«Կեղծ Խաղաղասիրական Մօտեցումը, Երբ Ասում Են Ինչ-որ Տարածքների Դիմաց Խաղաղութիւն Կը Հաստատուի՝ Միամտութիւն Է»

ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ՀՀ ԳԱԱ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՏՆՕՐԷՆ ԱՇՈՏ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆԻ ՀԵՏ

Վարեց՝ ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- 2020 թուականի սեպտեմբերեան պատերազմից եւ Նոյեմբերի 9ի կապիտուլեացիոն (անձնատուութեան) յայտարարութիւնում տեղ գտած դրոյթների իրականացումից յետոյ էլ Հայաստանը շարունակեց զիջումները թշնամուն: Ներկայում էլ մեզ պարտադրւում է Ադրբեջանի հետ սահմանազատում եւ սահմանագծում, ինչը կրկին չի բխում Հայաստանի շահերից: Ի՞նչ սկզբունքներով պէտք է դա իրականացուի, ի՞նչ փաստաթղթերի հիման վրայ:

ԱՇՈՏ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆ.- Ստեղծուած իրավիճակում, բնականաբար, Ադրբեջանը փորձելու է հասնել միջպետական պայմանագրի ստորագրմանը, որով Հայաստանը կամայ թէ ամակայ պէտք է ճանաչի Արցախը որպէս Ադրբեջանի մաս, եւ դրա լաւագոյն ձեւը դէմարկացիայի (սահմանազատումի) խնդիրն է, որ նրանք բերել են օրակարգ: Սա այն դէպքում, երբ յետ-խորհրդային բազմաթիւ երկրների միջեւ դէմարկացիայի  խնդիրը լուծուած չէ, որովհետեւ հարց կայ, թէ ի՛նչը պէտք է ընդունել այդ սահմանազատման հիմքում: Սկզբում պէտք է լինի դէմիլիտացիա՝ փաստաթղթերի համաձայնեցում, թէ որ փաստաթղթերի, որ քարտէզների հիման վրայ պէտք է կողմերը գան ընդհանուր յայտարարի, որից յետոյ իրականացնեն դէմարկացիան, ինչը նշանակում է կոնկրետ (յստակ) փաստաթղթերի հիման վրայ սահմանի անցկացում: Եթէ մենք առաջնորդուենք խոհրդային ժամանակների սահմանով,  եւ դա ճանաչենք որպէս հայ-ադրբեջանական արեւելեան սահման, ինչու չէ նաեւ արեւմտեանը, որովհետեւ Նախիջեւանի հատուածում եւս ընդհանուր սահման ունենք Ադրբեջանի հետ, այս դէպքում մենք դէ-ֆակտօ (իրողապէս) եւ դէ-իւրէ (իրաւապէս) կը ճանաչենք Արցախը որպէս Ադրբեջանի մաս:

Յետ-խորհրդային շրջանի երկրները չեն կարողացել այդ խնդիրը լուծել միմեանց հետ, եւ այժմ միջազգային հանրութիւնը ցանկանում է, որ մենք արագօրէն լուծենք դէմարկացիայի հարցը, ընդ որում մեր ռազմավարական դաշնակից Ռուսաստանի պարտադրմամբ նաեւ: Մեզ համար դա անընդունելի է, որովհետեւ գոյութիւն ունի նաեւ իրաւական խնդիր. մենք, պաշտօնապէս չենք յայտարարել արդեօք հանդիսանում ենք առաջի՞ն, թէ երկրորդ հանրապետութեան իրաւայաջորդը:

Տրամաբանօրէն, երկրորդ հանրապետութեան իրաւայաջորդն ենք, իսկ Ադրբեջանը, իր անկախութեան հռչակագրով յստակ յայտարարել է, որ հանդիսանում է Ադրբեջանի առաջին հանրապետութեան իրաւայաջորդ, ինչը նշանակում է, որ որեւէ իրաւունք Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ չունի: Լեռնային Ղարաբաղն եղել է ինքնուրոյն, ունեցել է իշխանութեան սեփական մարմիններ, ազգային խորհուրդ, որը 1920 թուականի Ապրիլին կայացած իններորդ համագումարով պաշտօնապէս հռչակել է Ղարաբաղը որպէս Հայաստանի մաս:

Յաջորդը, ադրբեջանցիները մտել են մեր տարածք, նաեւ՝ խորհրդային Հայաստանի այսօր էլ Հայաստանի Հանրապետութեան, Սեւ Լճերի հատուածը բռնազաւթել են եւ յայտարարում են, որ իրենց տարածքում են գտնւում: Ռուսաստանն էլ, որպէս միջնորդ, յայտարարում է, որ սահմանները դեռ յստակեցուած չեն, եւ դժուար է ասել, թէ ադրբեջանցիները սահմանը խախտել են, թէ ոչ, այն դէպքում, երբ ռուսական գլխաւոր շտաբի բոլոր քարտէզներում, 1920ական թուականներից մինչ օրս, այնպիսի քարտէզ չկայ, որտեղ Սեւ Լճի հատուածը գտնւում է Ադրբեջանի տարածքում: Լճի 70-75 տոկոսը եղել է մերը: 25 տոկոսը  թողել ենք Ադրբեջանին, որպէսզի քոչուոր կենցաղով ադրբեջանիցները կարողանան անասնապահութեամբ զբաղուել: Սակայն այժմ ադրբեջանցիներն ամբողջ լիճն են գրաւել, ինչը նշանակում է բացայայտ ներխուժում Հայաստանի Հանրապետութեան տարածք:

Ի դէպ, օրերս Ադրբեջանի խորհրդարանը որոշում կայացրեց երկիրը տնտեսական նոր շրջանների բաժանելու մասին, ըստ որի գոյութիւն ունեն արեւմտեան եւ արեւելեան Զանգեզուրներ: Իրենք արեւելեան Զանգեզուրի տէրն են՝ նկատի ունենալով Զանգելանի եւ Կուբաթլիի շրջանները, իսկ դրանից դէպի արեւմուտք ընկած հատուածը դա արեւմտեան Սիւնիքն է, որն իբր մեր կողմից բռնազաւթուած է: Այս կերպ նրանք ուղղակի յուշում են, որ իրենց գլխաւոր նպատակը Նախիջեւանին միանալն է:

Խնդիրը դելիմիտացիայի մակարդակով դեռ չկարգաւորուած ինչպէ՞ս ենք մենք դէմարկացիայ  իրականացնում:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ադրբեջանի օրակարգում է նաեւ Տաւուշի, Արարատի մարզերում այսպէս կոչուած  անկլաւների (կղզիացած՝ շրջապատուած հողամաս) հարցը: Ինչպէ՞ս են դրանք ձեւաւորուել եւ ի՞նչ նշանակութիւն ունեն Հայաստանի համար:

ԱՇՈՏ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆ.- Անկլաւները, որոնք ներկայում քննարկւում են, ձեւաւորուել են քսանական թուականների կէսերին, եւ պատճառը հետեւեալն է: Դրանք մինչեւ 1926 թուականը խորհրդային Հայաստանի մաս են կազմել: Ադրբեջանական կողմը այն տարիներին յայտարարում էր, որ դրանց զգալի մասը լեռնային եւ նախալեռնային շրջաններում է, կան փոքրիկ լճակներ, եւ նպաստաւոր են անասնապահութեան համար, այն դէպքում, երբ Ադրբեջանի տարածքի հողերը դաշտավայրային են: Նրանք նշում էին, որ քոչուորները արօտավայերի կարիք ունեն, եւ այդ տարածքները, որպէս փոքրիկ անկլաւներ տրուել են ադրբեջանցիներին անասնապահութեան նպատակով: ԽՍՀՄի ինքնավար հանրապետութիւնների պետական իշխանութեան բարձրագոյն մարմինը՝ հայկական Կենտգործկոմը այն ժամանակ բազմիցս բողոքներ է ներկայացրել, որ Հայաստանի տարբեր հատուածներում տարածքներ են մեզանից վերցւում եւ տրւում են Ադրբեջանին, սակայն, հայկական կողմին այդպէս էլ պատասխան չի տրւում: Արցախեան առաջին պատերազմի ժամանակ հայկական կողմը վերադարձրեց դրանցից որոշ շրջաններ:

Նոյեմբերի 9ի չարաբաստիկ պայմանագրում որեւէ բառ չկայ անկլաւների վերաբերեալ: Մի տարբերակ շրջանառուեց, որը Ադրբեջանի կողմից էր մշակուած, եւ  նախատեսում էր պարտաւորեցնել հայկական կողմին վերադարձնել այդ անկլաւները, սակայն այդ կէտն անհետացաւ փաստաթղթից: Հիմա Ադրբեջանը դա նորից բերել է օրակարգ՝ գիտակցելով, որ մեր երկու՝ դէպի Իրան եւ Վրաստան ռազմավարական, կեանքի ճանապարհներն անցնում են այդ անկլաւներով: Մի դէպքում ճանապարհն անցնում է Արարատի մարզի Տիգրանաշէն (Քեարքի) գիւղով, որ գտնւում է Երեւան-Մեղրի միջպետական մայրուղու վրայ եւ յարում է  Նախիջեւանի սահմանին: Միւս ճանապարհն անցնում է երեք հիմնական մեծ գիւղերով՝ Սոֆուլու, Բարխուդարլու, եւ Ոսկեպար:

Միաժամանակ, Ադրբեջանը ոչ մի խօսք չի ասում Հայաստանի մասով իր պարտականութիւնների մասին առ այն, որ անկլաւ է նաեւ հայկական Արծուաշէնը, որ 1992.թ-ին յայտնուեց իրենց վերահսկողութեան ներքոյ, եւ պէտք է վերադարձնեն:

Ընդահնարպէս, իրենց կողմից նաեւ ճանապարհներն ապաշրջափակելու մասին ոչ մի խօսք չկայ: Ադրբեջանը կարող էր, որպէս բարի կամքի դրսեւորում, բացեր մի ճանապարհ, օրինակ Իջեւանից դէպի Ղազախ՝ ձախ դէպի Վրաստան, աջ՝ դէպի Դաղստան եւ Ռուսաստան, ասելով, որ իրենք օրինակ են ծառայում, որպէսզի հայկական կողմի մօտ վստահութիւն առաջանար: Սակայն իրենք միայն պահանջում են, որ Հայաստանը կատարի իր պարտաւորութիւններ՝ բացի հաղորդակցութեան ճանապարհները Ադրբեջանի, Նախիջեւանի եւ արեւմտեան շրջանների միջեւ: Սա անընդունելի մօտեցում է, եւ միակողմանի, որը ցաւօք սրտի յաւուր պատշաճի չի դատապարտւում աշխարհի կողմից: Ի դէպ, այս ամէնին չի արձագանգում, չի հակադարձում Հաւաքական Անվտանգութեան Պայմանագրի Կազմակերպութիւնը, ինչն ապացուցում է, որ այդ կառոյցն այլեւս առ ոչինչ է:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Հայաստանի պատասխանն իրավիճակին համարժէ՞ք է: Ինչպիսի՞ն պէտք է լինի ՀՀ դիրքորոշումը:

ԱՇՈՏ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆ.- Համոզուած եմ, որ կուլիսներում, հայկական կողմն այնուամենայնիւ իր դժգոհութիւնը յայտնում է իր ռազմավարական գործընկեր ե՛ւ Ռուսաստանին, ե՛ւ Հաւաքական Անվտանգութեան Պայմանագրի Կազմակերպութեան անդամ երկրներին, բայց այդ կազմակերպութիւնն էլ աւելի չվարկաբեկելու նկատառումով,  ներքին պայմանաւորուածութեամբ՝ բաւարարւում է միայն կուլիսներում խօսակցութեամբ: Իրականում, Հայաստանը պաշտօնապէս դիմել է ՀԱՊԿին, որպէսզի հաշուի առնի այն հանգամանքը, որ ադրբեջանական հազարից աւելի զինուոր երկու հատուածում սահմանը խախտել են, եւ արդէն երկու ամսից աւելի է գտնւում են ՀՀ տարածքում:

Հայաստանը պէտք է յստակեցնի իր վերաբերմունքը, եւ յիշեցնի Ռուսաստանին, որ մենք, մեր ռազմավարական դաշնակցի նկատմամբ մշտապէս յստակ կատարել ենք մեր պարտաւորութիւնները: Վերջին երկու հարիւր տարուայ ընթացքում հաւատարիմ ռուսամէտ լինելով, ինչու չէ նաեւ տուժել ենք միւս երկրների կողմից, ովքեր խանդով են վերաբերուել մեր ռուսամէտ կողմնորոշմանը: Այնպէս որ, ճիշդ չէ մեզ մեղադրել նրանում, որ մեր քաղաքական իշխանութեան մէջ կան ուժեր, որոնք հակառուս են, նկատի ունենալով ներկայի իշխանութեանը, քանի որ այստեղ ղեկավարութեան խնդիրը չէ, այլ՝ Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի նկատմամբ ռազմավարական դաշնակից Ռուսաստանի վերաբերմունքն է: Այսինքն, եթէ, պայմանաւորուած քաղաքական տուեալ շրջանի իշխանութեամբ քաղաքականութիւն է վարւում այդ երկրի նկատմամբ, ինչի արդիւնքում տուժում է նրա ժողովուրդը՝ սա անընդունելի է:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ռուսաստանի քաղաքականութիւնը վերջին տարիներին Հայաստանի նկատմամբ ի՞նչ փոփոխութիւններ է կրել:

ԱՇՈՏ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆ.- Ռուսաստանի դիրքորոշումը 90ականների համեմատութեամբ, իմ համոզմամբ, տարբերւում է: Չմոռանանք, որ 1992-93ականներին, երբ մարտեր էին ընթանում Արցախում, եւ իւրաքանչիւր տարածքի ազատագրման ժամանակ Ադրբեջանը յայտարարում էր, որ կը դիմի ՄԱԿին, Թուրքիան էլ յոխորտում էր, թէ կաող է մտնել պատերազմի մէջ՝ անմիջապէս հետեւում էր Ռուսաստանի արձագանգը: Յիշեցնեմ մարշալ Շապոշնիկովի յայտարարութիւնն այն ժամանակ, երբ նա ասաց, որ եթէ որեւէ թուրք զինուոր համարձակուի անցնել հայ-թուրքական սահմանը՝ դա կը նշանակի երրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբ: Այսօր մենք լսում ենք, թէ Պուտին-Էրդողան հերթական հանդիպման կամ հեռախօսազրոյցի արդիւնքում ինչ պայմանաւորուածութիւններ ձեռք բերուեցին Նոյեմբերի 9ի չարաբաստիկ պայմանագրի կէտերը կեանքի կոչելու վերաբերեալ:  Ամէն անգամ զայրանում եմ, երբ խօսում են, որ մենք պէտք է յստակօրէն կատարենք փաստաթղթում տեղ գտած մեր պարտաւորութիւնները: Նախ, այդ փաստաթուղթն իրաւական հիմք չունի. Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան շրջաններն Ադրբեջանին յանձնելու մասին փաստաթուղթը ստորագրել է ՀՀ վարչապետը, սակայն այդ շրջանների տէրը Հայաստանի գործադիր իշխանութիւնը չէ, ոչ էլ նրա ղեկավարը: Այսինք, Հայաստանի  վարչապետը ստորագրել է մի փաստաթուղթ, այն հողերի վերաբերեալ, որոնք վերաբերում են մեր հարեւան Արցախի Հանրապետութեանը, առաւել եւս, որ ՀՀ վարչապետը բազմիցս յայտարարել է, որ Արցախի ղեկավարութիւնը պէտք է դառնայ բանակցային կողմ, քանի որ ինքը չի կարող ներկայացնել Արցախը, որովհետեւ նրա կողմից ընտրուած չէ:

Ռուսաստանի վերաբերմունքն ակնյայտ է, որ փոխուել է: Ճիշդ է, Ռուսաստանը քայլեր է կատարում, որ Սիւնիքում անվտանգութիւն ստեղծուի, բայց զարմանալիօրէն, Ռուսաստանը բաւարարւում է այդ չարաբաստիկ յայտարարութեան այն կէտով, որ այսպէս կոչուած, հաղորդակցութեան ճանապարհները պէտք է հսկուեն Ռուսաստանի կողմից եւ դա իրեն բաւարարում է: Այստեղ հարց է ծագում, իսկ նրա ռազմավարական դաշնակից Հայաստանին դա բաւարարո՞ւմ է, թէ՝ ոչ:

Սա միանգամայն անընդունելի է, որովհետեւ մենք սուվերեն (գերիշխան) պետութիւն ենք եւ մեր տարածքի վերաբերեալ որեւէ պայմանագիր, համաձայնութիւն չի կարող օրէնքի ուժ ստանալ՝ առաւել եւս, որ այդ յայտարարութիւնը Հայաստանի խորհրդարանի կողմից վաւերացուած չէ: Բայց ցաւալիօրէն, մեր ռազմավարական գործընկերը տարբեր ձեւերով երբեմն հասկացնում է, որ մենք պարտաւոր ենք Նոյեմբերի 9ի յայտարարութեան կէտերը կեանքի կոչել եւ Ռուսաստանի, Թուրքիայի ու Ադրբեջանի ճնշման տակ դրանք իրականացւում են:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Վերջերս հանրութեան շրջանում յաճախակի է հանդիպում մտայնութիւնը, որ Հայաստանն իր հայեացքը պէտք է  ուղղի արեւմուտքին: Ի՞նչ են պահանջում Հայաստանի շահերն այսօր:

ԱՇՈՏ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆ.- Շատ տեղին հարց է: Յովհաննէս Քաջազնունին իր աշխատութիւններում մի քանի անգամ անդրադարձել է Ռուսաստան-Արեւմուտք-Հայաստան փոխյարաբերութիւններին եւ դաւաճանութիւն բառին: Նա մասնաւորապէս ասում էր, որ երբ այդ երկրները նպաստաւոր քայլեր են կատարել Հայաստանի համար, մենք անմիջապէս յիշել ենք մեր դարաւոր բարեկամութիւնը: «Երբ ռուսները գալիս էին արեւմտեան Հայաստանը գրաւելու, այն ժամանակ լաւն էին, եւ մոռանում էինք, որ դրանից առաջ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեանը դատում էին, 1905-1906 թթ., հայ-թաթարական կռիւներն իրենք էին հրահրել: Երբ Ֆրանսիացիները գալիս էին մեզ օգնելու Կիլիկիայում, մենք խօսում էինք հայ-ֆրանսիական բարեկամութեան մասին, բայց երբ Կոստանդնուպոլսի եւ Անկարայի գաղտնի համաձայնագրերն էին կնքում քեմալականների հետ 1921 թ.ին եւ հեռանում էին՝ Կիլիկիան բախտի քմահաճոյքին թողնելով, մենք դա էինք յիշում: Կամ անգլիացիները, երբ Կոստանդնուպոլիսը փորձում էին գրաւել 1915 թ.ին գովերգում էինք, երբ ասում էին, որ բրիտանական նաւերը չեն կարող բարձրանալ մեր լեռները՝ փնովում: Մենք մոռանում ենք մի բան, որ ոչ մէկը մեզ հաւատարմութեան երդում չի տուել՝ ո՛չ Ռուսաստանը, ո՛չ Ֆրանսիան, ո՛չ Անգլիան, եւ ո՛չ էլ Միացեալ Նահանգները: Բայց ուրիշ հարց է, որ եթէ ճկուն քաղաքականութիւն վարես եւ կարողանաս այդ պայմաններում այդ երկրի արտաքին քաղաքական շահերն ու  քո շահը համադրես՝ կարող ես շահել»:

Ներկայում, ինչ վերաբերում է արեւմուտքի շահին, գաղտնիք չէ, որ արցախեան պատերազմի ժամանակ նրանք պահեցին իրենց այնպէս, ինչպէս արեւմուտքը, Անտանտը պահեց իրեն 1920 թուականին:  Երբ հայ-թուրքական պատերազմն էր ընթանում, մենք իրենց դաշնակից երկիրն էինք, Ազգային Լիգային էինք դիմում, Միացեալ Նահանգներին, Ֆրանսիայի, Անգլիային, բայց քար լռութիւն էր, ոչ մի օգնութիւն նրանցից չստացանք: Արցախեան վերջին պատերազմի ժամանակ էլ Ֆրանսիան յայտարարութիւն արեց, բայց երբ Էրդողանը սկսեց լկտի պատասխաններ տալ էմանուէլ Մակրոնին՝ Ֆրանսիան լռեց, եւ մենք այդպէս էլ արեւմուտքի կողմից սպասուած օգնութիւն չստացանք: «Բրիթիշ Փեթրոլիում» ընկերութեան տէր Անգլիան էլ ամէն ինչ արեց, որպէսզի հայկական կողմը որեւէ ձեւով չհամարձակուի ռմբակոծել ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող նաւթամուղերն ու գազամուղերն ու հարցը դրանով փակուեց:

Այդ բոլորը մենք շատ լաւ գիտենք, բայց եթէ մենք համաշխարհային հանրութեան մաս ենք կազմում, ՄԱԿի անդամ ենք, աշխարհը որոշակի պարտաւորութիւն ունի մեր նկատմամբ, որովհետեւ քաղաքակրթութեան մի մասնիկն ենք, քրիստոնեայ առաջին երկիրն ենք այս տարածաշրջանում, եւ իսլամական ֆունդամենտալիզմի (արմատականութեան) դէմ յանդիման կագնած երկիր, որը սպասռնում է քաղաքակիրթ աշխարհին, եւ դրանից նրանք պէտք է հետեւութիւններ անեն:

Կարծես թէ վերջերս անում են, եւ դրա ապացոյցն էր այն, որ ԵԱՀԿ համանախագահ երկրների դեսպանները Ալիեւի հրաւէրը չընդունեցին, եւ չայցելեցին Շուշի: Սա խօսում է այն մասին, որ ի վերջոյ մի քանի երկրներ սթափուեցին եւ հասկանում են, որ Հայաստանի կորուստը կը յանգեցնի Վրաստանի, ինչպէս նաեւ՝ ողջ տարածաշրջանի կորստին, եւ պանթուրքիզմը այստեղ գլուխ կը բարձրացնի: Ասածիս վառ վկայութիւնը Յունիսին Շուշիում կնքուած Թուրքիա-Ադրբեջան համաձայնագիրն էր, որը հեռանկարում մէկ ընդհանուր պետութիւն ստեղծելու գաղափար է իր մէջ պարունակում, աւելին՝ թուրքալեզու ժողովուրդներին միաւորելու պանթուրքիստական գաղափարները կեանքի կոչելու նպատակ ունի:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ալիեւը շարունակում է ռազմատենչ յայտարարութիւնները, արտայայտում է հայկական հողերի նկատմամբ իր նկրտումները՝ պարբերաբար նշելով, օրինակ, որ Երեւանն էլ ադրբեջանական պատմական տարածք է, եւ Ադրբեջանը պէտք է այն վերադարձնի: Հայաստանից, որպէս պատասխան, ՀՀ վարչապետը բողոքում է, որ Բաքուն խոչընդոտում է խաղաղութեան հաստատմանը: Նման իրավիճակում հայկական խաղաղասիրութիւնը ի՞նչ նոր վտանգներով է յղի:

ԱՇՈՏ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆ.- Կեղծ խաղաղասիրական մօտեցումը, այն երբ ասում են ինչ-որ տարածքների դիմաց խաղաղութիւն կը հաստատուի՝ միամտութիւն է: Օրինակ բերեմ, 1918 եւ 1920 թթ. հայ-թուրքական երկու պատերազմների ընթացքում, երբ թուրքական բանակը գրոհում էր, հասնում էր օրինակ Էրզրում, ասում էր՝ եթէ Կարսը յանձնէք ռազմական գործողութիւնները կը դադարեն, հայերը յանձնում էին: Կարսն անցաւ իրեն, յետոյ ասում էին Գիւմրին պիտի յանձնէք, նոր կը դադարեն, բայց հասան մինչեւ Արարատեան դաշտ եւ Սեպտեմբերի 21ին Սարդարապատ գիւղն ու կայարանը գրաւեցին: Սրանով ուզում եմ ասել, որ թուրքի ախորժակը ուտելուց է բացւում: Յանկարծ միամիտ չլինէք, ինչպէս եղել ենք հարիւր տարի առաջ, ասելով, որ եթէ ինչ որ բան տուեցինք թուրքին՝ ուրեմն շահելու ենք: Յիշէ՛ք Թումանեանի յայտնի պատմութիւնը կկուի մասին, երբ մայր կկուն իր ձագերին հերթով յանձնում էր աղուէսին, կարծելով, որ միւսների կեանքը կը փրկի: Այդպէս չեղաւ: Մենք ամէն ինչ կը կորցնենք, ժամանակն է սթափուելու:

Կայ արժանապատուութեան հարց եւ աշխարհի կողմից ընկալւում ես, երբ արժանապատուօրէն ես խօսում երկրիդ անունից, որպէս միջազգային հանրոյթի  բաղկացուցիչ մաս, եւ որպէս պետութեան որը սուվերեն, ինքնիշխան պետութիւն է: Մեր ժողովրդի մէջ ներարկում են, որ նոր պատերազմ տեղի կ՛ունենայ, դա հնարաւո՞ր է, երբ Իրանը յայտարարում է, որ Հայաստանի տարածքային ամբողջականութիւնն իր համար  կենսական նշանակութեան հարց է, այսինքն, ակտիւ աշխոյժ միջամտելու հարց կայ: Միացեալ Նահանգների եւ արեւմտեան Եւրոպայի մօտեցումները շատ աւելի յստակ են: Ժամանակ առ ժամանակ էլ Ռուսաստանում ուժայինների կողմից խօսում են  այն մասին, որ իրենց ռազմավարական դաշնակիցը, կոպիտ ասած, տարածաշրջանում որպէս պետութիւն չի կարող վերանալ, եւ շատ են ցաւում, որ յաւուր պատշաճի չմիջամտեցին պատերազմում եւ իրենց դաշնակից Հայաստանը պարտուեց: Ռուսաստանը հասկանում է, որ գոյութիւն ունեն խնդիրներ, որոնք երբեք թոյլ չեն տայ Թուրքիայի հետ բարեկամանալ: Նշանակում է, որ այս պայմաններում մենք ունենք հիմքեր ու պայմաններ խօսելու արժանապատուօրէն: