ՀԱՄԵՍՏՈՒԹԵԱՆ ՏԻՊԱՐ «ՔԱՉԱՑ ՔԱՉԸ ՖԷՏԱ՝» ՔԵՌԻ (Արշակ Գավաֆեան)

Մեր յիշողութենէն կը վրիպի անունը այն իմաստունին, որ ըսած է. «Համեստութիւնը հերոսի անուան զարդարանքն ու բոլոր առաքինութիւններու պսակն է»։

Քեռիի «ֆէտայական» բարձր հասակին վայել՝ ծիրանի պատմուճան մը եւ անոր հոգեկան ազնիւ շաղախներուն հարազատ բնութագրութիւն մըն է այս իմաստուն ասացուածքը։

Քեռիի առաքինութիւններուն պատշաճ ներբողն ու գործերուն փառաբանութիւնը ըրած է հայ գուսանը, անոր յիշատակին նուիրուած երգով մը, որուն առաջին իսկ տունով ան հարազատօրէն պատկերացուցած է անզուգական հայ ազատամարտիկին նկարագրին ամէնէն ազնիւ տարրերը.

Չորրորդ Գնդի հրամանատար քաջ Քեռի,

Ինքդ արի եւ գործերդ են միշտ բարի.

Սըրտաճմլիկ լուրըդ առինք ցաւալի,

Քաջաց քաջը, ֆէտա, Քեռի պանծալի։

Գալիք բոլոր հայ սերունդներուն՝ Քեռիին կտակներն են իր «արի» գործերուն օրինակներն ու «բարի» նկարագրին առաքինութիւնները։

***

ԱՐԻ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ՔԵՌԻՆ

Մեզի ծանօթ արի յեղափոխականներուն, ֆէտայիներուն մէջ չկայ ուրիշ մը, որ հայ ազատագրական պայքարին նուիրուած իր տարիներու գումարով հաւասարի Քեռիին։ Ժամանակակիցներու վկայութեամբ, իր կեանքի 53 տարիներուն 35ը ան զոհած է հայութեան ազատութեան դատին։

Քեռիի մասնակցութիւնը հայ յեղափոխական շարժման՝ կը սկսի 18 տարեկանին, երբ ան կ՚անդամակցի արեւմտահայոց ազատութեան գաղափարի շեփորահար՝ Կարնոյ Պաշտպան Հայրենեաց Միութեան եւ կը մասնակցի 1882ի Կարնոյ մեծ ցոյցին։

Ան շուտով կը միանայ հայոց ըմբոստներու առաջամարտիկներէն Յունոյի (Յարութիւն Տէր Մարտիրոսեան) «աւազակային» խումբին, որ անխնայ կերպով կը պատժէր թուրք վաշխառու պաշտօնեաները եւ քիւրտ հրոսակները Ալաշկերտի գաւառին մէջ։ Երբ ան կ՚իմանայ, որ ախալցխացի Տիգրան Օքոնեանը նոյն «առաքելութեան» կը ծառայէ Բասէն, Սպեր եւ Բաբերդ գաւառներու թուրք, լազ, քիւրտ եւ չէչէն ասպատակներու դէմ, կ՚երթայ եւ ժամանակ մը անոր հետ կը գործէ։

Քեռին կը մասնակցի Արեւմտեան Հայաստանի անօգնական հայ գիւղացիներուն ինքնապաշտպանութեան նպատակով Սարգիս Կուկունեանի 1890ին կազմած արշաւախումբին, եւ բարեբախտաբար կ՚ազատի երբ արշաւախումբը, Արաքս գետը անցնելու ժամանակ, ռուս եւ թուրք սահմանապահ զօրքերուն կողմէ կը նկատուի եւ կ՚ենթարկուի անոնց կրկնակի զինակրակին ու կը կոտորուի կամ կը գերեվարուի։

Քեռին սակայն չի յուսահատիր։ Անմիջապէս կը միանայ նորակազմ Հ.Յ.Դաշնակցութեան, եւ կը դառնայ զինակիցը կուսակցութեան առաջին մարտիկ-գործիչներէն Դուրբախին (Յարութիւն Կիրակոսեանին), Չալլադին (Երուանդ Բաբերեան), Թաթուլին (Արամ Արամեանց)։ Այս անձնուրաց նուիրեալներուն կը պարտի Դաշնակցութիւնը՝ Բագրեւանդէն, Բասէն ու մինչեւ Կարին տարածութեանց վրայ ինկած հայ գիւղերուն մէջ դաշնակցական գաղտնի բջիջներու կազմակերպման նախաձեռնութիւնը։ Կազմակերպական այդ ցանցին շնորհիւ էր, որ 1892էն մինչեւ 1908թ., դաշնակցական բազմաթիւ հայդուկային զինատար խումբեր Կովկասէն մեկնելով անցան ռուս-թրքական սահմանը եւ օգնութեան գացին Կարնոյ, Խնուսի, Մշոյ Դաշտի, Սասունի եւ Ախլաթի հայ գիւղացիներուն։

Քեռիի ֆէտայական կեանքը թափ կ՚առնէ 1903ին, երբ ան՝ իբրեւ փոխ-խմբապետ Թորգոմ-Թումանի ղեկավարած «Մրրիկ» հայդուկային զինատար խումբին, 27 զինեալ ձիաւոր մարտիկներ Կարսէն կ՚առաջնորդէ դէպի Արեւմտեան Հայաստան, եւ Բասէնի, Խնուսի, Մշոյ Դաշտի վրայով ապահով կերպով կը հասցնէ Սասուն։ Այդ խումբին մաս կը կազմէին Սեբաստացի Մուրատի, Կայծակ Առաքելի, Աւոյի, Սեպուհի նման անուանի ֆէտայիներ, որոնք ղեկավարի դեր ստանձնեցին յաջորդ տարուան՝ 1904ի Սասնոյ երկրորդ ապստամբութեան, որուն հրամանատարներն էին Վահան Մանուէլեան, Հրայր-Դժոխք, Գէորգ Չաւուշ, Անդրանիկ եւ… Քեռի։

Սասնոյ ապստամբութիւնը երբ կ՚ընկճուի, Տարօն-Տուրուբերանի Հ. Յ. Դաշնակցութեան Կեդրոնական Կոմիտէն, շրջանի հայութեան յաւելեալ զրկանք ու տառապանք խնայելու համար, կ՚որոշէ ֆէտայիներուն մեծ մասը՝ մասնաւորաբար դրսեցիները՝ ժամանակաւորապէս հեռացնել դէպի Պարսկաստան ու Կովկաս։ Կը մեկնին շուրջ 100 ֆէտայիներ, որոնց մէջ նաեւ Քեռին, որ Վանի ու Ատրպատականի վրայով կ՚անցնի Կովկաս։

Շուտով կը պայթին հայ-թաթարական կռիւները, եւ ամբողջ Կովկասը՝ Պաքուէն մինչեւ Թիֆլիս, Երեւանէն մինչեւ Զանգեզուր, Շուշիէն մինչեւ Նախիջեւան՝ կը դառնայ արիւնոտ մարտավայր։ Քեռիին կը վստահուի Դարալագեազի (Սիսիանի շրջան) երկու տասնեակ մը հայ գիւղերու ինքնապաշտպանութիւնը։ Աւելի քան 20 տարիներ ֆէտայական կռիւներու մէջ թրծուած խմբապետը ձեռնհասօրէն կը վարէ կռիւները, տեղացի թէ արեւելքէն՝ Ղարաբաղէն՝ թալանի ու ջարդի ախորժակներով թաթար (ներկայիս ատրպէյճանցի կոչուող) ասպատակներու դէմ։

Հայ-թաթարական կռիւները հազիւ դադրած, կը սկսի Պարսկական Յեղափոխութիւնը։ Կը վտանգուի այդ երկրին շուրջ 80,000 հայութիւնը։ Հ.Յ.Դ. Վերին Մարմնի հրահանգով, 1908ի աշնան, Քեռին 50 զինեալ հայ ձիաւորներու գլուխն անցած՝ Կովկասէն կ՚անցնի Արաքս գետը եւ կ՚երթայ Թաւրիզ ու Նիկոլ Դումանի հետ, հայ եւ պարսիկ յեղափոխականներով, կը պաշտպանէ քաղաքին հայ թաղամասերն ու մերձակայ երկվեցեակ մը զուտ հայաբնակ գիւղերը՝ միապետական ոյժերու ոտնձգութիւններուն դէմ։ Երբ Եփրեմ Խան կը գրաւէ Թեհրանը եւ պարսիկ Սահմանադրական կառավարութեան կողմէ մայրաքաղաքի պաշտպանութեան զօրագունդի հրամանատար կը կարգուի, ան Թաւրիզէն Թեհրան կը հրաւիրէ Քեռին ու զայն կը կարգէ իրեն փոխանորդ։ Քեռին այդ պաշտօնը կը վարէ մինչեւ Եփրեմի մահը՝ 1912թ.։

Քեռիի մարտական սխրանքներուն պսակը կը կազմեն Համաշխարհային Ա. Պատերազմի ժամանակ Կովկասեան ռազմաճակատի վրայ որպէս Հայ Կամաւորական Չորրորդ Գունդի հրամանատար՝ անոր վարած հերոսական կռիւներն ու յայտնաբերած ռազմավարական հնարքները։

Այս տեսակէտէն յատկանշական է դրուագ մը, որ կը պատահի 1914ի Նոյեմբերին, Սարիղամիշէն դէպի Կարին արշաւող ռուս բանակի առաջաւոր մէկ դիրքին վրայ՝ ուր կը գտնուէր Քեռին։ Պատմողն է Քեռիի գունդի յիսնապետ Վարդան Իսկէնտէրեան։ «Քեռին երբ կը տեսնէ իր զինուորներէն Նշանը՝ ճերմակ ձիւնի վրայ, առանց դիրք մտնելու կը կռուի, բարկացած կ՚ըսէ. Տղա՛յ, ձիւնով դիրք շինէ՛ ու մէջը մտիր։ Պատրաստաբան Նշանը կը դառնայ դէպի հրամանատարը եւ հարց կու տայ. Հապա դո՞ւն, Քեռի ջան, որ ամբողջ հասակովդ մէկ կանգնած ես այդ բարձունքին վրայ։ Քեռին հայրաբար կը պատասխանէ. Բալա՜ս, գնդակն ու ես վաղուցուա՜յ ծանօթներ ենք…»։

Քեռիին այս խօսքը հազիւ աւարտած՝ Նշանը թեւէն վէրք կը ստանայ եւ բուժման կէտ կ՚ուղարկուի։

Սարիղամիշէն դէպի Բասէն արշաւանքի առաջաւոր դիրքերուն վրայ թուրք բանակին դէմ Քեռիի վարած արիւնալի կռիւները եզակի են իրենց դիւցազնական դրուագներով ու ռազմավարական հնարքներով։

Ռազմական արուեստի մէջ Քեռիի ունեցած բացառիկ տաղանդը իր փայլուն արտայայտութիւնը կ՚ունենայ 1915ի Մայիսին, Վասպուրականի գրաւման համար մղուած կռիւներու ընթացքին։ Իսկ Վանը գրաւելէ ետք, ՃեվտէԹ Փաշայի բանակին դէպի Պիթլիս փախուստի ժամանակ՝ անոր ետեւէն իր խոյանքները, յետոյ՝ Սպարկերտի, Սորբի, Մոկսի, Շատախի հայութիւնը քիւրտ համիտիէներուն ու խուժանին դէմ պաշտպանելու համար՝ Համազասպի Երրորդ Գունդի կամաւորներուն հետ միասնաբար վարած կռիւները եզակի են հայ տարեգրութեանց մէջ։

Ոդիսական մըն է Քեռիի վերջին երթը հայ ազատագրական պայքարի ճանապարհին վրայ։ Անգիր դիւցազնավէպ պիտի մնայ Մուսուլը գրաւելու նպատակով արշաւող ռուսական բանակի իբրեւ յառաջապահ գումարտակ, Ուրմիոյ լիճէն (Պարսկաստան) հարաւ-արեւմուտք՝ Քիւրտիստանի անանցանելի լեռներուն վրայ, խիտ անտառներու, անդնդախոր ձորերու մէջ, գազանաբարոյ քիւրտ ցեղերու դէմ Քեռիի եւ Իշխան Յովսէփ Արղութեանի ղեկավարած Հայ Կամաւորական Եօթներորդ Գունդի աւելի կան 1200 հայ քաջերու մարտնչումներն ու խոյանքը դէպի Ռեւանտուզ՝ Իրաք, ուր եւ կը խզուի անոր առասպելական կեանքին թելը…։

Քեռիի մահը արդիւնքն էր ռուսական բանակի ամբարտաւան հրամանատարի ապիկարութեան։

Ան անտեսած էր Ռեւանտուզի մօտիկ ռազմագիտական երկու կարեւոր դիրքեր եւս գրաւելու՝ երկու հայ հրամանատարներուն առաջարկը, եւ ատով իսկ առիթ տուած էր փախուստի դիմած թուրք զօրամասին՝ վերադառնալով գրաւելու յիշեալ դիրքերը, պաշարելու ռուսերն ու հայերը, եւ անոնց թիկունքը խզելով՝ սովամահութեան վտանգին ենթարկելու զանոնք։

Շուտով կը սպառին ռուսական բանակին ռազմամթերքն ու պարէնի պաշարները, կը ցցուի գազանաբարոյ թուրք զինուորներու կողմէ կոտորուելու հեռանկարը, կը ջլատուի ռուս հրամանատարութեան՝ կռիւը շարունակելու կորովը, եւ, կամաւոր Վարդան Իսկէնտէրեանի համաձայն՝ «Մայիս 12ին (1916) ռուս սպայութեան շարքերուն մէջ արդէն տարածուած էր փսփսուք, թէ ռուսերը կը մտածեն անձնատուր ըլլալ թուրքերուն։ Այս մասին խօսք եղած էր շտաբին մէջ, ուր ներկայ էին Քեռին ու Իշխան Յ. Արղութեանը»։

Թուրքերուն յանձնուի ՜լ… Միթէ նման նուաստութիւն ներելի՞ էր Քեռիի ու Իշխանի նման հին ֆէտայիներուն… Ու կը պոռթկայ անոնց արժանապատուութիւնը. «Դո՛ւք, ռուսերդ, կրնաք յանձնուիլ, բայց մենք անձնատուր չենք ըլլար։ Կը բաժնուինք պարտիզանական խումբերու, եւ կռուելով կ՚անցնինք Պարսկաստան», կ՚ըսեն հայ հրամանատարները։

Յուզիչ է այս առթիւ հերոսի վերջին սխրագործութիւնը պատմող գրութիւնը՝ «Կարինապատում» հատորին մէջ.

«Ու կ՚ալեկոծուի Քեռին, կը դառնայ մռնչող առիւծ… իր մէջ կը բորբոքի անձնուրացութեան, մահը արհամարհող ոգին։ «Դէպի՛ առաջ, տղե՛րք ջան» գոչելով ան կը խոյանայ դէպի թրքական դիրքերը։ «Հուռռա՜» կը պատասխանէ գունդը միաբերան, ու հետեւելով իրենց պաշտելի հրամանատարի օրինակին՝ կը յարձակին թուրքերուն վրայ։

«Մէկ ժամ տեւող սուինամարտէ ետք, Քեռին կը յաջողի պատռել թուրքերու պաշարման շղթան ու ռուս բանակը թիկունքին հետ կապելով զայն կը փրկէ ստոյգ բնաջնջումէ»։

Ճակատագիրը, սակայն, Քեռիին վերապահած էր դժբախտ մէկ անակնկալ…։ Կռուի վերջին պահուն, երբ պիտի սկսէր յաղթանակի ցնծութիւնը, թշնամիի պատահական կոյր գնդակ մը կու գայ ու կը մխրճուի հերոսի ճակատին, եւ…

Քեռիի մահը կ՚ըլլայ վայրկեանական։ «Վա՜յ, բալաներս, ես խփուեցա՜յ» կ՚ըլլան իր արտասանած վերջին բառերը… Այսպէս կը տապալի հայ ազատագրական պայքարի Հսկան՝ «Քաջա՜ց քաջը,

հերոս՝ Քեռին պանծալի»։

Հայաստանէն հեռո՜ւ, օտար, անծանօթ երկրի մը մէջ Քեռին կը փչէր իր վերջին շունչը։ Սակայն անմահութիւնը նուաճող գիտակից մահ մըն էր իրը։

Ռուսական բանակին յաղթանակ ապահովելու մտքով չէին դէպի Մուսուլ՝ Իրաք անոր անզուսպ խոյանքները։ Ան կ՚աճապարէր հասնիլ անապատային այդ քաղաքը որովհետեւ իրեն ըսուած էր, որ այնտեղ կը գտնուէին Արեւմտեան Հայաստանէն, Կիլիկիայէն տարագրուած իր ցեղակիցներէն՝ վերապրած թշուա՜ռ, օրհաս ապրող հայ բեկորներ։

Կ՚ըսուի, թէ Թիֆլիսի Հայոց Ազգային Խորհուրդը, այդ ժամանակի հայոց բարձրագոյն իշխանութիւնը, 1915ի վերջերուն միայն իրազեկ դարձաւ նախորդ Ապրիլ ամսուն սկսած հայոց Մեծ Եղեռնի ահաւոր պատկերին, անոր հսկայական ծաւալին ու տարողութեան։

1916ի սկիզբը, Հայոց Ազգային Խորհուրդը այդ հարցին յատկացուած ժողով մը կը գումարէ՝ հայ կամաւորական գունդերու կարգ մը հրամանատարներու մասնակցութեամբ, ուր կ՚որոշուի դիմել Կովկասեան Ռազմաճակատի ռուսական բանակի հրամանատարութեան՝ արագացնելու Արեւմտեան Հայաստանի գրաւման գործը, եւ առիթ տալու հայ կամաւորներուն՝ օգնութիւն հասցնելու Եղեռնէն վերապրած արեւմտահայ իրենց ցեղակիցներուն։

Քեռիի Չորրորդ Գուդին ընկերացող՝ հայոց Եօթներորդ Գունդի հրամանատար՝ Իշխան Յովսէփ Արղութեան այդ ժողովին մասնակից ըլլալով, այդ որոշումը փոխանցած էր անոր։ Ըստ այդմ, նախկին ֆէտայի երկու հայ հրամանատարներն ու անոնց մարտիկները ռուսական բանակին յաղթանակը ապահովելու համար չէ՛ որ դէպի Մուսուլ կը սլանային, այլ կ՚աճապարէին այնտեղ հասնիլ՝ օգնութիւն փութացնելու սովի ու անօթութեան մատնուած իրենց դժբախտ հայրենակիցներուն։

Այդ վեհ նպատակին համար իսկական զոհ մը, նահատակ մը եղաւ անզուգական Քեռին։

***

ՔԵՌԻԻ ՀՈԳԵԿԱՆ ԱՐԺԱՆԻՔՆԵՐԸ՝

ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ

Խառնուածքով ըմբոստ, թշնամիին հանդէպ դաժան ու անողորմ, Քեռին խաղաղասէր, հաշտարար բնաւորութեամբ անձնաւորութիւն եղած է։ Անոր անհատականութեան մէջ շեշտուած եղած են անաչառութեան, անկողմնակալութեան ազնիւ շաղախները։

Իբրեւ Կամաւորական Երրորդ Գունդի փոխհրամանատար, Քեռիի գործերուն առընչակից ու անոր նկարագրային յատկութիւնները լաւագոյնս ճանչցող մտաւորական-գրագէտ, Վալադ Վալադեան կը գրէ. «Քեռին երբեք չէր խառնւում կուսակցական վէճերին։ Որքան էլ նա իր անձնական համակրանքով կամ հակակրանքով թեր կամ դէմ լինէր այս կամ այն անհատին, հաւաքական ձեռնարկների մէջ միշտ կը խուսափէր իր անձնական նախասիրութեանց համեմատ դիրք ճշդելուց»։ Նոյն աղբիւրին համաձայն, «Քեռին, ի բնէ դէրւիշի խառնուածք ունենալով, երբեք չէր մտածում բարեկեցիկ լինելու մասին։ Նա ի ծնէ ժուժկալ էր»։

Դէպի իր անձը ցուցաբերած անտարբերութեան ու անհոգութեան, իր հագուստ-կապուստին նկատմամբ անփութութեան, իր վարած պարզ կենցաղին համար Հայաստանի կարգ մը շրջաններու մէջ ժողովուրդը անոր տուած է «դէրւիշ» մակդիրը որ, կրօնական թէ աշխարհական իմաստով, հաւատքի մը, դատի մը, գաղափարի մը մոլեռանդօրէն ծառայողին ինքնամոռաց անհատին կերպարն է։

Այս տեսակէտէն խօսուն օրինակ մըն է հայ ազատագրական պայքարի ազատամարտիկներէն՝ գանձակեցի Նիկոլ Օդաբաշեանի պատմած մէկ դրուագը, որ պատահած է 1905ի վերջերը, Զանգեզուրի մէջ, հայ-թաթարական կռիւներու մէկ հանդարտ պահուն, հայ խմբապետներուն Գորիս գտնուած միջոցին։ Կը գրէ Նիկոլ.

«Երբ Գորիս հասանք, Քեռին հոն էր իր խումբով։ Շատ պարզ մարդ էր, մէկ մէկու շատ սիրեցինք, կարծես հին բարեկամներ էինք։ Իր հագուստները շատ հին էին, շալվարը մի քանի տեղից կարկտած։

«Մի օր Քեռին ասաց. «Նիկոլ, գնա շուկայ եւ մի քանի տեսակի կտոր բեր, շալվարս հինցած է, մի հատ նորը կարել տամ»։ Գնացի, երկու նմոյշ բերի։ Հարցրեց գիները։ Ասացի մինը՝ արշինը 5 ռուբլի է, միւսը՝ 7 ռուբլի։ Մէկ կողմ նետեց։ Ասաց շատ սուղ է, հագնիլ չ՚արժեր։ Ասացի ինչո՞ւ չէ. Մուրատը (Սեբաստացի) բոլոր տղոց համար 7 ռուբլիանոց կտորէն շալվար կարել տուած է, ինչո՞ւ քեզի համար յարմար պիտի չըլլայ։ Բարկութիւնից պիտի խենթանար։ Այդ ժամանակ Մուրատը ներս մտաւ։ Քեռին ասաց, թէ ճի՞շդ է, որ այդ սուղ կտորից տղոց համար շորեր կարել տուած է։ Մուրատի դրական պատասխանին վրայ ասաց. «Ա՜յ անաստուած, մոռցա՞ր ձեր հագուստները Սասունի մէջ։ Հիմա ճռճռան կօշիկներով, փայլուն շորերով ո՞ւմ ուզում էք զարմացնել, անբարեխիղճներ…»։

«Տղաներից մէկը Շուշի էր գնում. Քեռին ասաց. «Մի հին վերարկու կ՚առնես, վերադարձիդ հետդ կը բերես. թէ կռնակս, թէ ոտքերս կը տաքացնի»։ Շուրջ երկու տարի ետք, երբ նրան Պարսկաստան տեսայ, նոյն պարզ հագնուած Քեռին էր»։

Քեռիի անհատականութեան, անոր նկարագրային ցայտուն յատկանիշները լաւագոյնս կ՚արտայայտեն իր ընկերներուն կամ ժողովուրդին կողմէ իրեն տրուած մակդիրները, տիտղոսները։

Կատակասէր, զուարթ բնաւորութեան տէր մարդ է եղած Քեռին։ Իր այդ յատկութեան արդիւնքն է «Քաֆթառ Արշակ» անուանումը։ Դէպքը պատահած է երբ ան Յունոյի «աւազակախումբին» մէջ կը գործէր։

Կը գրէ իր կենսագիրներէն Վալադ Վալադեան. «Արշակը սիրահար էր որոշ հանաքների, չարաճճի արարքների։ Մի օր, դէպի Մատրաբերդ (Ալաշկերտ գաւառի մէջ Յունոյի խումբի լեռնային ապաստան) տանող նեղ անցքերից մէկում Արշակի խելքին է փչում ձեռքի ճիպոտի ծայրով խտղել իր առջեւից գնացող ձիու պոչի տակը… խրտնած կենդանին աքացի է տալիս իրան նեղութիւն պատճառողի բերանին ու ջարդում նրա ատամները»… Այս դէպքին ակնարկելով, Քեռիի զինակիցներէն՝ Խանասորի արշաւանքի (հետագայի) յիսնապետ Արամայիս Ազնաւուրեան իր կարգին կ՚աւելցնէ. «Մենք ծիծաղեցինք ու սկսեցինք ձեռք առնել Քեռին՝ ասելով. «Քաֆթառ դարձար (ատամները թափած ծերունի). սրանից դէնը քեզ կը կոչենք «Քաֆթառ Արշակ»։ » Մկրտութեան անունոով կարնեցի Արշակ Գավաֆեանը ատկէ ետք ժամանակ մը կը կոչուի Քաֆթառ Արշակ։

Ան նաեւ ճանչցուած է «Ֆարհատ» ծածկանունով։ Դաշնակցութեան արխիւներուն մէջ հին գործիչներներ՝ Դուրբախի, Չալլադի, Թաթուլի տեղեկագրութիւններուն, Արեւելեան Բիւրոյին գրած նամակներուն, խմբապետ Թորգոմ-Թումանի «Մրրիկ» խումբին դէպի Սասուն ուղեւորութեան մասին գրուած նկարագրականին մէջ՝ Քեռին յիշուած է Ֆարհատ ծածկանունով։ Կ՚ենթադրուի, որ իր ընկերները նմանութիւններ նկատած են Արշակ Գավաֆեանի վարքագիծերուն եւ այն օրերուն շատ ընթերցուած Րաֆֆիի վէպերէն՝ «Կայծեր»ի հերոս՝ Ֆարհատի գաղափարական նուիրեալի յատկութիւններուն միջեւ, եւ զայն կոչած են Ֆարհատ։

Իր յանդուգն նկարագրին համար Արշակ Գավաֆեան պարսկաստանի մէջ կոչուած է «Մտրակով Ծերունի»։

Հանրածանօթ մտաւորական Նիկոլ Աղբալեան, Քեռիի դագաղին վրայ խօսած դամբանականին մէջ, հերոսի քաջութեան, անվեհերութեան հետեւեալ օրինակը տուած է, ըսելով. «Պարսիկ Ադրաշ-Դովլէն՝ միապետական ոյժերի գլուխն անցած, մօտենում է Թեհրանին։ Մի բուռ հայերի ու բախտիարների (պարսիկ ցեղ մը) հետ Քեռին ուղարկուեց նրանց դէմ։ Թշնամին բռնած էր ապառաժուտ դիրքեր եւ լերան ծերպերէն շարունակ գնդակահարում էր… Քեռին բարձրանում է վեր՝ դէպի թշնամին՝ թափահարելով իր մտրակը եւ ասելով. «Ովքե՞ր են նրանք, որ հրացան պարպենք։ Դրանց մտրակով պէտք է քշեմ»։ Ե՛ւ, կը քշէ։ Գերի ընկած Ադրաշը հետագային խոստովանում է, թէ զօրքը չէ՛ր որ իրենց յաղթեց, այլ «մտրակով ծերունին»»։ Ատկէ ետք Թեհրանի մէջ զինք այդ մակդիրով կը կոչեն։

Մկրտութեան անունով Արշակ Գավաֆեանին արդարացիօրէն տրուած վերոյիշեալ մակդիրները յանկարծ կը մոռցուին երբ անակնկալ կերպով, բոլորովին անյայտ պատճառներով 1904ի վերջերը ան կը դառնայ «Քեռի»։

Թէ ե՞րբ, ո՞ւր, կամ իր ո՞ր արարքին համար Արշակ Գավաֆեանին տրուեցաւ «Քեռի» անուանակոչումը, որ մակդիր ըլլալէ աւելի՝ պատուանուն է, մենք չենք յաջողած ստուգել։

Մեզի մատչելի բոլոր աղբիւրները կը հաստատեն, որ մինչեւ 1904ի վերջերը, «Մրրիկ» խումբին հետ Սասուն մտնելէն մէկ տարի ետք, ան տակաւին Ֆարհատ կամ Քաֆթառ-Արշակ կը կոչուի։ Այդ մակդիրներով ան յիշատակուած է խմբապետ Թորգոմ-Թումանի, Անդրանիկի, Ռուբէն Տէր Մինասեանի գրութիւններուն մէջ։ 1904ի Նոյեմբեր-Դեկտեմբեր ամիսներուն է միայն, որ առաջին անգամ, Խոյի (Պարսկաստան) մէջ՝ այն օրերուն դաշնակցական գործիչ Մալխաս զայն կը յիշատակէ Քեռի անունով. «Քեռին եկաւ գիշերը։ Շիտակը, անունն անգամ լսած չէի» կը գրէ ան իր «Ապրումներ» գործին մէջ։

Վերեւի օրինակները կասկած չեն ձգեր, որ Արշակ Գավաֆեան, 1903ին Սասուն մտած ժամանակ Ֆարհատ կամ Քաֆթառ-Արշակ մակդիրները կը կրէր, իսկ մէկ տարի ետք, 1904ի վերջերուն, Սասունէն կը հեռանար «Քեռի» պատուանունով։

Ուրեմն, պէտք է ենթադրել որ Քեռի պատուանունը ան ստացած է Սասունի մէջ։ Պէտք է ենթադրել…

«Մօրեղբայր» նշանակութեամբ «քեռի» բառը Մերձաւոր Արեւելքի ժողովուրդներուն մօտ, իբրեւ գլխագրուած յատուկ անուն, կը շնորհուի ընդհանրապէս անոնց, որոնք իրենց կեանքի բարի օրինակներով, մաքուր կենցաղով, պարկեշտ պահուածքով, առաքինի նկարագրով, հայրական վերաբերմունքով՝ իրենց պատկանած համայնքին վստահութիւնն ու համակրանքը շահած են։

Նահապետական բարքերով, աւանդական սովորութիւններով ապրող սասունցիները իրենց

համայնքապետերը, տոհմապետները ընդհանրապէս «իշխան» տիտղոսով կը կոչէին. Իշխան Կրպէ, Իշխան Համզօ, Իշխան Աւէ…։ Մասնաւորներուն ալ, «Քեռի» պատուանունով կը դիմէին. Սպաղանաց Քեռի Մակար, Սէմալի Քեռի Մանուկ, Քեռի Բարսեղ…։

Կ՚ենթադրենք որ հեռո ՜ւ տեղերէ իրենց օգնութեան եկած Արշակ Գավաֆեանի հայրական՝ հարազատի վերաբերումին, անկեղծ ու անվերապահ վարուելակերպին, անսակարկ նուիրումին համար զայն պատուած են «Քեռի» կոչումով։

***

Մեր գրութեան սկիզբէն շեշտեցինք, որ Քեռիի անհատականութեան ամէնէն ազնիւ յատկանիշը՝ անոր «հերոսի առաքինութիւններուն պսակը», իր համեստութիւնն էր։ Հայոց յեղափոխական գրականութեան մէջ այս մասին իրեն վերաբերող բազմաթիւ յիշատակութիւններ կան, որոնցմէ կ՚արժէ այստեղ մէկ քանին մէջբերել։

Նախ, յայտնենք որ ան ծնած էր Կարնոյ մէկ շատ համեստ յարկին տակ։ Ստացած էր շատ համեստ՝ նախակրթարանական մակարդակի կրթութիւն։ Սորված էր արհեստներուն համեստագոյնը՝ համեստա-գործութիւն։ Իր այս բնածին առաքինութիւնը պահեց անեղծ՝ մինչեւ մահ։

Այս մասին խօսուն է Վալադ Վալադեանի հետեւեալ վկայութիւնը. «Ան հնազանդ ու կարգապահ էր դեռ պարզ ֆէտայի եղած ժամանակ։ Համեստ էր երբ ղեկավար, պետ ու հրամայող էր։ Որքան ալ որ Քեռին դիրքէ դիրք բարձրացաւ, ան միշտ պահեց իր սկզբնական համեստութիւնը»։

Քեռիի համեստութեան մասին ուրիշ վկայութիւն մըն է կամաւորական շարքերու մէջ տարածուած այն խօսքը, թէ հանգիստի պահերուն Քեռին կը նստէր ու իր զինուորներու ձիերուն թամբերը կը նորոգէր։

Ցուցամոլութիւնը, փառաւորուիլը, պարծենկոտութիւնը, սնապարծութիւնը Քեռիի համեստ բնաւորութեան խոտոր համեմատող ունակութիւններ նկատուած են։ Ան սաստած է իր այն զինուորները որոնք փորձած են իր այս կամ այն գործին դրուատիքը ընել։ Այս պարագան պատճառ դարձած է որ իր կեանքի դրուագներէն մաս մը անյայտ մնայ։

Քեռիի համեստութեան ցայտուն մէկ արտայայտութիւնն է իր գունդի յիսնապետներէն Վ. Իսկէնտէրեանի յիշած դրուագը, որ պատահած է 1914ի Նոյեմբերին, Ռուսաստանի Նիքոլա Երկրորդ Ցարի կովկասեան ռազմաճակատ այցելութեան առթիւ։ «Հեռախօսով պաշտօնապէս հրահանգուեցաւ հայկական Չորրորդ Գունդի կողմէ ներկայանալ Մժնկերտ (գիւղ՝ Սարիղամիշէն դէպի արեւմուտք, ռուս-թրքական սահմանի վրայ) Ռուսաստանի Ցարը դիմաւորելու։ Քեռին հրամայեց ինձ՝ ընկերոջ մը հետ յաջորդ օրն իսկ երթալ ու Չորրորդ Գունդը ներկայացնել կայսերական զօրահանդէսին։ Ժամանակը կարճ ըլլալով՝ Մնժկերտ հասանք երբ արդէն զօրահանդէսը վերջացած էր եւ Կայսրը կ՚այցելէր ու կը վարձատրէր զօրամասերու ներկայացուցիչները։ Երբ կարգը մեզի եկաւ, սկուտեղակիր սպայէն ան վերցուց Ս. Գէորգեան շքանշան մը եւ կրծքիս փակցուց։ Հատ մըն ալ, նոյն ձեւով, ընկերոջս կրծքին։ Ապա Քեռու համար մասնաւոր պահարանի մը մէջ դրուեցաւ Ս. Գէորգեան առաջին կարգի ոսկի շքանշան մը։ Հետեւեալ օրը երբ ռազմաճակատ վերադարձանք ու Կայսրին նուէրը Քեռիին յանձնեցինք, որքան որ ան պաղարիւնութեամբ ընդունած էր զօրահանդէսին մասնակցելու հրաւէրը, նոյնքան եւ աւելի արհամարհանքով մէկդի նետեց շքանշանը, ըսած ըլլալու համար որ զինք հետաքրքրողը շքանշանը չէ»։

«Ինքը արի եւ գործերը միշտ բարի» Քեռիի անհատականութեան, անոր բարոյական դիմագծութեան ճշգրիտ գնահատականը տուած է ծանօթ մտաւորական Նիկոլ Աղբալեան՝ հերոսի դագաղին վրայ արտասանած իր դամբանականին մէջ։ Ստորեւ քաղուածքներ Աղբալեանի խօսքէն.

«Համեստ էր ու լռակեաց, խոհուն ու աշխատասէր… Քայլում էր հանդարտ, ինքնամփոփ։ Իր վարմունքի մէջ կար հայրական խնամք ու հոգածութիւն։ Սիրում էր իր շուրջը տեսնել վաղեմի ընկերներ, համեստ ու փորձառու դասից… Չափուած, կշռուած մի մարդ էր։ Իր ուժերի ճշմարիտ գիտակցութիւնն ունէր։

«Այս համեստ մարդու մէջ ապրում էր մի հերոսական ոգի։ Հայ ժողովուրդի վերածնունդի մարմնացումն էր… Հաւատարիմ իր ժողովուրդին, անձնուէր մարտիկ, ազատութեան սիրահար, պարկեշտ ու համեստ, նա գիտցաւ անձնուիրութեամբ սիրել իր ազգը՝ իբրեւ հայ մարդ, եւ մարդկութիւնը՝ իբրեւ մարդ»։

Անհաւատալի է, որ երկու պարբերութեան մէջ չորս անգամ «համեստ» բառը կրկնողը՝ իր խօսքին չափն ու սահմանը գիտցող Աղբալեանն է…։ Այս բացառութիւնը ան հաւանաբար ըրած էր շեշտելու համար հերոսի առաքինութիւններուն ազնուագոյնը՝ համեստութիւնը։

***

Ռուս հրամանատարութեան կարգադրութեամբ, Քեռիի աճիւնները հեռաւոր Ռեւանտուզէն պատգարակի վրայ նախ ուսամբարձ կը փոխադրուին Ուրմի՝ Պարսկաստան, ապա սայլով՝ Չուլֆա, յետոյ շոգեկառքով՝ Արարատեան Դաշտի երկայնքով եւ Էջմիածնի մէջէն կը տարուին օտար երկիր՝ Վրաստան, ուր կ՚ամփոփուին Թիֆլիսի հայոց Խոջիվանքի գերեզմանատունը, Սիմոն Զաւարեանի եւ Նիկոլ Դումանի դամբարաններուն կողքին։ Երեք տարի ետք իրենց պիտի գար միանալու հայոց անմահներու մէկ ուրիշ տիտանը՝ Ռոստոմ։

Կ՚ըսուի, թէ հայոց ազգային մարմինները «խուռներամ» բազմութեամբ յուղարկաւորութիւն եւ «փառաշուք» թաղում կատարեցին ի պատիւ հերոսին…

Եթէ Քեռիին հարցուէր՝ ան պիտի նախընտրէր պարզուկ, անշուք շիրիմ մը Կարնոյ Բարձրաւանդակի կամ Արարատեան Դաշտի մէկ խաղաղ անկիւնը, Հայաստանի կապոյտ երկնքին տակ ու տաքուկ գրկին մէջ, ուր, գարնան ձիւնհալին հետ վայրի ծաղիկներ փթթէին ու գլուխնին խոնարհելով պսակ կազմէին անոր յիշատակին առջեւ։

Թիֆլիսի երբեմնի շէն ու կենսախայտ հայութեան մնացորդներուն մէջ ներկայիս կա՞ն արդեօք իրենց արմենական արիւնին հաւատարիմ հայեր, որոք տարին հեղ մը երթան ծաղկեփունջ մը դնելու «քաջաց քաջի» գերեզմանին ու խոնարհին անոր յիշատակին առջեւ։

Սակայն աւելի պատշաճ պիտի չըլլա՞ր, եթէ նախ հարց տայինք թէ Քեռիի անունը կրող տապանաքարով գերեզման կա՞յ այսօր Թիֆլիսի հայոց Խոջիվանքի գերեզմանատան մէջ…։

******************************************************************************************

ՃՇԴՈՒՄ

«Ասպարէզ»ի Խմբագրին՝

Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Դրօշակ» ի մէջ, Ապրիլ 2004, էջ 95, Ճուլիէթա Յովհաննիսեանի «Հայ կամաւորական շարժումը» արխիւային գրութիւնը կարդալով, կÿուզեմ հետեւեալ վրիպումը յանձնել ձեր ուշադրութեան. Քեռիի տոհմանունը (էջ 101),

յարգելի յօդուածագիրը կը յիշէ որպէս Կալֆայեան:

Հ.Յ.Դ. Յուշամատեան Ալբոմ-Ատլաս Ա. եւ Բ. հատորներու կենսագրականներու պատրաստութեան համար, իմ պրպտումներուս համաձայն, Քեռիի տոհմանունը ԳաւաՖեան (Գավաֆեան) է:

Ստորեւ մաս մը պրպտումներուս համար օգտագործած աղբիւրներէն.

– Արամայիս Ազնաւուրեանի (ֆիտայի) յուշերը. «Հայրենիք» ամսագիր, 1936, Օգոստոս, էջ 80, Ազնաւուրեան անունը կը գրէ Ղաֆաֆեան:

– Ղազար Չարըգ, Քեռիի հայրենակից, կարնեցի-«Կարինապատում» իր հատորին մէջ 506 կը գրէ Գավաֆեան. հրատ. 1957, Պէյրութ-Լիբանան:

– Տաճատ Պօղոսեան, Րաֆֆի Տարեգիրք, 1970, Թեհրան, Իրան, էջ 497- «Տարբեր աղբիւրների մէջ Քեռիի անունը յիշատակուած է Գալֆայեան. այս շփոթութիւնները պարզելու համար դիմեցինք Քեռիի կրտսեր եղբօր՝ Բագրատին, հետագային՝ Արժ. Տէր Արշակ քահանայ Գավաֆեանին, Թեհրան. Նրա հաղորդած տեղեկութեանց համաձայն՝ Քեռիի տոհմական ազգանունը՝ Գավաֆեան է եւ ոչ Գալֆայեան: Նոյնը վկայեց Քեռիի այրին՝ տիկին Քրիստինէ Քեռին, որ տարիներէ ի վեր հաստատուած էր Թեհրանում»:

Ի սէր պատմական ճշգրտութեան կը գրեմ այս տողերը:

Յարգանօք՝ Քնար Մանճիկեան

Մայիս 17, 2008