ԱՆԻ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ

Ես Ակնի Ապուչեղ գիւղը կ՛ուզեմ երթալ: Մեծ-մեծ հայրերուս ծննդավայրը. հոն ուր ապրեր են մեր ընտանիքի տասնմէկ տէր հայրերը. հոն ուր Խնդիր անունով նախնի մը ախոռը կրակի տուած է. որքա՜ն, որքա՜ն կ՛ուզէի հանդիպիլ իրեն եւ հարցնել. «Ի՞նչ էր խնդիրդ, ա՛յ Խնդիր պապի»: Կը զգամ, գիտե՛մ, որ շա՜տ հետաքրքրական բաներ պիտի պատմէր ինծի իր ծնողներուն, անոնց ծնողներուն, անոնց պապերուն մասին:
Ակնը միշտ սիրած եմ, առանց տեսած ըլլալու. առանց ապրած ըլլալու հոն՝ գիտե՛մ, որ իմս է: Աննիւթական, բայց իրաւական. իտէալական, բայց ճշմարիտ վայրս իմ:
Երբ տասներեք տարեկանիս Մեծարենց սկսայ կարդալ, առաջին բանը որ ուշադրութիւնս գրաւեց, անոր Ակն ծնած ըլլալը եղաւ: «Ակն»ը, գրուած էր դասագիրքիս մէջ, «աղբիւրներով, կանաչութեամբ հարուստ, շա՛տ գեղեցիկ վայր մըն էր»: Դասագիրքին հեղինակը կ՛աւելցնէր, որ բնութեան գեղեցկութիւնը բնականաբար ազդած էր երիտասարդ բանաստեղծին վրայ եւ դարձած՝ ներշնչման աղբիւր:

Անկէ ի վեր սիրահարուած եմ Ակնին:
Քանի մը տարի առաջ եղբօրս տղան գնաց նախնիներուն ծննդավայրը տեսնելու: Ղրկած նկարներուն մէջ գիւղական նեղ արահետներ կային, զառիվերներ. փայտաշէն ու քարաշէն տուներ. նկատած էի, որ տուներուն մեծ մասը մետաղեայ պատերով պատսպարուած էր. արդեօք ձմռան բուք ու բորանէն պաշտպանելո՞ւ համար: Կային մանիշակագոյն, նարնջագոյն եւ կարմիր ներկուած տանիքներ. իմ պապերուս ատե՞ն ալ գունաւոր եղած էին անոնք. չեմ կարծեր: Ծառերէն երկարող տերեւաւոր ճիւղեր կը զարդարէին անուշիկ տնակներուն պատերը: Պաստառին դիմաց նստած նկարիչի մը արագ-արագ շարժող վրձինէն դուրս պիտի գար մոխրագոյնի, սրճագոյնի եւ կանաչի խառնուրդ մը, հեռուն՝ կաս-կապոյտ ջուրի տարածութեան մը նշումով:
Հրակը նկարուած էր երկյարկանի փայտէ տնակի մը առջեւ եւ գրած՝ «հրաշալի տեղ է. Եփրատը վերէն հսկող… ո՛վ գիտէ՝ մեծ-մեծ հօրս տան առջեւը կեցած եմ»:
Հիմա այդ տունը հօրենական տունս կը համարեմ:
Պատմական Հայաստանի մաս կազմող, Եփրատ գետի արեւմտեան ափին վրայ ծուարած մեր գիւղն է Ապուչեղը. հոն կը խօսէին ակնայ բարբառը. «մահ» ըսելու փոխարէն՝ «մայհ» կ՛ըսէին, «շահ»ի տեղ՝ «շայհ». «մայր»ը «մար» կը հնչուէր, իսկ «հայր»ը՝ «հար»: Եթէ ցեղասպանութիւնը եղած չըլլար՝ Ակնը պարպուած չէր ըլլար… եթէ տեղահանութիւն եղած չըլլար՝ ես տակաւին հոն կ՛ըլլայի ու շա՜տ գոյհ կ’ըլլայի որպէս մար… եթէ՝ «Ի՞շ կայ չի կայ» հարցնէի զաւակներուս, անոնք թերեւս «լո՛ւս կայ, մա՛ր» պատասխանէին ինծի…

Եթէ տակաւին հոն ըլլայինք, Ակնայ հարսանեկան երգերէն մէկը կը հնչեցնէինք աղջիկներուս եւ տղուս հարսանիքներուն…
Այն իմ հարըստի դըստրիկ, ծոցդ էգի, ծառդ արմաւենի.
Արմաւն քու ծառդ կու լընի, պիւլպիւլը քու ճեղդ կու թառի.
Կամ՝
Ըմէնդ ի վըրայ եկէք, թագւորին կապան կարեցէք.
Լուսընկան աստառ երէք, արեգակն երես ձեւեցէք.
Բայց ափսո՜ս որ կ՛երազեմ…
Աչքերս կը գոցեմ ու կ՛երեւակայեմ ամէնօրեայ կեանքը գիւղիս:

Առտու կանո՜ւխ կ՛արթննամ աքաղաղներու կանչէն. կու կու լի կու՜. Աչքերս կը տրորեմ ու կը յիշեմ Հաուայիի «Նէնէ» աքլորները. անոնք ամէն կողմ են. խանութներու դիմաց, փողոցը, ծովեզերքին. հանգիստ-հանգիստ կը ճեմեն. գրեթէ սուրբ նկատուած են. «սուրբ աքաղաղ» կը մտածեմ եւ կը ցատկեմ անկողինէս: Բարեբախտաբար օդը ցուրտ չէ: Արագ մը վրաս կ՛անցընեմ բուրդս ու կ՛ելլեմ դուրս: Օ՜հ՝ Ապուչեղի գարունը. ունեցած խելքս ալ կը թռցնէ գլխէս: Ծառերուն տերեւները կը փայլին նո՛ր կանաչով մը. առտուան ցօղը փայլուն արցունքի կաթիլներ շարած է անոնց մակերեսին: Օդը՝ մաքո՜ւր, թափանցի՜կ: Լա՜յն շունչ մը կը քաշեմ եւ տանտէրի հպարտութեամբ շուրջս կը դիտեմ…
Քալիֆորնիայէն հետս ահագին բան բերած եմ. մինչեւ ինքզինքս գտնեմ, հանգի՜ստ կրնամ կուշտ մնալ եւ նաեւ՝ կուշտ պահել տանս առջեւ շորորացող հաւերն ու աքլորները, անտէր շուներն ու կատուները. նոյնիսկ՝ իշուկները: Երէկ քնապարկս դրի սենեակիս մէջ եւ գլուխս հազիւ դրած բարձիս՝ խոր քուն մտայ: Մինչեւ եղանակը փոխուի, այսպէս կրնամ անցընել, բայց պէտք է մտածեմ ձմռան մասին: Թուրք եւ քիւրտ դրացիներուս հետ պէտք է լեզու գտնեմ, որպէսզի կարենամ վառարան մը ունենալ, փայտ հաւաքել, ձիւն մաքրող գործիքներ ձեռք բերել: Հիմակուհիմա ամէն մարդ ազնիւ է հետս. ձեռքի շարժումներով կը խօսինք մեծաւ մասամբ. եւ կամ, եթէ անգլերէն գիտցող կայ՝ անգլերէնով: Երբ առաջին անգամ գիւղ մտայ եւ եղբօրս տղուն ցուցմունքները կարդալով՝ պապենական տունս գտայ, քովի տան դռան առջեւ նստած գդակաւոր մարդուն ժպտացի եւ՝ «ասիկա մեծ հայրերուս տունն է» ըսի: Ինքն ալ ժպտաց եւ գլխով «այո՛» ըսաւ: Քիչ ետք կինը ղրկեց. ձեռքին՝ լաւաշ հաց, պանիր, ձիթապտուղ. «Անօթի կրնաս ըլլալ» բացատրեց երեք միացած մատները բերնին տանելով. շնորհակալութիւն յայտնեցի գլխու նշանով եւ արաբերէն «շուքրան» ըսելով:
Քնապարկիս վրայ նստած՝ լաւաշն ու պանիրը ուտելու սկսայ: Արդեօք Խնդիր մեծ-մեծ հայրիկս այս նոյն տեղը նստա՞ծ էր ամառ իրիկուն մը ու խօսա՞ծ կամ վիճաբանա՞ծ իր տղուն՝ Նշանին հետ, որ ուշ մտած էր տուն, չեմ գիտեր՝ ինչո՛ւ:
Ի՞նչ կ՛ըսէին իրարու. Ինչպէ՞ս կը վարուէին իրարու հետ. ինչպէ՞ս կը սիրէին զիրար այր ու կին: Կ՛ուզեմ գիտնալ: Ժամանակի պատուհանին վարագոյրը կ՛ուզեմ մէկ կողմ տանիլ, ճակատս մօտեցնել պաղ ապակիին եւ ճամբորդել դէպի անցեալ:
Ահա վարն են՝ բանջարանոցին մէջ: Կնոջ անունը չեմ գիտեր, բայց կ՛ուզեմ «Լուծում» կոչել Խնդիրին հանդարտ կինը: Լուծումը սեւ, երկար ծամեր ունի մինչեւ մէջքը հասնող. մեծ ու նշաձեւ աչքեր՝ մեղմութիւն արտայայտող: Խնդիրը առատ սեւ մազեր ունի. երկար, ոլորուն պեխեր, կրակ ու բոց աչքեր: Բաներ մը կ՛ըսէ կնոջը. վերէն չեմ լսեր, բայց յայտնի է որ բարկացած է. ոտքով՝ կոշտացած հողը կը փշրէ. ձեռքերը օդին մէջ անդադար կը շարժէ. ունքերը կիտած է… Լուծումը իրեն կը նայի անուշ նայուածքով ու կարծեմ տարհամոզել կը փորձէ. ձեռքը կը տանի ամուսնոյն թեւին. շոյելու նմանող շարժում մը կ՛ընէ. Խնդիրը կը լռէ. ձեռքը ճակատին կը տանի՝ մտածելու պէս: Բա՞ն մը լսած է տեղահանութեան մասին. ծանր որոշո՞ւմ մը պէտք է առնէ… ինչո՞ւ տխուր-տխուր հայեացքը կը սեւեռէ Լուծումի աչքերուն:

Ճակատս պաղած է պատուհանի հպումէն: Կը վերադառնամ քնապարկս ու կը փորձեմ դասաւորել մտքերս. ի՞նչ պիտի ընեմ վաղը. աքլորներուն կեր տալը չի բաւեր. պէտք է գործի դիմեմ: Ի՞նչ գործ կրնամ ընել նախնիներուս գիւղին մէջ: Արեւմտահայերէնի դաս կրնա՞մ տալ…կը ժպտիմ:
Հոս Սփիւռք չէ, որ արեւմտահայերէնի դաս տալու պէտք ունենամ. հոս Ապուչեղ է: Արեւմտահայերէնը բնականաբար պիտի ծորի ժայռերու բեկորներէն, ծառերու կատարներէն, աղբիւրներու խոխոջէն: Կը բաւէ, որ մինակ չմնամ. վաղն իսկ գրեմ աշխարհի բոլո՜ր ակնցիներուն, որպէսզի երազեն ու բեմադրեն իրենց վերադարձը իրենց գիւղերը: Եթէ ամէն մէկը քնապարկը հետը ունենայ եւ պատուհանէն փորձէ տեսնել իր մեծ հայրերն ու մեծ մայրերը արօտավայրերու մէջ կամ՝ պուրակի մը եզերքին, մտովի այցելէ իրենց յայտնի կամ անյայտ գերեզմանները եւ բուռ մը կարմիր ծաղիկ նետէ անոնց վրայ… եթէ ամէն մէկը հպարտ աքլոր մը ունենայ հոգիին մէջ ճեմող… այն ատեն, այն ատեն…
Բոլորս Ապուչեղ կ՛ուզենք երթալ: Գացած ենք արդէն:

Աս գրվածքը պէտք է Բաղինեանին ղրկեք, որպէսի հասկնայ որ թիւրքերուն ըրածները միան սփիւրքի հայերուն հետը կապ չունի: Շատ աղվոր գրութիւն է ասի: Ամմէն մէկ հայ ասանկ մտածելու է: