Կ՛ամփոփէ Եւ Կը Ներկայացնէ ԱՆԻ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ

Արտաշէս Քալանթարեանի «Քննութիւն» հատորին ամփոփում-ներկայացումի երրորդ բաժինը պիտի սկսինք Արգամ Մանասեանին` իր մօր տուած այցելութեան նկարագրութեամբ: «Թերթօն»ին առաջին երկու բաժինները կարդացած ընթերցողը տեղեակ է, որ ծխախոտի գործարանի տնօրէն Արգամ Մինասեան պաշտօնանկ եղած էր եւ չէր գիտեր ի՛նչ ընել. չէր համարձակեր անմիջապէս տուն երթալ եւ կնոջը՝ Յասմիկին տալ անհաճոյ լուրը. չէր ուզեր մտերիմ ընկերոջ՝ Նորայրին այցելել, գիտակցելով որ պաշտօնին անցնելէ ետք ուշադրութիւն չէր դարձուցած անոր. որոշած էր մօրը երթալ, Ուջան: Հասկնալի որոշում մը. ամէնէն տարիքոտ մարդն անգամ, դժուար պահու մը կը մանկանայ ու կը դիմէ զինք ծնած, մեծցուցած,անվերապահօրէն զինք սիրող մօրը…:
Ահաւասիկ այդ բաժինը․
«Բակում, ցեմենտապատ փոքրիկ, քառակուսի աւազանի մէջ ալիւմինէ մաղ էր դրուած: տարբեր-տարբեր կանաչիներով լի: Երկաթէ ծորակից ջուրն անընդհատ հոսում էր կանաչու վրայ, եւ Արգամ Մանասեանին մի պահ թուաց, թէ աշխարհում ոչինչ-ոչինչ չի փոխուել, թէ չեն եղել անցած քառասուն տարիները, թէ ինքը հենց նոր է դպրոցից տուն եկել: Կը նետի պայուսակը, մի կտոր հաց ու պանիր կ՛առնի, դուրս կը թռչի ու կը վազի կալը՝ ընկերների հետ խաղալու:
– Մայրի՜կ,- կանչեց նա:
Ծորակից թափուող ջրի ձայնն ասես ուժեղացաւ:
– Մայրի՜կ,- չգիտես ինչու վախեցած, աւելի բարձր ձայնեց նա:
Եւ յանկարծ մառանի դուռը ճռաց, բացուեց ու ետ ընկաւ՝ սռնիի վրայ:
– Վայ, ջան, ջան, ջան… եկա՞ր, գառ ջան:
Մայրը բարձրացրեց ձեռքերը, գրկեց տղայի վիզը, եւ Արգամ Մանասեանը կռացաւ ու համբուրեց մօրը: Բայց մայրը չէր թողում, համբուրում ու համբուրում էր անընդհատ, իսկ յետոյ շունչ քաշելով ծիծաղեց.
– Ի՞նչ անեմ, գառ ջան, պռօշներս (շրթունքներս) չեն կշտանում:
Ու իրար խառնուեց անմիջապէս.
– Բա Աշո՞տն ուր է… Բա ինչո՞վ ես եկել, տղայ ջան: Յասմիկին, երեխաներին չե՞ս բերել: Քոռանամ ես, սոված ես, չէ՞: Ի՞նչ անեմ, միս չունեմ. Հաւ մորթե՞մ, ցաւդ տանեմ, թէ չես համբերի…
«Միս չունե՜մ,-տխրեց Արգամը,-իսկ մեր տանը թափում են միսը»:
– Մայրիկ,- ասաց նա,- հաւից-մսից զզուել եմ, ալանի պանիր ունե՞ս, առաջուայ նման պանրով ձուածեղ արա, էլի: Հարիւր տարի է չեմ կերել, մոռացել եմ համը:
– Սարքեմ, ցաւդ տանեմ,- երջանկացաւ մայրը:- Սխտոր-մածունո՞վ, թէ…
– Հա,- ասաց Արգամը, – հա, սխտոր-մածունով…
Մայրն առաջարկեց տուն մտնել, հանգստանալ մի քիչ, բայց Արգամը մէջքի վրայ պառկեց հենց աղբիւրի կողքին դրուած թախտին, գլուխը մութաքային (երկար, գլանաձեւ բարձ) դրեց ու փակեց աչքերը: Մութաքայից հին, ծանօթ, սրտաշարժուելու չափ հարազատ հոտ էր գալիս: Մօր հոտն էր:
– Աչքդ չկպցնես, տղայ ջան, բերում եմ: Կեր՝ նոր քնի…
– Ո՞նց ես, մամ ջան,- առանց աչքերը բացելու հարցրեց Արգամը:
– Լաւ եմ, գառ ջան, ասաց մայրը:
– Բա ասում ես՝ միս չունեմ:
Մայրը ծիծաղեց մանրիկ.
– Ես միսն ի՞նչ եմ անում, գառ ջան: Քեզ համար էի ասում: Թէ չէ ինձ ի՞նչ կայ: Ծտի կերն էլ ինձ բաւական է: Մարդուն ի՞նչ է պէտք:
Զարմանալի է, վարորդն էլ նոյնն ասաց: Մարդուն ի՞նչ է պէտք: Երեւի հենց դա է ամենակարեւոր հարցը: Ախր ամբողջ, հաստատ հնարովի բարդութիւնը՝ իր հազար ու մի տեսակ հետեւանքներով սկսւում է հենց այն ժամանակ, երբ մարդուն թւում է, թէ իրեն տրուածը քիչ է: Ձգտում է շատ ունենալ, իսկ դրա համար ուժ է պէտք, ճարպիկութիւն է պէտք, խորամանկութիւն է պէտք՝ որպէսզի կարողանաս անցնել ուրիշներից: Դրա համար, եթէ անհրաժեշտ է, պիտի խնդրել, նուաստանալ, հաճոյանալ, գլուխ տալ ոչնչութեանը, ծիծաղել, երբ լացդ է գալիս, լռել, երբ աղաղակել է պէտք, բոլոր տեսակի սկզբունքների հերն անիծել, որովհետեւ շատը հենց այնպէս, իրեն-իրեն քոնը լինել չի կարող: Շատը ուրիշներին է: Եթէ քոնը շատ է, ուրեմն ուրիշները չունեն: Բայց ոչ ոք չի մտածում այդ մասին: Բոլորն էլ ուզում են շատ ունենալ, ինչ գնով էլ լինի, աւելի շատ ունենալ, քան ընկերը, հարեւանը, բարեկամը եւ երբ չեն հասնում դրան, նեղանում են իրենց ճակատագրից, ընկերոջից, հարեւանից ու բարեկամից, նեղանում են աշխարհից… Այնինչ՝ մարդուն ինչքա՞ն է պէտք: Ինչքա՞ն է պէտք իր մօրը: Ինչքա՞ն է պէտք իրեն…
– Վեր կաց, տղայ ջան, կը սառչի…
Մայրը հենց թախտի մօտ սեղան է բացել: Թուջէ (անագապղինձէ) թաւայի մէջ տժտժում է ձուածեղը: Կողքին՝ սխտոր-մածունն է՝ կաւէ թասի մէջ: Դաղձի (վայրի անանուխ) ու ռեհանի հոտը բռնել է շրջապատը: Սեղանին առատ-առատ դրուած են լաւաշը, պանիրը, խոշոր կտրտած գլուխ սոխը… ապխտած երշիկ…
– Էդ երշիկը որտեղի՞ց է, այ մամ:
– Նորայրը բերեց, տղայ ջան:
– Նորա՞յրը: Իմ ընկեր Նորա՞յրը:
– Բա ո՞վ: Դու կեր, դու կեր՝ ես պատմեմ: Երկու օր առաջ եկաւ: Էս երշիկից էր ահագին բերել, մի քանի բանկա (լայն բերանով ապակիէ անօթ) խտացրած կաթ, մէկ էլ էս գլխաշորը…
– Գործ-մո՞րծ ունէր:
– Չէ, ասաց՝ ձեր ճանապարհի վրայ իմ տղաները մրցում են, առիթից օգտուեցի, եկայ, որ տեսնեմ քեզ: Ապրի նրա արեւը. Մէկ-մէկ գալիս է:
Ինչքան ժամանակ է՝ մեր տանը չի եղել, մտածեց Արգամ Մանասեանը»:
***
Արտաշէս Քալանթարեան գիտէ շա՛տ յաջող ձեւով ներկան եւ անցեալը ագուցել: Այսպէս՝ մօրը տան բակը նստած պահուն, երբ մայրը վաղեմի ընկերոջ անունը կու տայ, Արգամ Մինասեան կը սուզուի յիշատակներու ծովը եւ կը պատմէ, թէ ինչպէս օր մը, երբ ինք Երեւանի գիւղատնտեսութեան համալսարանը կը յաճախէր եւ գիշերօթիկնոց կը մնար՝ լուր կը հասնի իրեն, թէ մայրը մահամերձ է: Անմիջապէս կը վազէ Նորայրին տունը եւ հեծանիւը փոխ առնելով կը քշէ մինչե՜ւ Ուջան: Տուն հասնելուն՝ հայրը կը տեղեկացնէ թէ մայրը փրկուած է, իսկ ինք կ՛ըսէ.
«- Դէ ասա, ինչ է ուզում սիրտդ, որ բերեմ քեզ: Ասա՛ ինչ անեմ քեզ համար… Մի բան ասա… մամ ջան…». Իսկ մայրը կը ժպտի եւ կ՛ըսէ.
«Ես ամէն ինչ ունեցել եմ ու ամէն ինչ տեսել եմ, տղայ ջան: Մենակ, ափսոս, լակիրովնի կօշիկ (փայլուն «լաքար»ով ներկուած) չհագայ…»:
Մօրը փափաքը լսելուն պէս, Արգամ կը նստի հեծանիւը եւ կը սլանայ դէպի Երեւան, դէպի Նորայրին տունը:
« – Նորիկ,-ասաց Արգամը,- քեզ մի բան պիտի խնդրեմ. Ծանր, բայց ինձ համար շատ կարեւոր մի բան:
– Ասա, ախպեր ջան,- անմիջապէս արձագանգեց Նորայրը:
– Մի զոյգ լաքէ կօշիկ պիտի կարես մօրս համար:
Նորայրի աչքերը ճակատին թռան:
– Այ տղայ, նա լաքէ կօշիկ կը հագնի՞:
– Կը հագնի, թէ չի հագնի, դա կարեւոր չէ, Նորիկ ջան, բայց հառաչեց ու ասաց. «ամէն ինչ ունեցայ կեանքում ու մենակ լաքէ կօշիկներ չունեցայ»: Պիտի կարես, ախպեր ջան:
– Լաւ,- ասաց Նորայրը,- թող ձեր ուզածը լինի: Մի օր կը գնանք իրար հետ, չափերը կը վերցնեմ…
– Այսօր պիտի կարես, Նորիկ:
– Այսօ՞ր… դու հօ գիժ չե՞ս:
– Բա ի՞նչ եմ,- ասաց Արգամը»:
Երբ առտուան ժամը ութին Նորայրը լաքէ կօշիկները կը դնէ ընկերոջ դիմաց, Արգամ կը ստիպէ, որ ուրիշ հեծանիւ մըն ալ գտնեն եւ վերադառնան Ուջան:
«Եկա՞ր, գառ ջան:
– Հա,-ասաց Արգամը, թղթէ տոպրակի միջից հանեց ու մօր ծնկներին դրեց լաքէ փայլուն կօշիկները:- Էս էլ քեզ, մամ ջան, Նորայրի ու իմ կողմից, որ էլ չասես, թէ՝ ափսոս, լակիրովնի կօշիկներ չունեցայ…»
Մայրը կը հեծկլտայ եւ կ՛ըսէ.
«- Ախր ինչի՞ համար, ձեր ցաւը տանեմ, ախր ես հանաք (կատակ) արեցի: Ես ի՞նչ լակիրովնի կօշիկներ հագնող եմ, արեւիդ մեռնեմ…
– Ինչի՞,- ասաց Նորայրը,- մամայիս համար էլ եմ կարելու: Իրար հետ կը գնաք այգի՝ պարելու:
Թէ ինչ ծիծաղ սկսուեց, անհնար է նկարագրելը: Եւ ամէնից բարձր ու երջանիկ մայրն էր ծիծաղում»:
Այս անցեալի յուշը տարբեր գիրերով գրուած է. Քալանթարեան ճարտարօրէն ընթերցողը կը վերադարձնէ ներկային.
«- … Նորայրին տեսնո՞մ ես,- հարցրեց մայրը:- Շատ անուշ տղայ է»: