք է: Հայոց լեզուն բացի իմ ընտանիքը լինելուց, իմ հեռաւոր ու շատ մօտ Հայաստանն է, ուր վերջերս շրջեցի իմ դպրոցական ընկերների եւ ուսուցիչների հետ: Ուր բազում անգամ եղել էի մտովի՝ ուսուցիչներիս եւ ծնողներիս նկարագրութիւններով: Ի հարկէ շատ հարազատ էր ու միաժամանակ նոր ու անսպասելի: Պատրաստւում եմ նորից գնալ եւ իմ հնարաւորութեան սահմաններում օգտակար լինել երկրիս եւ մարդկանց: Քայլել այն փողոցով, որը կրում է պապիկիս անունը: Հասկանալ, թէ այդ ինչ է նշանակում: Բացել պապիկիս ծննդավայրում, ժայռերին թառած դատարկ տան դուռը, սրբել նրա գրասեղանի փոշին: Հպարտ լինել եւ շնորհակալ իմ դպրոցին, որ ինձ եւ իմ ընկերներին կարողացաւ սովորեցնել հայ մնալ, ամուր կպած լինել արմատներիս, որ հզօր ժայռերի մէջ են ու ծիրանի հաստաբուն ծառերի: Դա շատ մեծ ուժ է, շատ մեծ: Ապրել ուրիշ երկրում,սովորել, զարգանալ եւ այդ ամէնը ծառայեցնել հայրենքին: Ի հարկէ, արժանաւոր քաղաքացի մնալով այն երկրին, որն այս հնարաւորութիւնը տուել է: Եւ ի հարկէ, գնահատել իմ հարազատ դպրոցը, որտեղ երջանկութիւն ունեցայ կրթուելու: Իմ դպրոցը սովորեցրեց ուժեղ լինել, կեանքի դպրոց մտնելու համար: Կեանքի դպրոց, որտեղ ինձ շատ անակնկալներ են սպասւում, ինչպէս ասում է պապիկս՝ մնացածը կը սովորենք ինքնակրթութեամբ: Եւ տայ Աստուած, որ մենք աւելի երջանիկ սերունդ լինենք: Եւ դա այդպէս է իմ սիրելի, հարազատ, բայց անծանօթ Պապիկ:
Այդպէս էլ կը լինի, ես վստահ եմ: Ես շնորհակալ եմ իմ, քո ընտանիքին, իմ դպրոցին, որ հարազատ է նոյնքան: Մնաս բարով սիրելի Փիլիպոս: Շարունակիր լինել այնպիսին, ինչպիսին եղար ինձ ու իմ սերնդակիցների համար:
ՌՈԶ ԵՒ ԱԼԵՔ ՓԻԼԻՊՈՍ
ԱԶԳ. ՎԱՐԺԱՐԱՆ
Մի Թերթիկ Մեխակ
ՆԱԹԱԼԻ ԲԵՆԷՅԵԱՆ
Սեպտեմբեր ամիսն էր: Դպրոցի զով պարտէզում, հսկայ ծառերի տակ նստած, իմ սիրելի ընկերուհիների ու հայոց լեզուի դասատուի հետ խոր մտքով զրուցում էինք հայկական գրականութեան մասին ու խմում էինք մեխակով տաք թէյ:
Նստել էինք գրական սեղանի շուրջ: Մի դասընկեր սկսեց իր հեռախօսից նուագել հայկական մեղմ մեղեդիներ: Ապա սկսեցինք խօսել զանազան բառերի հեքիաթային պատմութիւնների մասին:
Յանկարծ, մեխակի բոյրը ինձ ներշնչեց: Նրա ստուգաբանութեան նիւթը առաջացաւ իմ մտքում: Ես հետաքրքրուած մնացի «մեխակ» բառի քաղցրաբոյր աշխարհին մէջ եւ մտայ մի յաւերժական ճանապարհորդութիւն:
«Մեխակ» նշանակում է «փոքր մեխ»: Նրա արմատը «մեխ» բառն է: Իբրեւ փաստ՝ զանազան լեզուներից վկայութիւններ կան: Ի՞նչ կապ ունի գամը կամ պզտիկ գամը մեխակի հետ: Եթէ պզտիկ գամը այնքան մեծ է, հապա մեծը ի՞նչ պիտի լինի: Բայց քանի որ պարսկերէնի մէջ պզտիկ գամ է նշանակում, ուր որ հասել է, թարգմանել են իմաստը եւ այդպէս հաստատել: Անգլերէնում, «մեխակ» բառը՝ «clove», գալիս է հին ֆրանսերէն «clou de girofle»ից: Հայերէն բառի նման, նրա արմատը «մեխ»ն է: Նրա իմաստն է «nail of the gillyflower», այսինքն «մեխակ ծաղիկի մեխը»:
Քաղցրաբոյր մի օր մարդացաւ մեխակ համեմը, դարձաւ հայ զինուոր ու անմահացաւ ազատամարտիկ Մեխակ Մեխակեանի նահատակութեամբ: 1961 թուին ծնուած փոքր Մեխակը, իր մանկութեան օրերին հազարերորդ անգամ թերթելով հայոց պատմութեան սիրելի էջերը՝ չէր մտածել, որ մի օր մասն է դառնալու այդ պատմութեան:
Մեր բաժակների թէյը սկսեց քիչ-քիչ նուազել: Լցրեցինք մի նոր բաժակ: Բոյրը նորից գրաւեց ինձ: Նա մի նոր ներշնչում դարձաւ, մի թարմ զրոյց…
Այս գոյականը գրաւիչ բոյր տուեց մեր գրականութեանը: «Մեխակ»ը բազմաթիւ հայ հեղինակների քերթուածների մէջ է գտնւում ու հարստութիւն է տալիս հայ լեզուին, ինչպէս այդ համեստ բոյսը անուշ համ է տալիս մեր թէյին ու Սեպտեմբերի այս զով եղանակին ջերմացնում է մեր զրոյցները:
Կարծես, թէ հայկական ճոխ նախշազարդ գորգի վրայ բազմած, սկսեցի մտովի նաւարկել դէպի հեռաւոր երկիրներ, հեռաւոր պատմութիւններ… դէպի մեխակի հայրենիքը, դէպի Խաղաղական ովկիանոսի հեռաւոր կղզիներ: Այդպէս սկսեցի յայտնաբերել, թէ բառը ի՛նչ արմատներ ունէր հայկական քնարերգութեան ու երգարուեստի մէջ: Ո՞նց է աճել որպէս բառ, ինչպէ՞ս է «մեխակ» բառը ծաղկել:
Փնտռեցի ու փնտռեցի հայ լեզուի հարիւրաւոր գրութիւնների մէջ, մինչեւ որ, մի բախտաւոր օր, քնարական տողեր ինձ յայտնուեցին: Որոնումի ընթացքում ինձ պատահեց Ռաֆայէլ Պատկանեանի «Մանկական Բանաստեղծութիւններ»ից մէկը, որտեղ «մեխակ»ը գարնան նշան էր, արեւաշող եղանակի ու զմրուխտ դաշտերի գեղեցկութիւնը.
«…Բեր պայծառ արեւ, բեր մեզ տաք օրեր…
Թող բացուին, ծաղկին, վարդ, մեխակ, շուշան»:
Պատկանեանի նման, Միսաք Մեծարենցն էլ գրաւուած էր այս բառով: Նա ստեղծագործեց մեխակաբոյր մի արտայայտութիւն. «Մեխակի հոյլ մ՛աչուըներ»:
Շարունակում ենք նստել քնքոյշ շուքի տակ, խոհուն, հանգիստ: Մեր բաժակները նորից դատարկ էին: Երազանքով դեռ մտածում էի մեխակի մասին: Երբ լցնում էի բոլորի վերջին բաժակները, իմ ականջների մէջ մեղմ շշնջաց մի հեշտագին մեղեդի ու ինձ ներշնչեց, ինչպէս ներշնչուել էր Գուսան Աշոտը…
«…Սարի սիրուն եար, սարի մեխակ բեր,
Ա՜խ, չէ, ի՞նչ մեխակ, սիրոյ կրակ բեր…»:
ՀԲԸՄ ՎԱՉԷ ԵՒ ԹԱՄԱՐ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆ
Մտքիս Ճամբորդութիւնը Դէպի Հաուայի
ՍՈՆԻԱ ՏԱՐԱԳՃԵԱՆ
Հայերէնի դասարանի խաղաղութեան մէջ նստած, աչքս հանդիպեցաւ պատէն կախուած «Նաւ»ն պաստառին, ուր առագաստանաւ մը կը նաւարկէր Վանայ լիճին վրայ: Երբ ուսուցիչս կը խօսէր «նաւապտոյտ», «նաւուղղութիւն» եւ «նաւ»ով շինուած այլ բառերու մասին, միտքս հեռացաւ դասարանէն ու ճամբորդեց հեռուները, դէպի Հաուայի: Այդ առագաստանաւին նկարը ինծի յիշեցուց այն տասը հաճելի օրերը, որ ես անցուցի այդ կղզիին վրայ:
Այդ բնանկարին կապոյտ ջուրերը ինծի միտքի թռիչք տուին դէպի Հաուայիի հանդարտ կապոյտ եւ աղի ջուրը: Իմ առաջին տպաւորութիւնը ամպոտ, բայց ջերմ օդն էր: Զարմանելի էր այդ զգացումը մաշկիս վրայ, որովհետեւ երկինքը սեւ էր, մոխրագոյն ամպերով ծածկուած, բայց արեւին տաքութիւնը դեռ կրնայի զգալ: Երբ ես կանուխ առաւօտները կ՛արթննայի եւ պատշգամ կ՛ելլէի, ծովուն խաղաղ ալիքները եւ շոգ օդը ինծի արձակուրդի հանգիստ զգացում կու տային:
Անհաւատալի է, որ այդ կղզին հազարաւոր տարիներ առաջ հրաբուխ մըն էր: Այդ հրաբուխին լաւան ժայթքեր է, գոյացեր է այդ կղզին, ապա յայտնուեր է գեղեցիկ եւ գլխու պտոյտ տուող բնաշխարհ մը:
Բազմաթիւ են այդ կղզիի հրաբուխները: Կան հանգչածները եւ կան կենդանիները: Այդ հրաբուխներէն մէկն է «Տայմընտ Հէտ»ը: Այդպէս է կոչուած, որովհետեւ անգլիական ճամբորդներ հոն, աւազին վրայ գտեր են ադամանդներ: Իմ պանդոկէս ես սարսափով կը դիտէի այդ քնացած վիշապը: Չէի գիտեր, արդեօք այդ վիշապը անակնկալօրէն պիտի պայթէ՞ր… Ի՜նչ բախտաւոր էի: Չպայթեցաւ:
Հաւայիի բնակիչները շատ հանդարտ, դանդաղ եւ մեղմ են: Ինծի համար շատ զարմանալի էր ասիկա, երբ ես մեծցեր եմ Լոս Անճելըսի եռուզեռով:
Այս կզիին վրայ ես տեսայ երեք լիբանանահայ ընտանիքներ: Անոնցմէ երկու հատը ոսկերչութեամբ կը զբաղէր, իսկ երրորդը ունէր Միջերկրականի հեռաւոր համերու եւ համեմներու ընտանեկան փոքրիկ ճաշարան մը: Շատ լաւ ժամանակ անցուցի անոնց հետ: Աւելին, շատ հիւրասէր էին եւ ինծի ցոյց տուին կղզիի բոլոր գեղեցիկ անկիւնները:
Աչքերս բացի: Միտքս վերադարձաւ դասարան: Ուսուցիչս կը շարունակէր դասը պատմել: Իսկ ես երազկոտ՝ դեռ կը մտածէի այդ տասը օրերուն մասին: Ես կը յիշէի Հաուայիի կապոյտ ծովը, տաք եւ խոնաւ օդը, հրաբուխի սեւ ադամանդները եւ անոր խաղաղ ժողովուրդը: Քանի՜ տարիներ անցեր են, բայց ես դեռ չեմ մոռնար այդ գեղեցիկ յիշատակներս:
Արդեօք միտքիս յաջորդ թռիչքը զիս ո՞ւր պիտի տանի:
ՀԲԸՄ ՎԱՉԷ ԵՒ ԹԱՄԱՐ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆ
Հոգի. Քնարական Պտոյտ Մի Հոգեհարուստ Բառի Հետ
ՍԻՒԶԻ ԹՈՐՈՍԵԱՆ
«Հոգի՛, աչերուս իմ լոյս,
Երբ որ ի դիմացս ելնուս,
Փախչիս, երբ որ զիս տեսնուս,
Խղճա՛ քո գերոյս, իմ լոյս:
Դու ես հոգի իմ հոգոյս»:
Կոստանդին Երզնկացին բնութեան, կեանքի, ծառ ու ծաղիկի առաջին այլաբան երգիչն է: Ինչպէս իր անունից յայտնի է, բանաստեղծը ծնուել է Եկեղեաց գաւառի Երզնկա քաղաքում: Նա ապրել է 1250-1320 թուականների մէջ: Երզնկացին միջնադարի առաջին հայ տաղասացն է, որը իր երգերի մէջ օգտագործել է «հոգի» բառը մի այլ գեղեցիկ իմաստով: Վերի բանաստեղծութեան մէջ, հոգին մարդացել ու դարձել է Երզնկացու սիրածը: Որպէսզի այս գեղեցիկ բանաստեղծութիւնը աւելի լաւ կարողանանք ընբռնել ու սիրել, նախ պէտք է հասկանալ, թէ ի՛նչ է «հոգի» բառը նշանակում եւ ծանօթանալ դրա ստուգաբանութեան հետ:
Հոգի բառը բաղկացած է «հոգ» արմատից, որը կապ ունի յունարէն «պուլօ» կամ «պեու» բառի հետ: Այս բառերը յունարէն նշանակում են՝ փչել: Այս կարճ բառը, ընդամէնը երկու վանկ, կարողացել է հայոց մայրենին դարձնել հոգեհարուստ եւ առիթ տալ մեր սիրելի բանաստեղծներին, սկսելով Ոսկեդարից եւ Մեսրոպ Մաշտոցից, հոգեգրաւ շարականներ եւ քերթուածներ յօրինել:
Շատ բարդ բառեր ենք կարողացել մենք շինել հոգի բառով: Օրինակի համար՝ մեծահոգի, հեզահոգի, հոգեբանական, հոգեւորական… Իմ ամենասիրածը «մեծահոգի» բառն է: Նա գալիս է «մեծ» եւ «հոգի» բառերից: Առաջինը՝ բնիկ հնդեւրոպական «meg» արմատից, որը նշանակում է հսկայ եւ մեծ: Երբ այս երկու բառերը իրար ենք միացնում, ստանում ենք օգտաշատ մի բառ: Օրինակի համար՝ «Նա շատ մեծահոգի բնաւորութիւն ունի, բոլորին սիրում է օգնել»:
Հոգի բառը տարիների ընթացքում բանաստեղծութիւնների մէջ մարմնացաւ, դարձաւ բանաստեղծի հողեղէն սէրն ու եարը, ինչպէս որ տեսանք վերեւի բանաստեղծութեան մէջ: Երզնկացին իր եարից խնդրում է, որ խիղճ ունենայ, քանի որ շատ է սիրում նրան: Նա օգտագործում է «հոգի» եւ «հոգոյս» բառերը, երկուսն էլ տարբեր իմաստներով: «Հոգի» բառը այս բանաստեղծութեան մէջ մարդկայնացել է եւ հոգեւոր իմաստը այլեւս չի ունենում, դարձել է երկրածին մի գեղեցիկ աղջիկ: Նա շօշափելի մի բան է, աշխարհիկ: Իսկ, միւս «հոգի»ն, անդրաշխարհային է, անշօշափելի: Մեսրոպ Մաշտոցի համար «հոգի» բառը միայն այդ վերջին իմաստը ունէր. «Աստուած բազումողորմ / Ծագեա Ի Հոգիս մեր զլոյս ճշմարտութեան Եւ ողորմեա»: Իսկ դուք գիտէ՞ք, թէ ինչ հարց էր տանջում Վահան Տերեանի հոգին… Իր սիրածի մութ եւ խորհրդաւոր աչքերը. «Ես սիրում եմ քո մեղաւոր աչքերը խոր… Քո աչքերը հոգի տանջող»:
Մինչդեռ 15րդ դարում Վանայ ծովի հոգեգրաւ ափին ապրած աշուղ Նահապետ Քուչակի համար մի այլ բան էր նա.
Ես աչք ու դու լոյս, հոգի,
առանց լո՛յս՝ աչքն խաւարի.
Ես ձուկ ու դու ջուր, հոգի,
առանց ջո՛ւր՝ ձուկն մեռանի.
Հոգի՛, այնքան հարուստ բառ ես, կարողացել ես շատ մեծ ազդեցութիւն թողել մեր հոգիների մէջ ու մեր մայրենին դարձրել՝ մեծահոգի:
ՀԲԸՄ ՎԱՉԷ ԵՒ ԹԱՄԱՐ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆ
Փառքի Դրամը
ԱՍՏՂԻԿ ԳԱՍՊԱՐԵԱՆ
Ինքնաշարժը կամաց-կամաց կը մագլցի Շուշիի ահաւոր լեռը: Իմ ուղեւորի պատուհանից դիտում եմ Հայկական լեռնաշխարհի սպառնացող սարերն ու չքնաղ ձորերը: Ամէն անգամ երբ տեսնում եմ մի գագաթ, անմիջապէս յայտնւում է մի ուրիշը: Այդ խորհրդաւոր լեռները ունեն շատ գաղտնիքներ: Նրանք վահան են եղել Արցախի ժողովրդին ու նրա զինուորներին:
Օձի պէս արագ դառնալով կը մտնենք Շուշի բերդաքաղաքը: Ղազանչեցոց եւ Գարեգին Նժդեհի խաչմերուկի հարաւային կողմում ինքնաշարժը կը կանգնի մի փոքր այգու կողքը: Դուռը կը բացուի: Քաղցր ու զով օդը ինձ կը համբուրի: Հիացած կը նայեմ քաղաքի մանրամասնութիւններին: Ամէն բնակարան աւելի գեղեցիկ է, քան միւսը: Մաշած ու հին սալաքարերը, այդ հին քաղաքի հին փողոցների հիմքերը բռնած պահում են հինաւուրց պատմութիւններ: Այգուց կը լսեմ երեխաների ուրախ քրքիջը, նրանց ուրախ խաղերի ծիծաղը: Հեռուից կը լսեմ աշխատանքի երգը. շինարարական մեքենաները նորոգում են ալեւոր շէնքերը, նրանց տալով նոր կեանք: Լսում եմ, թէ Շուշին արթնանում է իր դարաւոր արքայական քնից:
Օդը մեղրի պէս հանդարտ կը տարածի ազատութեան բոյրը: Մի նորապսակ զոյգ քայլում է, ձեռք-ձեռքի, կորած սեփական աշխարհում: Հանգստօրէն կը շարունակեմ քայլել:
Ահա տեսայ դա: Դրամների թանգարանը: Միայարկ մի սիրուն շէնք: Աստիճաններով բարձրացայ: Բացեցի ցուցասրահի դուռը, ու դուք չէք հաւատայ, թէ ի՛նչ լսեցի… կարծեցի, թէ լսում եմ հայոց պանծալի պատմութիւնը իր թագաւորներով եւ իշխաններով: Լսեցի նրանց խօսակցութիւնները ու արքայական նժոյգների պայտերի յաղթական դոփիւնը: Սա Դրամների թանգարանն է, ուր մեր փառաւոր անցեալը վերակենդանանում է: Պատերի վրայ կան պատկերներ, որոնք ցոյց են տալիս Հայաստանի նախկին հզօրութիւնը: Իւրաքանչիւր նկարի ներքեւ, ցուցափեղկի մեջ ցուցադրուել է դարաշրջանի մետաղեայ դրամը: Մետաղադրամների վրայ կան թագաւորների դիմանկարները:
Մի փոքր, մրոտած ու մաշած մետաղադրամ, որ ծիրանագոյն թաւիշի վրայ էր դրուած, ուշադրութիւնս գրաւեց: Կարծես թէ սպասել է ինձ: Նա ուղղեց ինձ դէպի իր փառքի հին օրերը:
Փոխւում է տեսարանը: Շնչում եմ մի տարբեր օդ: Թարմ լաւաշ հացի բոյրը առջեւս յայտնում է մի նոր տեսադաշտ: Ահա Շուշիի հին շուկան: Միջնադար է: Չեմ զարմանում: Ուրախանում եմ: Լսում եմ վաճառականների կանչը ու բաց շուկայի տաղաւարների առջեւ եռացող կեանքը: Այդ դրամը նկատում եմ մի վաճառականի ձեռքում: Ոսկեփայլ տեսք ունի: Հիմա աշխոյժ է եւ շրջուն: Մտովի տեսնում եմ Մեծն Տիգրան թագաւորի դէմքը ու հայկական ծովից ծով մի հզօր կայսրութիւն:
Շուկայի առեւտուրը կը հնչի ականջիս մէջ: Մի աղքատ գիւղացի այդ դրամով կը մօտենայ ընտանի կենդանիների վաճառականին: Պառաւը կ՛ուզի երկու հաւ: Քսակից դուրս կը բերի այդ դրամը: Այսպէս, կոպեկի ոդիսականը կը շարունակուի: Վաճառականը դրամը դնում է իր քսակի մէջ: Բազարի աշխոյժ ձայները կը հեռանան ու կը լսեմ էշերի սար բարձրանալու ձայնը: Արցախի հսկայական լեռները կը մագլցեն: Ձորից կը մօտենան մի խումբ զինուած մարդիկ՝ դեղին մազերով եւ կապոյտ աչքերով: Հրացանները բռնած՝ նրանք օտար լեզուով գոռալով վաճառականին կը քաշեն ներքեւ: Մեղք վաճառականը իր մայր հողի վրայ վախեցած կ՛աղօթի, մինչ գունատ գողերը իր էշը ու քսակը առնելով կը փախչեն: Այսպէս՝ ռուսը կը շարունակի իր նուաճումը: Տարիներ կ՛անցնեն: Կոպեկը կը մնայ մի զինուորի գրպանի մէջ: Յանկարծ մի օր ծանօթ ձայն կը լսուի: Վաճառականի տղան է: Ջահել տղան դարձել է չափահաս մարդ: Հիմա իր թոյլ մկանները դարձել են հսկայ բազուկներ: Այն երիտասարդը իր հօր արուեստը չի շարունակում, այլ՝ դարձել է կտրիճ ազատամարտիկ: Հօրենական կարաւանը փոխել է բանակի հետ ու ապրանքները՝ սուրի: Իր կեանքը կը վառի կռիւի կրակը: Տղան ռուսի դէմ կը պայքարի: Երկար է մարտը, ու վերջապէս սպիտակ դօշակը կը բարձրանայ: Դեղին մազով զինուորները կը հեռանան: Դրամը, մի քիչ մաշած ու մրոտած, կը վերադառնայ տուն, հայի քսակի մէջ: Երկու տարի դրամը կը մնայ մի բանաստեղծի մօտ ու բախտ կը բերի նորանկախ հանրապետութեան: Երկու տարի կոպեկը կը լսի սէր եւ խաղաղութիւն: Երրորդ տարին կտրիճը հեռուից նորից կը տեսնի կապոյտ աչքեր: Յանկարծ մարտը նորից կը սկսուի: Սեւ աչքերը նորից կը դառնան կապոյտ ու երկիրը՝ կարմիր: Բանակը կը յառաջանայ, եւ կոպեկը կը մնայ բանտարկուած մի օտարի գրպանի մէջ: Ռումբերի ձայները կը հնչեն: Արիւնը կը հոսի: Կռիւը կը շարունակուի: Երկինքը կը լացի: Բայց Արարատը ու իր ժողովուրդը բարձր կը կանգնեն: Եօթանասուն տարի կտրուած են յոյսի ճիւղերը: Եօթանասուն տարի դրամը կը մնայ մթում, մի փայտեայ արկղի մէջ:
71րդ տարուն, արեւը ամպի ետեւից ելաւ, հեռացան բոլոր օտարները: Մի փոքր տղայ, այժմ արիւնից, ցեխից ու վախից ազատուած, հանդիպեց այդ մետաղեայ դրամին: Ո՞ւր էր մինչեւ այսօր: Ինչպէ՞ս դուրս ելաւ արկղից: Չիմացաւ: Մետաղի այդ կտորը իր ափի մէջ ամուր բռնած, հպարտութեամբ քայլեց թանգարան ու յանձնեց:
Այժմ ես նայում եմ այդ դրամին: Թաւիշի վրայ նորից փայլում է: Այդ փոքր մետաղի վրայ տեսնում եմ իմ մեծերի քաղաք Շուշիի հսկայական պատմութիւնը ու ժպտում եմ:
ՀԲԸՄ ՎԱՉԷ ԵՒ ԹԱՄԱՐ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆ
