ՄԱՐԻԱՄ ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ
Հայկական Հարցի եւ հայոց պետականութեան պատմութեան մէջ ուրոյն տեղ են գրաւում 1920-1922ի իրադարձութիւնները, որոնք ճակատագրական դեր են ունեցել հայ ժողովրդի հետագայ պատմական ողջ ընթացքի վրայ: Սկսած Սեւրի պայմանագրից, թուրք-հայկական պատերազմից, Հայաստանի բռնի խորհրդայնացումից մինչեւ Փետրուարեան ապստամբութիւն՝ այս ամէնի համատեքստում էր նաեւ 1919ի Սեպտեմբերի 27ից Հոկտեմբերի 30ը Երեւանում տեղի ունեցած ՀՅԴ 9րդ Ընդհանուր ժողովում «Նեմեսիս» պատժիչ գործողութեան մասին որոշման ընդունումն ու դրա իրականացմանը ձեռնամուխ լինելը:
Մեր այս յօդուածով փորձելու ենք ամփոփ ներկայացնել, թէ ինչպիսին էր այդ գործողութիւնների արձագանգը պոլսահայ պարբերականների էջերում, եւ յատկապէս ինչպիսին է եղել ձեռնարկների հասարակական հնչեղութիւնը:
Մեր ուսումնասիրութեան շրջանակից դուրս կը մնան այդ ծրագրի մանրամասները, քանի որ «Նեմեսիս» գործողութեան մասին մեզանում եւ Սփիւռքում գրուել են բազմաթիւ վերլուծական յօդուածներ, աշխատութիւններ, յուշագրութիւններ:
Պէտք է փաստել, որ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան անկումը, դաշնակցական յայտնի եւ այդ գործողութեան մէջ ընդգրկուած գործիչների նկատմամբ սկսուած հալածանքները, նրանց մի մասի պարտադրուած արտագաղթն օտար երկրներ եւ քաղաքական իրողութիւնների փոփոխութիւնը մեծապէս խանգարում են »Նեմեսիս«ի իրագործմանը: Այն մնում է անաւարտ:
Անհրաժեշտ է նշել, որ խնդրոյ առարկայ ժամանակահատուածում պոլսահայ բարձր վարկանիշ ունեցած երեք օրաթերթերի (ՀՅԴի ոչ պաշտօնական օրգան »Ճակատամարտ«ը, ռամկավարների ոչ պաշտօնական խօսափող «Ժողովուրդի Ձայնը-Ժամանակ»ը, չէզոք պարբերական «Վերջին Լուր»ը) նիւթերի քննական վերլուծութիւնը մեզ թոյլ է տալիս յանգելու այն եզրակացութեանը, որ այդ պարբերականների աշխատակիցներն ու ընթերցողների լսարանը գրեթէ անտարբերութեամբ է կարդացել դաւաճան Վահէ Իհսանի սպանութեան լուրը: Չկայ որեւէ արձագանգ կամ վերլուծական յօդուած դրա կապակցութեամբ: Միայն »Ճակատամարտ«ի համարներից երկուսում »Ընթացիկ Կեանք« խորագրի ներքոյ փոքրիկ լուրեր են տպագրուել այդ ձեռնարկի մասին, որոնցում այն չի դիտարկուել իբրեւ վրէժխնդրութեան արտայայտութիւն, այլ ներկայացուել է որպէս ընթացիկ տեղեկատուութիւն, թէեւ այս ձեռնարկը հատուցման գործողութիւնների առաջին դրուագների շարքում էր:
Այդ անձնաւորութեան սպանութեան յաջորդ օրը «Ճակատամարտ»ը գրում է. «Երէկ առտու ժամը ութի ատենները Բերա, Թարլայ Պաչի պողոտայէն անցած ժամանակ, անծանօթի մը կողմէ սպաննուած է Վահէ Իհսան անուն անձ մը: Սպաննիչը չէ ձերբակալուած»: Թերթի յաջորդ համարում նոյն թեմայի վերաբերեալ ծաղկաքաղ էր արուած մայրաքաղաքի թուրքական թերթերից: Թուրք լրագրողներն առաջ էին քաշում այդ սպանութիւնը կատարելու հարցում վրէժխնդրութեան վարկածը, ինչը «Ճակատամարտ«ը ոչ հաստատում էր, ոչ՝ հերքում: Յիշեալ թուրքական թերթերից մէկը նշում էր, որ Վահէ Եսայեանի կամ Իհսանի սպանութեան՝ «վրէժխնդրական արարք մը ըլլալը կը հաստատուի անով, որ սպաննուածը գէշ համբաւ կը վայելէր պատերազմի շրջանին եւ իր պաշտօնն ու ազդեցութիւնը չարաչար գործածած էր՝ մեծ վնաս հասցնելով իր հայ հայրենակիցներուն»: Թուրքական մէկ այլ թերթ կառավարութեան լրտես էր համարում Իհսանին, որն իբրեւ այդպիսին «նուազ համակրութիւն կը վայելէր»:
Վերոնշեալ պոլսահայ պարբերականների էջերում Վահէ Իհսանի սպանութեան լուրի հպանցիկ անդրադարձը եւ միեւնոյն ժամանակ Հայոց Ցեղասպանութեան պատճառահետեւանքային կապերի վերհանմանը նուիրուած բազմաթիւ հրապարակումները կարծես ցոյց էին տալիս, որ տուեալ պարագայում Մեծ Եղեռնը հայ հասարակութիւնը դաւաճանների գործելակերպով չէր պայմանաւորում, այլ հասկանում էր, որ արեւմտահայերի տեղահանութիւնն ու ջարդերը նախապէս ծրագրուած էին եղել թուրքական իշխանութիւնների կողմից:
Այս առումով բոլորովին այլ էր այդ օրաթերթերի վերաբերմունքը Սայիդ Հալիմի եւ Մեհմեդ Թալէաթի ու Հայոց Ցեղասպանութեան մնացած կազմակերպիչների սպանութիւնների նկատմամբ: Այս կապակցութեամբ կարեւոր մի քանի հանգամանքի վրայ պէտք է ուշադրութիւն դարձնել:
– Թէ՛ Վահէ Իհսանի, թէ՛ Սայիդ Հալիմի, թէ՛ Մեհմեդ Թալէաթի սպանութիւնների մասին գրելիս կամ թուրքական ու արտասահմանեան մամուլի օրգաններից թարգմանաբար նիւթեր տպագրելիս «Ճակատամարտ»ը, «Ժողովուրդի Ձայնը-Ժամանակ»ը, «Վերջին Լուր»ը թէեւ արտայայտում էին զուտ իրենց խմբագրութիւնների կամ համակիրների կարծիքն ու մօտեցումները, բայց դրանք ներկայացնում էին որպէս ողջ հայութեան տեսակէտներ, քանի որ այդ մարդասպան ձեռնարկներն անմիջականօրէն կապուած էին Հայոց Ցեղասպանութեան կազմակերպման, ծրագրման եւ իրագործման հետ:
– Պարբերականների հեղինակների մտքով հաւանաբար չէր անցնում (բացառութեամբ »Ճակատամարտ«ի), որ այդ սպանութիւնները կատարւում էին «Նեմեսիս» գործողութեան շրջանակում, եւ ամենեւին պատահական չէին ընտրուած զոհերը:
– Երեք օրաթերթն էլ միակարծիք էին այն հարցում, որ Սայիդ Հալիմի եւ Մեհմեդ Թալէաթի սպանութիւնները իրականացնող անձինք անմեղ էին, որ նրանք, ըստ էութեան, ի կատար էին ածել 1918ի Հոկտեմբերի 30ին կնքուած Մուդրոսի զինադադարից յետոյ օսմանեան ռազմական դատարանի կողմից երիտթուրքական պարագլուխների համար կայացուած մահուան դատավճիռները:
Ուշադրութիւն է գրաւում այն հանգամանքը, որ Վահէ Իհսանի սպանութեան մասին լուրերում վերոյիշեալ պարբերականները չէին անդրադառնում նրան գնդակահարողի ազգային պատկանելութեան հարցին, այնինչ Սայիդ Հալիմի եւ Մեհմեդ Թալէաթի սպանութիւնների դէպքում արդէն պարբերաբար շեշտւում էր նրանց սպաննողների հայ լինելու հանգամանքը:
1921ի Մարտի 15ին Բեռլինում Թալէաթ փաշայի գնդակահարութիւնն արդէն բացում է գրեթէ բոլոր խաղաքարտերը, քանի որ նրան սպաննող Սողոմոն Թեհլիրեանը ձերբակալւում եւ դատարանի կողմից արդարացւում է: «Ժողովուրդի Ձայնը-Ժամանակ» օրաթերթի յօդուածի վերնագիրն է շատ խօսուն՝ «Վրիժառուն»: Այս սեփական թղթակցութեան մէջ նշւում էր, որ աշխարհը սահմռկեցնող սարսափազդու ոճիրը՝ Հայոց Մեծ Եղեռնը, անպատիժ չէր մնացել. «Թալէաթ ոչ եւս է: Ան, որ հազարաւոր անմեղներու արիւնը թափելով չէր յափրացած եւ իր թաքստոցին մէջ նորանոր դժոխային ծրագիրներ յղանալու ետեւէ էր, ինկաւ վրիժառու հայ գնդակին տակ»: Լրագրողը պնդում էր, որ Թեհլիրեանը լուծել էր հազարաւոր անթաղ մնացած իր հայրենակիցների անտեղի սպանութեան վրէժը, մէջբերում էր հարցաքննութեան ժամանակ նրա ասած խօսքերն՝ ուղղած հարցաքննող ոստիկաններին. «Ես կատարեցի իմ պարտականութիւնը, ինծի համար միեւնոյնն է, եթէ նոյնիսկ ասկէ յետոյ գլուխս ալ կտրելու ըլլաք»:
«Վերջին Լուր» պարբերականում Յովհաննէս Ասպետը գրում էր. «Երբ իմացայ վայրագ տիքթաթորին սպանութիւնը, անմիջապէս խորհեցայ, որ շանթահարիչ ձեռքը միմիայն վշտահար հայու մը վրէժխնդիր ձեռքը կրնար ըլլալ»: Նա վստահեցնում էր ընթերցողներին, որ Թալէաթի ոճրակից ընկերները շարունակ պէտք է շրջուէին՝ «տեսնելու համար մօտենալը վերահաս Արդարութեան սուրին, որ մութին մէջ կը շողշողայ»: Հեղինակը չէր անդրադարձել Սողոմոն Թեհլիրեանի կեանքին, քանի որ գտնում էր, թէ այդ արդար պատժիչ ձեռնարկը ուրիշ հայեր նոյնպէս երազում էին ի կատար ածել: Նա վկայակոչում էր ընկերոջ հետեւեալ խօսքերը. «Գաւառացի բարեկամ մը ունիմ, որուն բոլոր ազգականները տարագրուած ու մեռած են, միտքը դրած է Թալէաթը սպաննել, եւ կ՛ընէ, որովհետեւ վիշտէն գրեթէ խենդի պէս եղած է»:
«Ճակատամարտ» օրաթերթը 1921ի Մարտի 18ի համարում տպագրել էր Բեռլինից ստացած երկու հեռագիր, որոնցում մանրամասներ էին հաղորդւում Թալէաթի սպանութեան մասին:
«Իր սպաննիչը հայ ուսանող մըն է՝ Սողոմոն Թէհլիրեան անունով, 24 տարեկան… Սպաննիչը չարաչար կերպով խոշտանգուեցաւ ամբոխին կողմէ: Յամառօտակի հարցաքննուելով՝ յայտարարեց. «Թալէաթ փաշան սպաննեցի՝ վրէժը առնելու համար իմ ծնողքիս, որ սպաննուեցան իր հրամանովը… Պերլին եկած էի զայն սպաննելու վճռական դիտաւորութեամբ», կարդում ենք դրանցից մէկում: Նոյն համարում «Օրը Օրին» խորագրի ներքոյ Երուանդ Օտեանը գրում էր, որ Թալէաթի կամ Էնվէրի սպանութիւնները «վրէժխնդրական որեւէ յագեցում չեն տար մեզի, գիտնալով հանդերձ, որ այդ երկու չարագործները պատասխանատուութեան մեծ բաժին մը ունեցած են հայաջինջ սարսափներուն մէջ… Մէկ միլիոնէ աւելի կիներու, մանուկներու եւ ծերերու բռնաբարումը, բնաջնջումը եւ սպանութիւնը, ամբողջ ժողովուրդի մը թալանն ու կողոպուտը վերագրել մէկ քանի տասնեակ արիւնարբու դիւահարներու եւ զանոնք պատժելով՝ արդարութիւնը գործադրուած նկատելը առնուազն ծիծաղելի պիտի ըլլար եւ բնաւ պիտի չհամապատասխանէր գործուած ահաւոր ոճիրին մեծութեան»:
«Ճակատամարտ«ը համամիտ էր ֆրանսիացի լրագրող Օգիւստ Կովէի արտայայտած մտքերի հետ, որոնք նա ներկայացրել էր ֆրանսիական թերթերից մէկում: Նիւթը թարգմանաբար տպագրուել էր «Ճակատամարտ»ում: Հեղինակը գեղեցիկ մահ էր համարում Թալէաթի վախճանը, թէեւ կարծում էր, որ դա քիչ էր նրա համար: Նա դա հիմնաւորում էր հետեւեալ կերպ. »Թալէաթը մէկուկէս միլիոն հայերու բնաջնջման հրաման տուողն է: Անտարակոյս, իբրեւ հաւանող եւ մեղսակից ունեցած է Իթթիհատի կառավարութեան եւ քօմիթէին միւս անդամները եւ գերման դեսպանատունը: Առանձին չէր գործեր… Որոշած էր ջնջել հայկական խնդիրը կայսրութեան մէջէն՝ հայերը բնաջնջելով… Ան անձնատուր եղաւ համիսլամական եւ թուրանական քաղաքականութեան»:
Պոլսահայ վերոյիշեալ պարբերականները իրենց հրապարակումների մէջ տեղ էին յատկացրել նաեւ Սողոմոն Թեհլիրեանի դատավարութեանը: Դրանցում, բնականաբար, հաւատ կար եւրոպական արդարադատութեան նկատմամբ: Պարզ է, որ Թեհլիրեանի արդարացումը դատարանի կողմից եւ 1921ի Յունիսի 4ին նրա ազատ արձակումը ցնծութեան առիթ էր ոչ միայն այս թերթերի խմբագրութիւնների աշխատակիցների, այլեւ աշխարհասփիւռ հայութեան համար: Տեղին է մէջբերել հետեւեալ հատուածը «Վերջին Լուր» օրաթերթից. «Մենք կը սպասէինք այս վճիռին, քանի որ… Թուրքիա գտնուող բազմաթիւ գերման սպաներ ու քաղաքացիներ աչքովնին տեսած էին անլուր խժդժութիւնները, եւ երբ զոհերէն մին, հրազէնը բարձրացնելով, իր կորսուած ընտանիքին վրէժը լուծեց ամբողջ ազգի մը ջարդարարէն, Պէրլինի դատաւորները չէին կրնար արդարութենէ շեղիլ՝ դատապարտելով Աստուծոյ կողմէ զինուած այդ մարդը, որ կու գար միջոցն ըլլալ թէ՛ մարդկութեան եւ թէ՛ իր կառավարութեան կողմէ վճռուած մահապարտի մը պատիժին գործադրութեան»: Ընդ որում, յատկապէս նշւում էր, որ Թալէաթը, թէեւ «մարդկութեան առջեւ արդէն դատապարտեալ մըն էր իբր հայոց մեծագոյն ոճրագործներէն մին», բայց նա նաեւ մահուան էր դատապարտուել Օսմանեան կայսրութեան դատարանի կողմից:
«Ճակատամարտ» օրաթերթում Սողոմոն Թեհլիրեանի դատավարութեան մասին առաջին թղթակցութիւններից մէկում նոյնպէս մէջբերել էին ընդհանուր դատախազի այն խօսքերը, թէ «նոր թուրք կառավարութեան կողմէ Թալէաթ մահուան դատապարտուած էր»: Տպագրել էին նաեւ դատավարութեան սղագրութիւնից կարեւոր հատուածներ: Դրանց մէջ կարեւոր էր մասնաւորապէս Թեհլիրեանի պատասխանն այն հարցին, թէ չգիտէի՞ր, որ գերմանական օրէնքով արգելուած է մարդասպանութիւնը: Նա իրեն մեղաւոր չէր համարել. »Ես մարդասպան մը չեմ»: Իսկ հայկական մամուլն ու հայ ժողովուրդը նրան առ այսօր հերոս է համարում, հերոս, ում նմանների շնորհիւ հայութիւնը գլխահակ չի կանգնում իրեն հայրենիքի մեծ մասից ժամանակաւորապէս զրկած, իր բազմահազար ազգակիցներին կոտորած թուրք հանրոյթի առաջ:
Նման հայորդիների շարքում է նաեւ «Նեմեսիս» գործողութեան մէջ ընդգրկուած անվեհեր վրիժառու Արշաւիր Շիրակեանը: 1920ի Մարտի 27ին Կ. Պոլսում Վահէ Իհսանին մահապատժի ենթարկելուց յետոյ նա 1921ի Դեկտեմբերի 5ին գնդակահարում է Հռոմում թաքնուող Սայիդ Հալիմ փաշային: «Վերջին Լուրը» համառօտ ներկայացնելով թուրքական թերթերի տեսակէտներն այս դէպքի առիթով՝ նաեւ իր կարծիքն էր յայտնում թուրքական իշխանութիւնների հակահայ քաղաքականութեան մասին: Այդ թերթերից մէկը գրում էր. «Հալիմ փաշայի սպանութեամբ մէկ տարուան մէջ երկու եպարքոս վրէժխնդրութեան զոհ կ՛երթան: Նախկին եպարքոս Թալէաթ փաշա ալ Պերլինի մէջ Թեհլիրեանի կողմէ նահատակուեցաւ, եւ գերման երդուեալները անպարտ արձակեցին զայն… Հայ մըն է սպաննիչը»: Մէկ այլ թուրքական պարբերականից թարգմանուած թղթակցութեան մէջ հայ վրիժառուներին մեղադրում էին արեւմտահայերի տարագրութեանը եւ ջարդերին իբրեւ թէ անմասն մնացած Սայիդ Հալիմի սպանութեան համար: Սպաննուած նախկին վարչապետի տղան՝ Հալիմ Սայիդը, թուրքական մամուլին յայտնել էր. »Անկասկած ոճրագործը հայ քօմիթէներուն մէկ գործիքն է: Ոճիրէն անմիջապէս յետոյ հայերէն թերթերը կը պնդէին, որ Սայիտ Հալիմ տեղահանութեան եւ ջարդի մեղսակից է: Իսկ յետոյ ելան գրեցին, թէ ասպարէզէ քաշուած եգիպտացի իշխան մը սպաննելու չափ անխելք հայ մը չի կրնար գտնուիլ: Այս վիճակը ուշագրաւ է: Հայ թերթերը մինչ առաջ հայրս կ՛ամբաստանէին, որպէսզի ոճրագործը արդարացնեն, ետքը, երբ ան չի ձերբակալուեցաւ, սկսան գրել, թէ հայ չէ«:
«Վերջին Լուրն» այս ամէնին այսպէս էր արձագանգում. «Մենք ձանձրացանք պատասխանելէ թուրք թերթերու հակահայ հրատարակութեանց, որոնք կը թոյլատրուին զարմանալի մտայնութեամբ մը: Ուրախ ենք մատնանշելով, թէ ի՛նչպէս այսքան աղէտներէ ետք թուրք թերթերը կը համարձակին տակաւին պաշտպանել եւ արդարացնել տեղահանութեան եւ հետեւաբար ջարդի քաղաքականութիւնը»: Համարներից մէկում թարգմանաբար տպագրել էր իտալական մամուլի անդրադարձը Սայիդ Հալիմի սպանութեանը: Դրանում վերլուծելով տեղի ունեցածը՝ եզրակացւում էր, թէ սպանութիւնը «մանրամասնօրէն կազմակերպուած էր եւ չէր կրնար սեպուիլ անհատական արարք մը»: Իտալացի լրագրողները կարծում էին, որ »իսկապէս ճարտարօրէն կատարուած մահափորձ մըն է ասիկա»:
Իր հերթին «Ժողովուրդի Ձայնը-Ժամանակ» օրաթերթը, թարգմանաբար տպագրելով մայրաքաղաքի թուրքական թերթերի արձագանգը Սայիդ Հալիմի սպանութեանը՝ առանց մեկնաբանութեան ներկայացնում էր դրանց տեսակէտն առ այն, որ այդ ձեռնարկը «հայ գաղտնի ընկերութեան մը անդամներուն գործն է»: Թուրքական թերթերը մտածում էին, որ «Էնվէր եւ Ճէմալ փաշաներն ալ այդ կերպով պիտի սպաննուին, ինչ-որ այդպիսի ընկերութեան մը գոյութիւնը իրապէս կ՛ապացուցանէ»:
«Ճակատամարտ» օրաթերթը բաւական հանգամանօրէն էր լուսաբանել Սայիդ Հալիմի սպանութեան հանգամանքները՝ ասես փորձելով խճճել պատժիչ գործողութիւնը կատարած անձի փնտռտուքները:
Մէջբերում էր իտալական թերթերից մէկի հրապարակումից մէկ հատուած, որում արուել էր «ենթադրութիւն մը, որ բաւական հիմնաւոր կը թուի, այն է, թէ Սայիտ Հալիմ փաշայի սպանութիւնը կազմակերպուած է Ժընեւի հայ հայրենասէրներու կոմիտէին կողմէ»: Հանդէս էր գալիս նաեւ «մաղթանքով». «Մենք կը մաղթենք, որ գտնուի վերջապէս առաջնորդող թելը, որովհետեւ ոճրագործութիւնը, մանաւանդ իր քաղաքական հանգամանքով, պէտք չէ, որ անպատիժ մնայ»:
«Ճակատամարտ»ը ներկայացրել էր թուրքական շրջանակներում շրջանառուող »սեւ ցանկ«ջ ոչ պաշտօնական վարկածը, որն արտայայտուած էր թուրքական մամուլում մասնաւորապէս՝ 1922ի Ապրիլի 17ին Բեռլինում Արշաւիր Շիրակեանի եւ Արամ Երկանեանի կողմից Ջեմալ Ազմիի եւ Բեհաեդդին Շաքիրի սպանութիւններից յետոյ: Թարգմանաբար տպագրուած այդ թղթակցութեան մէջ թուրք լրագրողը, անդրադառնալով Թալէաթ եւ Սայիդ Հալիմ փաշաների, Բեհբութ խան Ջիւանշիրի սպանութիւններին, նշում էր. «Այս ոճիրներուն շարունակութիւնը եւ յաջորդականութիւնը այլեւս ոչ մէկ կասկած կը թողուն, թէ կազմակերպուած եւ կանոնաւոր ծրագրով մարմին մը գոյութիւն ունի: Սայիտ փաշայի սպանութենէն ետք «Պոսֆօր» խօսած էր սեւ ցանկի մը մասին, որուն մէջ յիշուած էին նաեւ Պէհաէտտին Շաքիր եւ Ճէմալ Ազմի պէյերու անունները»: Առաջարկում էր նաեւ ամէն կերպ նպաստել թուրքական պետութեան անկախութեանը եւ անձեռնմխելիութեանը, որպէսզի կարողանային դէմն առնել նախկին «անմեղ» բարձրաստիճան պաշտօնեաների նկատմամբ իրականացուած »յանցագործութիւններին»:
«Ժողովուրդի Ձայնը-Ժամանակ» օրաթերթը նոյն սպանութիւնների առիթով նոյնպէս ներկայացնում էր թուրքական մամուլի օրգանների արձագանգը, որոնք Ջեմալ Ազմիին եւ միւս սպաննուածներին համարում էին նահատակներ, հայրենիքին ծառայած նուիրեալներ ու անմեղ զոհեր: Սպանութիւնը կատարած երկու անձանց, որոնք խոյս էին տուել ոստիկանների հետապնդումից, հայ էին համարում թէ՛ թուրքական թերթերը, թէ՛ Բեռլինի ոստիկանութիւնը: Հետաքրքիրն այն էր, որ ակամայ ընդունում էին սպաննուածների մեղաւոր լինելը հայութեան առջեւ, գրելով, թէ նրանք իբրեւ թէ խաղաղութեան վերջնական պայմանագրի կնքուելուց յետոյ պէտք է վերադառնային Կ. Պոլիս՝ »թուրք արդար դատարանի մը առջեւ տալու համար պատերազմի ընթացքին իրենց գործունէութեան հաշիւը«:
«Վերջին Լուր» օրաթերթի սեփական թղթակիցը Բեռլինից մանրամասներ էր հաղորդում կատարուածի մասին՝ պատկերացում տալով հասարակական կարծիքի մասին, որի համաձայն՝ այս սպանութեան ձեռնարկները հայերի վրէժի արտայայտութիւն էին: Մասնաւորապէս այդ թղթակցութեան մէջ կարդում ենք հետեւեալը. «Ոստիկանութիւնը եւ Պերլինի ամբողջ մամուլը միաձայնութեամբ կը յայտարարեն, որ ինչպէս ասկէ առաջ Թալէաթ, այս անգամ ալ անկասկած այս երկու թուրքերը վրիժառութեան զոհեր են, որովհետեւ ասոնք ալ հայկական տարագրութեանց եւ ջարդերու մէջ առաջնակարգ դեր մը կատարած են»:
1922ի կէսին պոլսահայ պարբերականներն աւելի զգուշաւոր էին դարձել երիտթուրքական պարագլուխների սպանութիւնների թեմային անդրադառնալիս: Պատճառներն առաւել քան հասկանալի էին:
Աշխարհաքաղաքական նոր հանգամանքներն էին ստիպում աշխարհասփիւռ հայութեանը, այդ թուում՝ Թուրքիայում դեռեւս մնացած հայերին, աւելի չափաւոր լինել իրենց քաղաքական պահանջների մէջ: Թուարկենք այդ պատճառներից հիմնականները. քեմալականների վերջնական յաղթանակ, Հայաստանի խորհրդայնացում եւ խորհրդային կայսերապետութեան կայացում, Հայկական Հարցի լուծման հետ կապուող յոյսերի նուազում:
Բնական էր այն ինքնապաշտպանական մղումը, որով պոլսահայ վերոնշեալ պարբերականները գրում էին 1922ի Յուլիսի 21ին Թիֆլիսում Ստեփան Ծաղիկեանի, Պետրոս Տէր Պօղոսեանի եւ Արտաշէս Գէորգեանի կողմից «Նեմեսիս»ի զոհերից Ահմեդ Ջեմալի սպանութեան մասին: Երեք օրաթերթն էլ դա վերագրում էին ոչ թէ հայ վրիժառուներին, այլ խորհրդային իշխանութիւնների կողմից ուղարկուած մարդասպաններին: Այդ ժամանակահատուածում, ինչպէս վկայում էին պարբերականների հրապարակումները, խորհրդային իշխանութիւնները պայքարում էին իրենց համաիսլամական ընդհանուր ընդվզման դէմ, եւ այդ ծիրում նաեւ Էնվէր ու Ջեմալ փաշաների գործունէութիւնն էր նրանց անհանգստացնում: Ահա թէ ինչ էր թարգմանաբար արտատպել Կ. Պոլսում հրատարակուող թուրքական թերթերից «Վերջին Լուր»ը. «Շատ կարելի է, որ Ճէմալ սպաննուած ըլլայ Իսլամական միութեան թշնամի քօմիթէի անդամի մը կողմէ: Կը թուի, թէ այդ քօմիթէն շատ կը վախնար, որ Ճէմալ Աֆղանիսթանի մէջ կը խաղայ այն դերը, զոր կը խաղայ Էնվէր Պուխարայի մէջ: Եթէ այս լուրը ճիշդ է, սպաննիչին անձը բնաւ կարեւորութիւն չունի: Այս պարագային անիկա Սօվիէթներու մէկ գործիքն է միայն»: Գրեթէ նման եզրակացութեամբ նիւթ կար «Ժողովուրդի Ձայնը-Ժամանակ» օրաթերթում: «Ճակատամարտ»ը եւս համակարծիք էր. «Կ՛ըսուի, թէ Սօվիէթներու կողմէ մասնաւոր մարմին մը խիստ կերպով կը հետապնդէ համաթուրանականութեան առաջնորդները»: Տպագրել էր նաեւ թուրքական թերթերի տեսակէտներն այդ սպանութեան վերաբերեալ: Ըստ թուրք լրագրողների կարծիքի՝ հայերն էին վրէժ լուծել Ահմեդ Ջեմալից. «Գալով հայերէն թերթերուն՝ անոնք աւելի շատ կը զբաղին ոճրագործով եւ սպանութիւնը կը վերագրեն պոլշեւիկներուն: Բացայայտ է, թէ ասիկա որքան անիմաստ է… նկատելով, որ Իթթիհատի ղեկավարները մէկիկ-մէկիկ սպաննուած են հայերու կողմէ՝ կարելի է վճռել, որ Ճէմալ փաշա եւս զոհ եղած է հայերու ոխակալութեան եւ վրէժին»:
«Ժողովուրդի Ձայնը-Ժամանակ» օրաթերթում թարգմանաբար թուրքական մամուլից մէջբերուած հատուածներում բացայայտ սպառնալիք կար՝ ուղղուած այդ սեւ շարքի շարունակուող ձեռնարկների հեղինակ հայ գաղափարական խմբակի անդամների եւ յանձինս նրանց՝ հայ ժողովրդի հասցէին: Դրանցից մէկում կարդում ենք. »Այս մահափորձերը նոր խմորումներ, նոր ջղաձգութիւններ, նոր պայքարներ պիտի հրաւիրեն… Այսպիսի քաղաքական ու ցեղային դէպքերու ուրիշ մէկ երեւոյթն ալ պէտք է նկատողութենէ չհեռացնել. տրամաբանական է, որ ամէն գործ իր հակազդեցութիւնը կ՛ունենայ: Հետեւաբար վախ կայ, որ Պաքուի կամ Պերլինի մէջ մարդ սպաննողներուն պատիժը ուրիշ անմեղներ կրեն«: Թուրք լրագրողները պահանջում էին, որ օրէնքի առաջ պատասխան տային թուրք պետական ու կուսակցական գործիչներին սպաննող հայերը՝ մոռանալով, որ միլիոնից աւել հայ էր դաժանաբար սպաննուել, հազարաւորներն էլ բռնի տեղահանուել էին հայրենի երկրից, հայրենազրկուել էին ու անվերադարձ վտարուել հարազատ եզերքից՝ հայոց հայրենիքի տարածքներում թուրքական պետութեան պահպանման մոլուցքին եւ մարդկութեան դէմ ուղղուած ցեղասպանութեան յանցագործութեանը զոհ գնալով:
Ամփոփելով մեր ուսումնասիրութեան արդիւնքները՝ կարող ենք փաստել հետեւեալը.
– «Նեմեսիս» գործողութիւնը մնաց կիսատ, բայց Մեծ եղեռնի գլխաւոր պատասխանատուների ոչնչացումը կարծես վերահաստատեց հայ ժողովրդի հանդէպ իրականացուած ոճրագործութեան կազմակերպիչների նկատմամբ արդար դատի անհրաժեշտութիւնը: Դրանք, ինչպէս Հրաչ Տասնապետեանն է իրաւացիօրէն բնորոշել, հայութեան երեսից սրբել են »ոչխարային համակերպութեամբ դէպի սպանդանոց քալած ըլլալու ամօթանքը«:
– Օսմանեան Թուրքիայի մայրաքաղաքում հրատարակուած պոլսահայ բարձր վարկանիշ ունեցող ռամկավարների ոչ պաշտօնական գաղափարախօս »Ժողովուրդի Ձայնը-Ժամանակ«, չէզոք »Վերջին Լուր« եւ ՀՅԴի ոչ պաշտօնական օրգան »Ճակատամարտ« օրաթերթերն անդրադարձել էին »Նեմեսիս« գործողութեան գրեթէ բոլոր առանցքային ձեռնարկներին հիմնականում լուրի եւ թղթակցութեան միջոցով: Չէին նշել, թէ ինչ կառոյցի նախաձեռնութեամբ էին դրանք կեանքի կոչուել, քանի որ բացի վերջին պարբերականից՝ միւսները հնարաւոր է, որ չէին իմանում բուն կազմակերպիչ կառոյցի անունը:
– Վերոյիշեալ թերթերն այդ ձեռնարկները համարել էին ոչ թէ մարդասպանութիւն, այլ Հայոց Մեծ եղեռնի կազմակերպիչների արդար պատիժ, որի համար հայ վրիժառուները չպէտք է ենթարկուէին պատասխանատւութեան օրէնքի առաջ, քանզի նրանք վրէժից բացի՝ իրագործել էին օսմանեան ռազմական դատարանի կողմից այդ մարդասպանների նկատմամբ կայացուած մահապատժի դատավճիռները:
Պարբերականների հրապարակումները նաեւ վկայում էին, որ հէնց նման կերպ էր հայ հանրութիւնն ընկալել Թալէաթի ու նրա գործընկերների սպանութիւնը:
– Պարբերականների նիւթերում որպէս հերոս էին ներկայացուել Թալէաթի եւ միւսների մահուան դատավճիռներն իրականացրած հայորդիները, որոնք ոչ միայն անձնական վրէժ էին լուծել, այլեւ կարծես դարձել էին հայրենազրկուած ու ցեղասպանուած մի ողջ ժողովրդի օրհնութեամբ նրանց վերջին պատգամն իրականացրած անձինք:
