Տարեմուտի Զիգզագներ

ԽԱՉԻԿ ՄԵԼԵՔԵԱՆ

Միտքս… Միտքս ինձ տանում է կայծակնային զիգզագներով դէպի անցեալ, ներկայ, երբեմն էլ՝ ապագայ: Զիգզագներ են… Աչքիս առաջ է գալիս Սագոյի հօրեղբայրը, ու չգիտեմ էլ թէ ինչո՞ւ եմ նրան յիշում:

70ականների կէսին Սայաթ Նովա պողոտայով շաբաթը հինգ, շատ անգամ էլ վեց օր ոտքով քայլում էի դէպի 114 դպրոցս: Սագոյի հօրեղբօր տունը իմ ճանապարհին էր: Երբեմն հանդիպում էի նրան, հիմնականում Ռադիօտան վերեւի հատուածի հացի խանութից տաք ու բուրումնաւէտ լաւաշը գնելուց յետոյ:

Քայլելիս միշտ գլուխը վեր բարձրացրած ինչ որ բան էր մրմնջում: Ոմանք զարմացած հետեւում էին մարդուն մտածելով, թէ գուցէ խելքը թռցրել էր: Մի օր որոշեցի նրան այնքան մօտենալ, որ կարողանայի մրմնջոցը լսել: Աղօթում էր: Աղօթում էր ցածրաձայն, աղերսագի՜ն: Այն ժամանակ մանկական ուղեղս ի վիճակի չէր վերծանել, թէ ինչո՞ւ էր այս մարդը  աղօթում անդադար, նոյնիսկ դրսում քայլելիս: Գուցէ տանը չէ՞ր կարողանում աղօթել: Գուցէ տա՞նն էլ էր աղօթում: Մեղսագործի նման չէր, որ մտածէի, թէ իր բազմաթիւ հնարաւոր մեղքերի համար էր աղօթում: Երբ յանդգնութիւնս թոյլ տուեց, նոյնիսկ փորձեցի ինչ որ խօսակցութիւն սկսել իր հետ, ինձ համար պարզելու ակնկալիքով, արդեօք ի՞նչ էր թաքնուած ձայնի երանգներում:

Սակաւախօս էր, բայց չափազանց բարի: Ժպիտը՝ գուրգուրիչ, հոգատար: Հանելուկս հանգուցալուծում չստացաւ: Գուցէ այս մարդը դեռ այն օրերին էր զգում, թէ աշխարհն ինչ ընթացքով էր գահավիժելու. այն օրերին, երբ ամէն ինչ հաստատուն էր թւում, միայն խանութներում միս եւ որակեալ երշիկ գնելու համար ծանօթ, խնամի, ընկեր կամ բարեկամ էր պէտք ունենալ, այլապէս միայն հաց, պանիր, կանաչեղէնով կը սնուէինք: Այն օրերին, երբ մարդիկ վարդագոյն ապակիներով էին աշխարհին նայում… Իսկ գուցէ ի՞նձ էր թւում, թէ այդպէս էր: Ճիշդ է, որ Հայաստանը ինքնիշխանութիւն չունէր, բայց պաշտպանուած էր ցանկացած ոտնձգութիւնից ու այդ իսկ պատճառով գիտութիւնը, արուեստը, արհեստները աներեւակայելի թռիչքաձեւ զարգացում ապրեցին:

Միաժամանակ, արգելքները ցաւոտ ու տանջալից էին: Համայնավարութեան երկաթեայ բռունցքը ինչ որ աներեւոյթ սահման էր գծել, ու այդ սահմանն անցնել փորձողներին «իզով թօզով» կորցնում էին, կամ էլ լաւագոյն դէպքում մեկուսացնում այնպէս, որ այդ անձիք ու իրենց ընտանիքները ոչ մի շօշափելի առաջընթաց չունենային: Մարդավայել կեանքի մասին երազելն անգամ աւելորդ կը լինէր:

Արտասահմանն էլ էր ծաղկում: Բէյրութը հեքիաթ էր, ասում էին, իսկ Պարսկաստանը կարող էր մեր շրջանի Եւրոպան դառնալ իր հզօր արդիւնաբերութեամբ ու կենսակերպով: Հայերն այդ երկրներում չտեսնուած բարեկեցութեան էին արժանացել իրենց ստեղծագործ ու յարատեւ աշխատանքի, շնորհքի արդիւնքում: Մեր հարեւան Վալոդին Պարսկաստան էին գործուղել՝ աշխատելու: Երբ վերադարձաւ, հեքիաթային տպաւորութիւններով կիսւում էր մեզ հետ:

Նոր Տարուայ օրերին էր կարծեմ: Մի երանելի հաճոյք է պատում հոգիս ու միտքս երբ յիշում եմ ամանօրեայ տօները: «Բաստըրման ու սուջուխը (երշիկ) Ջանիկենց խանութից բերեց»ջ, հպարտանում էր հայրս: Նոյնիսկ ամենաընչազուրկ մարդիկ ամէն ինչ անում էին, որ սեղանը աղքատիկ չլինէր: Տեսակ տեսակ խորտիկներն ու աղանդերները պարտադիր էին: «Ամօթ է, յանկարծ մէկը տունդ գայ, ի՞նչ կը մտած»ջ… Կերակրատեսակներն ինձ այդքան էլ չէին հետաքրքրում: Ես երբեք որկրամոլ չեմ եղել: Օրն սկսւում էր հեռուստատեսային բազմազան ծրագրերով. համերգներ, կատակներ, շարժապատկերներ: Երեկոյեան կողմ հարեւանները շարուէ շարան իրար տուն էին այցելում: Սկսում էինք «կինոռեժիսոր» (շարժապատկերի բեմադրիչ) Աւիկ Թորոսեանենց բնակարանից: Տիկին Ռոզան, Աւիկի կինը, կրթուած, չափուած ձեւուած ու խելացի կին էր: Վատառողջ լինելով հանդերձ, երջանիկ ժպիտով էր դուռը բացում եւ ընդունում հարեւանների բանակը:

Յետոյ իջնում էին Աշոտ քեռու ու Սուսան մօրաքրոջ տուն, որ նաեւ մօտ ընկերոջս՝ Բլբուլի բնակարանն էր: Այստեղ «ոտքները կախ» էին գցում, ժողովրդական լեզուով ասած: Նրանց սեղանը աւելի ներկայանալի տեսք ունէր, իսկ համ ու հոտի մասին աւելի լաւ է չխօսեմ: Բայց Աշոտ քեռու կատակներն էին մարդկանց հեռանալ չցանկանալու բուն պատճառը: Երբ սկսում էր, դադար չունէր, ու ծիծաղում էին հարեւանները լիաթոք: Չէին էլ նկատում, թէ որերորդ բաժակն էին խմել, թքած արեան մէջ պարունակուող շաքարի ու ճնշման սպառնալիքների վրայ:

Յետոյ գնում էին Վալոդենց ու Սոնիկենց տուն: «Աղչի Սոնիկ, դու աֆերիստ (խարդախ) անգլիացի ես, հա՜», նրան էր դիմում Աշոտ քեռին: Բոլորով ծիծաղում էինք ախալքալաքցի Սոնիկի կարմրելը տեսնելով:

Յաջորդը մեր բնակարանն էր: Աղքատ չէինք, ոչ էլ հարուստ: Հայրս քաղաքում ճանաչուած ու փնտռուած արհեստաւորներից էր, ու կարողանում էր իր շնորհքի արդիւնքում նորմալ ընտանիք պահել: Յետոյ միայն հասկացայ, որ իր շնորհքը աւելի շատ ցեխի (քարտելի) վարիչներին ու նրանց վերադասներին էր հարստացնում, իսկ մեզ պարզապէս ջրի երեսին էր պահում: Մեր սեղանը իւրայատուկ էր այնքանով, որ արեւմտահայերի «ախպարական» աղանդերներ ու ճաշատեսակներ էր պարունակում: «Բաստըրման ու սուջուխը» պէտք է լաւագոյնը լինէր, բայց ամենակարեւորը հօրս մօտեցումն էր: Երկու դանակ էր վերցնում, մօտ կէս ժամ սրում էր դրանք, ու արուեստագէտի պէս խնամքով բարակ, բարակ, բարակ կտրտում էր սկզբից «բաստըրման», յետոյ էլ «սուջուխ»ը: Ապխտած միսը մարմար էր յիշեցնում: Հարեւաններն էլ էին գնահատում մեր սեղանի համն ու հոտը, ու հօրս տեսնում էի երանութեան մէջ, դէմքի հազուադէպ ժպիտով, չնայած որ 14 տարեկանից քրտնաջան աշխատելու արդիւնքում տանջուել էր ընտանիքի կարիքները հոգալու համար: Պապիկս յունական բանակում զոհուել էր թուրքերի դէմ կռուելիս, երբ հայրս մէկ տարեկան էր դարձել:

Մեր տնից յետոյ գնում էինք Ռոմիկենց ու Լաուրենց տուն: Ամէն սեղանից մի փոքրիկ կտոր համտեսելով, ախորժակս ինձ յուշում էր, որ աւելին ուտել չէր կարելի: Մեր «արշաւանք»ը շարունակւում էր դէպի Լիովաենց ու Դոռա «տոտայ»ջ բնակարան: Թիֆլիսահայ էին. սացիւի, չախոբիլի, տղեմալիախառը ուտելիքները չափից շատ աւելի ճոխութեամբ թափւում էին սեղանից: Լիովա Հախինեանը խոստումնալից բռնցքամարտիկ է եղել Թիֆլիսում. նրան առաջարկել էին ազգանունը Հախինիա սարքել ու շարունակել իր մարզական ճանապարհը: Չէր համաձայնուել, վիրաւորուել էր, թքել իր ծննդավայրի, իր մանկութեան ու պատանեկութեան տարիների վրայ ու Երեւան էր եկել: «Խա՛չիկ», շեշտը դնելով «ա» ձայնաւորի վրայ, ու մի փոքր էլ աւելի երկարացնելով դիմում էր ինձ, «…էս մէկը պիտի փոռձես, անպայմա՛ն», «փորձել» բայի «ռէ» տառը ականջներս էր սղոցում: Ափսեն քթիս տակ էր… Ի՞նչ անեմ, ինչպէ՞ս հրաժարուեմ: «Չեմ կարող, Դոռա ծիա (ռուսերէն մօրաքոյր բառի սղուած տեսակն է), խղճուկ հայեացքով նայում էի նրա կարմրած թշերին: «Ո՛չ մի «չեմ կարող» չկայ, պիտի ուտե՛ս», շռնդաց Դոռայի ձայնը, ու գէր մարմնի շարժման արդիւնքում չափից աւելի մեծ կրծքերը ճօճանակի պէս վերուվար եղան: Բոլորը փռթկացին, ինքն էլ զգաց պահի զաւեշտն ու վիզը ծռելով, մեղմ ժպտաց: Այդ օրը տիկին Դոռան այնպիսի բարձր տրամադրութիւն ունէր, որ նոյնիսկ չնկատեց, թէ որերորդ կոնեակի բաժակն էր դատարկում: Ստիպուած էին շտապ օգնութիւն կանչել: Բարեբախտաբար, ամէն ինչ լաւ աւարտուեց:

Ամենահետաքրքիրը դեռ առջեւում էր: Ընկերներով պիտի իրար տուն այցելէինք «Մասիվ»ում, յետոյ՝ Արեշ, յետոյ հին «ստադիոն», միւս ընկերներիս ու իրենց ծնողներին շնորհաւորելու:

80ականների կէսից սեղանները սկսեցին աւելի դատարկ դառնալ: Մեր «տրադիցիաներ»ը (աւանդութիւն) դեռ շարունակւում էին, բայց ներքուստ զգում էի, որ աշխարհը փոխւում էր: Երբ խորհրդային դրամանիշերը «ռեֆորմացուեցին» (բարեկարգուեցան), բազմաթիւ մարդիկ, այդ թւում նաեւ մենք, կորցրին իրենց կեանքի ընթացքում հաւաքած համեստ խնայողութիւնները: «Երթալ է պէտք», պնդում էր հօրեղբայրս, «հոստեղ ա՛լ ապրուելիք չէ՛»: 

Առաջինը իրենք հեռացան, ու թւում էր, թէ այլեւս երբեք չէինք հանդիպելու իրար: Երկու տարի անց, Նոր Տարուայ շեմին, Միացեալ Նահանգներից մե՛զ էլ հրաւէր եկաւ. պիտի արտագաղթէինք: Չնայած, որ գիւղական դպրոցում անգլերէն էի դասաւանդում շաբաթը երեք օր, միւս օրերին էլ մասնաւոր աշակերտներ էի պահում: Ձեռքի հետ էլ համերգներ էինք տալիս մեր խմբով, իսկ դահլիճները լեփ լեցուն էին: Մեկնելուցս մօտ վեց ամիս առաջ, ամիսը գրեթէ 1000 դոլար փող էի վաստակում, որն այդ տարիների համար արքայական հարստութիւն էր, չտեսնուած չլսուած գումար: Ո՞ւր եմ գնալու, ինչպէ՞ս պիտի ապրեմ ինձ համար առասպելական, բայց անծանօթ աշխարհում, անընդհատ մտածում էի ինքս ինձ: Մի՞թէ նման բարեկեցութիւն կարող եմ ձեռք բերել «աւետեաց» երկրում: «Գնայ, ու յետ չնայես», առնուազն երկու մարդ խորհուրդ տուեցին: Նրանցից մէկը նախարար էր, ում որդիների հետ անգլերէն էի պարապում շաբաթը 2 օր, մէկական ժամով, ու 500 դոլար էի ստանում աշխատանքիս դիմաց: Երկրորդը «Օվիր»ում (արտասահման մեկնողների թղթաբանութիւնը կարգաւորող մասնաճիւղ) աշխատող hամակուրսեցիս (դասընկեր) էր, որ անվտանգութեան «կապիտան» էր կոչումով: «Այլեւս չի՛ ուղղուի, գնա՛ քեզ ասում եմ», պնդեց, տեսնելով տարակուսանքս: Այդ օրերին երկրից դուրս գալու փաստաթղթերի  համար գրեթէ բոլորը կաշառք էին պահանջում: Համակուրսեցիս, ով նոյն համակարգի՝ իմա կաշառակերների զանգուածի մէջ էր յայտնուել, ինձնից դրամ չպահանջեց: «Մարդ ենք վերջապէս, ի՞նչ փող, ինչի՞ մասին է խօսքը», տարակուսեց: «Շնորհաւոր քո Նոր Տարին», մեկնեցի ձեռքս. աջ ձեռքումս խնամքով թաքցրել էի 19րդ դարից ինձ հասած ոսկէ մի վզնոց՝ «մեդալիոն»: Համակուրսեցիս ձեռքսեղման պահին ափի մէջ զգալով մետաղը, գունաթափուեց: «Էս ի՞նչ ես անում, անմիջապէս հեռացի՛ր, ձեռքիդ պարունակութիւնն էլ գրպանդ դիր», մեր ձեռքերը դեռ խաչաձեւուած, պինդ սեղմուած էին: «Բաց չթողնես ձեռքդ, կ՛ընկնի, երկուսս էլ խայտառակ կը լինենք», հաստատակամ, բայց ցածր ձայնով պնդեցի:  Զգաց, որ չվերցնելու դէպքում վզնոցը գետնին կ՛ընկնէր, ու մեզ տեղում կարող էին ձերբակալել: «Օվիր»ի շէնքի երկրորդ յարկում էր տեղի ունենում այս ամէնը: Ո՞վ գիտի, գուցէ մտածում էր, թէ ինչ որ մէկի կողմից ուղարկուած գործակալ էի եւ ուզում էի իրեն «բռնել տայի»: Այդ պահին մեր կողքից իմ համակուրսեցի տղայի վերադասն էր անցնում: Չկորցրեց իրեն, գրկեց ինձ (իսկ մեր ձեռքերը դեռ սեղմուած էին) ու եռանդուն ձայնով թէ՝ «տնեցիներին ջերմ բարեւներս, Խաչ ջան», տպաւորութիւն ստեղծելով, որ ազգականներ էինք: Վերադասը ոչինչ չկասկածելով իր ընթացքը շարունակեց ու գործակալի ոչ յատուկ մեղմ ժպիտով բարեւեց երկուսիս: «Կնոջդ կը տաս, իմ կողմից մի փոքրիկ նուէր է ի նշան քո անկեղծութեան. չէ՞ որ փաստաթղթերը ընդամէնը 10 օրում կարգաւորեցիր», շշուկով դիմեցի:

Մարդիկ տարիներով էին սպասում «թղթերին»: 80ականներին հայրենադարձների շրջանում մի կատակ էր տարածուել: Խորհրդային Միութեան համայնավարների առաջնորդ, այդ երկրի տէր տիրակալ Բրեժնեւի առողջութիւնը իբր խիստ վատանում է, ու նրա համար արեան ներարկում են նախապատրաստում: 250 միլիոնանոց պետութեան մէջ միայն մի մարդու մօտ են յայտնաբերում համապատասխան արեան խումբը: Ֆրանսիայից 1946 թուականին Հայաստան հայրենադարձուած Մկրտիչ ախպարին պեղում են, յատուկ ինքնաթիռով տանում Մոսկուա, մտցնում հիւանդանոց, քաշում մարդու արիւնը եւ բաց են թողնում: Արիւնը ներարկելուց յետոյ Բրեժնեւին արթնացնում են: Վերջինս թմբիրից զարթնելով նստում է հիւանդանոցի մահճակալին ու բարձրաձայն հրամայում է աներեւակայելի ուժգնութեամբ, այն էլ արեւմտահայերենով՝ «Թուղթերս բերի՞ք, «Օվիր»ի թուղթե՛րս ի՞նչ եղան, կ՛ուզեմ Ֆրանսա երթա՜լ»:

Իրենց կեանքի լաւագոյն տարիները Խորհրդային Հայաստանում ապրած մարդիկ հեռանում էին 80ականների կէսից սկսեալ: Կարծում էին, թէ «սովետից» են հեռանում, այնինչ հայրենիքից էին կտրւում արդէն երկրորդ անգամ: Հայրս ու իր պէս տասնեակ հազարաւոր մարդիկ Հայաստանի կարօտը սրտներում հեռացան այս կեանքից, այդպէս էլ չհամակերպուելով նոր իրադրութեանը:

Սագոյի հօրեղբայրը այն հազուագիւտ հայրենադարձներից էր, որ չմեկնեց արտասահման: Հիմա նա չկայ, բայց չգիտես ինչու յիշում եմ շա՜տ յաճախ, երբ ի՛նքս եմ աղօթք մրմնջում մեր տան կողքի եկեղեցու առջեւից անցնելիս: Ընդամէնը մի աղօթք գիտեմ, այն էլ մեծ մայրս էր սովորեցրել 5 տարեկանում: Մանուկ հասակում ընկերներիս մօտ երբ արտասանեցի, ինձ ծաղրեցին: Աթէիզմի (անաստուածութեան) երկրում ծաղրում էին «հաւատացեալ»ներին:

Այժմ, տարիների խորքից ետ նայելով հասկանում եմ, որ աղօթքը մարդկանց մեծամասնութեան համար Մարդ մնալու դեղամիջոց է: Որոշները, ի հարկէ, այնքան են կորցրել իրենց մարդկային կերպարը, որ ոչ մի աղօթք նրանց այլեւս չի փրկի, չի վերադարձնի երբեմնի ունեցած անմեղ ու անբիծ նկարագիրը:

Իմ զիգզագները ինձ տարբեր ժամանակաշրջաններ, տարբեր աշխարհներ են առաջնորդում: Թոռնիկս էր այցելել երէկ: Ուսերիս դրած, մի սենեակից միւսը անցնելիս երգում եմ՝ «Ուրիշ աշխարհներ ենք մենք գնում (մէկ, երկու), Ուրիշ աշխարհներ ենք մենք գնում (մէկ, երկու): Ուրիշ աշխարհներ (մէկ), ուրիշ աշխարհներ  (մէկ), ուրիշ աշխարհներ ենք մենք գնում (մէկ, երկու)»: Յաջորդ սենեակը մտնելիս ձագս  խոշոր աչքերը թարթում է, ու վզիս դրած, ձիու պէս թռչկոտելու պահին քրքջում է, կչկչու՜մ: Տունս լցւում է բերկրալի ուրախութեամբ, որ մի քանի ժամ յետոյ անապատ դառնայ. հեռանում է ձագս: Ոչինչ, էլի կը գայ, ու օրս դարձեալ կ՛իմաստաւորուի:

Ինչու՞, ինչու՞ չենք պահում, պահպանում մեր երբեմնի մանկական անմեղութիւնը, ինչու՞…

Գուցէ Սագոյի հօրեղբայրը այդ պատճառո՞վ էր աղօթում:

Զիգզագներն ինձ յուշում են, որ պիտի աւարտեմ այս տարուայ վերջին գրառումս: Միայն մի բան կը ցանկանամ ինքս ինձ ու ձեզ՝ բոլորիդ, առողջութիւնից բացի:

 Երանի թէ վերյիշենք ու վերագտնենք, գոնէ մասամբ, գոնէ մերթ ընդ մերթ, մեր մանկական անմեղութիւնը:

 Ինչպէս Բլէյքը կ՛ասէր, “The Higher Innocence”…