Անցած դարավերջին մեր երկրում տեղի ունեցած հասարակական-քաղաքական, ընկերային-տնտեսական արմատական փոփոխութիւնները նշանակալի ազդեցութիւն են ունեցել հասարակական կեանքի բոլոր բնագաւառների վրայ։ Վերջին տարիների արտակարգ իրավիճակների ուղղակի եւ անուղղակի ազդեցութեամբ Հայաստանի 80ական թուականների բարենպաստ ժողովրդագրական իրադրութիւնը թէ՛ չափանիշների եւ թէ՛ միտումների առումով ոչ թէ պարզապէս խաթարուել է, այլ կորցրել է իր բոլոր դրական դրսեւորումները։
Ընդ որում, առաւել տագնապայարոյցն այն է, որ բացասական փոփոխութիւնները դեռեւս աւարտուած չեն։ Հետեւաբար, մեր երկրի մօտ ապագայի ժողովրդագրական հեռանկարը մեծապէս կանխորոշելու է այն, թէ ո՞ր սահմանագծերում կը դադարեն բացասական փոփոխութիւնները, ինչպիսի՞ մակարդակներում կ’արձանագրուի կայունութիւն, արդեօ՞ք դրան կը յաջորդի տեղաշարժ դէպի կորցրած բարենպաստ դիրքերը, եւ ի՞նչ արագութեամբ այն կ’ընթանայ։
Աւելին, ներկայիս առաւել քան անբարենպաստ ժողովրդագրական իրադրութիւնն ու դրա այնպիսի յատկանիշներ, ինչպիսիք են կայացած ծաւալուն արտագաղթի հոսքն իր համեմատաբար մեղմ շարունակութեամբ, ծնելիութեան մակարդակի փլուզողական անկումը, մահացութեան մակարդակի աճի միտման ձեւաւորումն ու խորացման բարձր հաւանականութիւնը, բնական աճի՝ բնական նուազման վերածուելու միանգամայն առարկայական վտանգը եւ նման այլ հանգամանքներ արդէն իսկ ուղղակիօրէն շօշափում են երկրի ազգային անվտանգութեան հիմքերը, մեծապէս սահմանափակում են կայուն մարդկային զարգացման հնարաւորութիւնները։
Նկատի ունենալով վերոյիշեալ հիմնախնդիրները՝ ՀՀ աշխատանքի եւ ընկերային հարցերի նախարարութիւնը, Մարդկային զարգացման միջազգային կենտրոնի միջոցով եւ ՄԱԿի Բնակչութեան հիմնադրամի աջակցութեամբ, համաքաղաքային հասարակական քննարկումներ է անցկացնում Երեւանում։ Դրանք արդէն իրականացուել են նաեւ Իջեւան, Վանաձոր եւ Եղեգնաձոր քաղաքներում։
2005-2009 թուականներին «Բնակչութեան եւ զարգացման ռազմավարութիւններ» ծրագիրն իրականացնելիս նախարարութեան հիմնական նպատակն է հզօրացնել ազգային կարողութիւնները ժողովրդագրութեան բնագաւառում եւ ապահովել, որպէսզի ազգային ու ճիւղային քաղաքականութիւններում եւ ռազմավարութիւններում հաշուի առնուեն բնակչութեան զարգացման կշռոյթի հետեւանքները։
Հանրային քննարկումների արդիւնքում հնչած կարծիքները մասնագէտները հաշուի կ’առնեն «Հայաստանի Հանրապետութեան ժողովրդագրական քաղաքականութեան հայեցակարգի» վերջնական տարբերակի լրամշակման ընթացքում։
«Հայեցակարգը մշակուել է՝ ելնելով ժողովրդագրական լուրջ մարտահրաւէրներից, որոնց ստիպուած է դիմագրաւել մեր հանրապետութիւնը։
«Հրատապ խնդիր է առաջացել՝ որդեգրել ժողովրդագրական նոր քաղաքականութիւն, ինչը կը կանխի ժողովրդագրական բացասական երեւոյթների խորացումն ու կը ստեղծի առկայ իրավիճակը շտկելու եւ ժողովրդական զարգացման կայուն ու հետեւողական միտումներ ապահովելու ծանրակշիռ նախադրեալներ», ներկայացնում է աշխատանքի եւ ընկերային հարցերի նախարար Աղուան Վարդանեանը՝ բացատրելով, որ ժողովրդագրական քաղաքականութիւնը պետական մարմինների եւ ընկերային այլ հիմնարկների նպատակամղուած գործունէութիւնն է բնակչութեան վերարտադրութեան գործընթացները կարգաւորելու ոլորտում։
Այն կոչուած է ձեւաւորելու բնակչութեան վերարտադրութեան, նրա թուաքանակի, կառուցուածքի, դրանց փոփոխման ընթացքի, ծնելիութեան, մահացութեան, ընտանեկան կազմի, գաղթի շարժի ոլորտներում առկայ միտումները կարգաւորող ու բարեփոխող նպատակների, տեսակէտների, սկզբունքների ու գերակայութիւնների համակարգ։
ՎՏԱՆԳԱՒՈՐ ԻՐԱՎԻՃԱԿ
Մեր երկրի ժողովրդագրական իրավիճակի համառօտ նկարագիրը վկայում է, որ պայմանաւորուած ծանրակշիռ ընկերային աղէտների, Ղարաբաղեան հակամարտութեան եւ Սպիտակի երկրաշարժի ժամանակային համընկնումով՝ Հայաստանի զարգացումն ընդմիջուեց զգալիօրէն աւելի վաղ ու անհամեմատ առաւել կոպտօրէն։
Փաստերը վկայում են, որ 1990-2005 թուականների ընթացքում 1000 բնակչի հաշուով ծնունդների թուաքանակը երկու անգամ կրճատուել է, 32.3 տոկոսով աճել են մահուան դէպքերը, իսկ բնական աճի մեծութիւնն անկում է ապրել աւելի քան հինգ անգամ։
Բացի սրանից, արտագաղթի գործընթացների զարգացման միտումները, առաջին հերթին՝ որոշակի կամ անորոշ ժամանակով արտագաղթի յստակ արտայայտուած անցումն անվերադարձ արտագաղթին, ապա՝ կիսուած ընտանիքների՝ հիմնականում ոչ թէ Հայաստանում, այլ արտերկրում միաւորուելու գործելակերպի խորացումը առնուազն բաւարար հիմքեր չեն տալիս լաւատեսօրէն գնահատելու մօտակայ հեռանկարները։
Ընդ որում, եթէ մինչեւ 1999 թիւը բնակչութեանն արտագաղթի էր մղում հիմնականում աշխատատեղերի բացակայութիւնը, ապա 1999ից սկսած՝ դրան հաւասարազօր գործօնի է վերածուել գոյատեւման համար անհրաժեշտ միջոցներ վաստակելու անհնարինութիւնը։ Այս ամէնից առաւել քան տագնապայարոյց երեւոյթ է համարւում հասարակական վստահութեան, ապագայի հանդէպ հաւատի սասանումը։
Ոչ պակաս տագնապեցնող է ամուսնութիւնների բացարձակ եւ յարաբերական մեծութիւնների շեշտակի անկումը 90ական թուականներին, ինչն արտակարգ իրողութիւնների ազդեցութեան հետեւանք է, հիմնականում՝ նիւթական, բնակարանային, կենցաղային եւ այլ գործօնների պարտադրանքով ամուսնութեան ժամկէտի յետաձգման ուղղակի ներգործութիւն։
Որոշակի առանձնայատկութիւններով հանդերձ, մեծացել է ամուսնալուծութիւնների թիւը։ Եթէ 1991-2000 թուականներին ամուսնալուծութիւնները նուազել են՝ 2000ին հասնելով 1.3 հազարի, ապա 2001 թուականից սկսել են աճել՝ 2005ին կազմելով 2.5 հազար։
Յետխորհրդային Հայաստանի ծանրագոյն ժողովրդագրական մարտահրաւէրներից մէկն էլ ծնելիութեան մակարդակի շեշտակի անկումն է, եւ ընդ որում, ծնելիութեան առումով երկրի անբարենպաստ վիճակի ինքնակարգաւորման հնարաւորութիւնը մօտ ապագայում, մեղմ ասած, իրատեսական չէ։
Ծնելիութեան մակարդակի կտրուկ անկմամբ եւ աշխատանքային տարիքի բնակչութեան գերակշիռ գաղթի աշխուժութեամբ արագացել է բնակչութեան ծերացումը։ Հանրապետութեան աւելի քան 408 հազար տարեց մարդկանց մեծ մասի իրական կեանքը նիւթական ապահովուածութեան, ընկերային-կենցաղային յարմարաւէտութեան առումով դժուար է բարւօք համարել։
Նշենք նաեւ, որ ի շարս այլ հիմնախնդիրների, Հայաստանում օր օրի նուազում է նաեւ ոչ նիւթական մշակութային ժառանգութեան անմիջական կրողների թիւը։
Այսպիսով, ժողովրդագրական քաղաքականութեան նպատակն ու խնդիրները ծնելիութեան, ամուսնութիւնների խթանումն է, մահացութեան, ամուսնալուծութիւնների թուի նուազեցումը, որոնց ուղղութեամբ մշակւում են համապատասխան գործունէութեան ծրագրեր, եւ որոնց անդրադառնալու առիթ դեռ կ’ունենանք մօտ ապագայում։