Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան միջեւ 2009թ. Օգոստոսի 31ին նախաստորագրուած արձանագրութիւններում Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան առաջարկած փոփոխութիւնները (Արձանագրութիւններու բնագրերը հրատարակուած են «Ասպարէզ»ի Սեպտեմբեր 1ի թիւին մէջ, էջ 10):
Նախ՝ մէկ հաստատում. ՀՅ Դաշնակցութիւնը դէմ չէ եւ երբեք էլ դէմ չի եղել Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնների բնականոնացմանը: Բայց՝ իրօք առանց նախապայմանների՝ միջազգային իրաւունքի սահմաններում: Մենք բազմիցս յայտարարել ենք այս մասին հիանալի գիատակցելով, որ 21րդ դարում փակ սահմանը աննորմալ երեւոյթ է: Սա յատուկ նշում ենք՝ ի պատասխան ներքին ու արտաքին քարոզչամիջոցների այն կեղծարարութեան, թէ իբր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը ընդհանրապէս դէմ է Թուրքիայի հետ որեւէ յարաբերութեան, դէմ է սահմանի բացմանը:
ա) Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան միջեւ երկկողմ յարաբերութիւնների զարգացման մասին արձանագրութիւն
ա 1. Վերնագրում «զարգացման» բառը փոխարինել «բարելաւման» բառով:
Պարզաբանում. Փոփոխութիւնը խմբագրական է: Գտնում ենք, որ իրաւական յարաբերութիւնների չգոյութեան պարագայում ճիշդ չէ խոսել «զարգացման» մասին: «Բարելաւում» եզրը բաւարար է:
ա 2. 4րդ պարբերութեան «որոշելով» բառից յետոյ աւելացնել «առանց նախապայմանների» բառակապակցութիւնը: «Զարգացման» բառը փոխարինել «բարելաւման» բառով:
Բնագրի տարբերակ. «Որոշելով զարգացնել եւ խորացնել իրենց երկկողմ յարաբերութիւնները քաղաքական, տնտեսական, էներգետիկ, տրանսպորտի, մշակոյթի, գիտական, տեխնիկական եւ այլ ոլորտներում՝ հիմնուելով երկու երկրների ընդհանուր շահերի վրայ»:
Առաջարկուող տարբերակ. Որոշելով առանց նախապայմանների բարելաւել եւ խորացնել իրենց երկկողմ յարաբերութիւնները քաղաքական, տնտեսական, էներգետիկ, տրանսպորտի, մշակոյթի, գիտական, տեխնիկական եւ այլ ոլորտներում՝ հիմնուելով երկու երկրների ընդհանուր շահերի վրայ:
Պարզաբանում.- յարաբերութիւնների կարգաւորման փորձի ամբողջ ընթացքում Հայաստանը միշտ պնդել է, որ գնում է բարելաւման առանց նախապայմանների: Այս դրոյթը ամրագրուած է նաեւ ՀՀ Ազգային անվտանգութեան հայեցակարգում: Թրքական կողմը երբեք պաշտօնապէս չի ասել, թէ Հայաստանը ճիշդ չէ, մենք նախապայմաններ ունենք: Թէեւ հրապարակային յայտարարութիւններով Թուրքիայի առաջնորդները անընդհատ փորձել են յարաբերութիւնները պայմանաւորել այլ՝ ղարաբաղեան խնդրի հանգուցալուծման բնոյթով: Եթէ իրօք մենք գնում ենք կարագաւորման առանց նախապայմանների, ապա որեւէ պատճառ չկայ, որ այդ բառակապակցութիւնը բնագրի մէջ չլինի: Հայաստանը պարտաւոր է պնդել այս առաջարկը:
Միջանկեալ նշենք, որ «առանց նախապայմանների» բառերը, ցաւօք, չկային նաեւ 2009թ. Ապրիլի 23ի Հայաստանի Հանրապետութեան, Թուրքիայի Հանրապետութեան եւ Շուեցարիայի արտաքին գերատեսչութիւնների համատեղ յայտարութեան մէջ, թէեւ ԱՄՆի Արտաքին Գործոց Նախարարութեան յաջորդ օրուան արձագանգի մէջ յատուկ նշուած էր, որ իրենք կողմ են առանց նախապայմանների յարաբերութիւնների հաստատմանը:
ա 3. Բնագրի 11րդ պարբերութիւնը վերաշարադրել հետեւեալ կերպ. «իրականացնել երկու ժողովուրդների միջեւ փոխվստահութեան վերականգնմանն ուղղուած երկխօսութիւն»:
Բնագրի տարբերակ. «Իրականացնել երկու ժողովուրդների միջեւ փոխվստահութեան վերականգնմանն ուղղուած պատմական հարթութեան երկխօսութիւն, այդ թւում պատմական փաստաթղթերի եւ արխիւների գիտական, անկողմնակալ ուսումնասիրութեան միջոցով գոյութիւն ունեցող խնդիրների յստակեցման ու առաջարկների ձեւակերպման համար»:
Առաջարկուող տարբերակ. Իրականացնել երկու ժողովուրդների միջեւ փոխվստահութեան վերականգնմանն ուղղուած երկխօսութիւն:
Պարզաբանում.- Որ երկու ժողովուրդների միջեւ փոխվստահութեան վերականգնմանն ուղղուած քայլեր անհրաժեշտ են, ոչ ոք չի ժխտում: Բայց երբ փորձ է արւում խնդիրը տեղափոխել պատմական հարթութիւն եւ մասնագէտների միջոցով իբր գիտական անկողմնակալ ուսումնասիրութեան նիւթ դարձնել պատմական փաստաթղթերն ու արխիւները՝ գոյութիւն ունեցող խնդիրների ու առաջարկների ձեւակերպաման համար, ապա ակնյայտօրէն Թուրքիան հնարաւորութիւն է ստանում քննութեան նիւթ դարձնել Ցեղասպանութեան հարցը: Այստեղ արդէն վատ քողարկուած նախապայման կայ: Եթէ նոյնիսկ Թուրքիան առաջարկի քննարկել հարցը, իսկ հայկական կողմը մերժի, միեւնոյնն է Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման հարցը դուրս է գալու այլ երկրների ու կազմակերպութիւնների օրակարգից: Մինչդեռ ՀՀ Ազգային անվտանգութեան հայեցակարգում ամրագրուած է. «Հետամուտ լինելով Հայոց ցեղասպանութեան համընդհանուր, մասնաւորապէս Թուրքիայի կողմից ճանաչմանն ու դատապարտմանը, Հայաստանը այն դիտարկում է ոչ միայն պատմական արդարութեան վերականգնման, այլեւ տարածաշրջանում փոխադարձ վստահութեան մթնոլորտի ձեւաւորման եւ ապագայում նման ոճիրների կանխարգելման համատեքստում»:
Միւս կողմից՝ անիմաստ է, երբ երկու երկրներ քաղաքական յարաբերութիւններ են հաստատում, բայց դա պայմանաւորում են գիտական-ակադեմական ուսումնասիրութիւններով:
բ) Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան միջեւ դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատելու մասին արձանագրութիւն
բ 1. 4րդ պարբերութեան «տարածքային ամբողջականութիւն» բառակապակցութիւնից յետոյ աւելացնել «ազգերի ինքնորոշում» բառակապակցութիւնը: «Երկկողմ եւ բազմակողմ» բառերը փոխարինել «միջազգային» բառով:
Բնագրի տարբերակ. «Վերահաստատելով հաւասարութեան, ինքնիշխանութեան, այլ պետութիւնների ներքին գործերին չմիջամտելու, տարածքային ամբողջականութեան եւ սահմանների անխախտելիութեան սկզբունքները յարգելու իրենց երկկողմ եւ բազմակողմ պարտաւորութիւնները:
Առաջարկուող տարբերակ. Վերահաստատելով հաւասարութեան, ինքնիշխանութեան, այլ պետութիւնների ներքին գործերին չմիջամտելու, տարածքային ամբողջականութեան, ազգերի ինքնորոշման եւ սահմանների անխախտելիութեան սկզբունքները յարգելու իրենց միջազգային պարտաւորութիւնները:
Պարզաբանում.- Ընդհանրապէս դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատելու միջազգային կանոնակարգը չի ենթադրում երկկողմանի փաստաթղթերում այդպիսի ձեւակեպումներ: Եւ Հայաստանը, եւ Թուրքիան ՄԱԿի, Եւրոխորհրդի, այլ միջազգային կազմակերպութիւնների անդամ են, ինչով արդէն որոշակի պարտաւորութիւններ են ստանձնել: Բայց մեր երկու երկրների միջեւ առկայ խնդիրները հասկանալով՝ ոչ թէ դէմ ենք ամբողջ պարբերութեանը, այլ ճիշդ ենք համարում աւելացնել նաեւ ազգերի ինքնորոշման սկզբունքը: Մանաւանդ նախորդ արձանագրութեան 7րդ պարբերութիւնը ասում է. «Վերահաստատելով իրենց յանձնառութիւնը տարածաշրջանային եւ միջազգային վէճերի եւ հակամարտութիւնների խաղաղ կարգաւորմանը՝ միջազգային իրաւունքի եւ նորմերի սկզբունքների հիման վրայ»: Իսկ միջազգային իրաւունքի սկզբունքներն են՝ ուժի կիրառման բացառումը, տարածքային ամբողջականութիւնը, ազգերի ինքնորոշումը:
Հայաստանը Թուրքիայի հետ իրաւական ուժ ունեցողի երկկողմ պարտաւորութիւններ չունի: «Բազմակողմանի»ի մասին արդէն վերեւում ասեցինք. դրանք երկու երկրները ստանձնել են միջազգային կառոյցներին անդամակցելով: Այնպէս որ՝ ամբողջովին տրամաբանական է «երկկողմ եւ բազմակողմ» պարտաւորութիւնները փոխարինել «միջազգային պարտաւորութիւններով»:
բ 2. 6-րդ պարբերութիւնը՝ «Վերահաստատելով երկու երկրների միջեւ գոյութիւն ունեցող ընդհանուր սահմանի փոխադարձ ճանաչումը՝ սահմանուած միջազգային իրաւունքի համապատասխան պայմանագրերով» ամբողջովին զեղչել:
Պարզաբանում.- Նախորդ պարզաբանումը ինչ-որ չափով բացատրում է, թէ մենք ինչո՞ւ ենք առաջարկում այս պարբերութիւնը ընդհանրապէս հանել: Ասենք նաեւ, որ դիւանագիտական յարաբերութիւնների վերաբերեալ 1961թ. Վիեննայի կոնվենցիան եւս սահմանների փոխադարձ ճանաչում չի նախատեսում: Այն ենթադրում է միմիայն պետութեան եւ կառավարութեան ճանաչում: Սահմանների որոշման եւ ճանաչման հարցը բոլորովին այլ ոլորտում է եւ կարգաւորւում է սահմանակից երկրների միջեւ կնքուող համապատասխան պայմանագրերով: Այս արձանագրութիւնը չի կարող փոխարինել այդ պայմանագրին: Աշխարհում գոյութիւն ունեն դիւանագիտական յարաբերութիւններ ունեցող տասնեակ երկրներ, որոնք սահմանի ճանաչմանը չեն անդրադարձել: Մենք էլ կարող ենք նոյն կերպ վարուել: Նախորդ ձեւակերպումները գոյութիւն ունեցող սահմանի հարցը լուծում են: Բայց մենք չպէտք է մեզ զրկենք պատմական արդարութեանը հետամուտ լինելու իրաւունքից:
բ 3. 7րդ պարբերութիւնը վերաշարադրել. «Կարեւորելով ընդհանուր սահմանը բացելու որոշումը»:
Բնագրի տարբերակ. Կարեւորելով իրենց որոշումը՝ բացելու ընդհանուր սահմանը:
Առաջարկուող տարբերակ. Կարեւորելով ընդհանուր սահմանը բացելու որոշումը:
Պարզաբանում. Այս կէտի բնագրային ձեւակերպումը տպաւորութիւն է թողնում՝ ասես Հայաստանն ու Թուրքիան հաւասարապէս մեղաւոր են, որ սահմանը փակ է, եւ Թուրքիան չէ, որ միջազգային իրաւունքի բոլոր նորմերն ու պարտաւորութիւնները խախտելով, շրջափակման է ենթարկել Հայաստանը: Եթէ դատապարտող ոչինչ չկայ, գոնէ այսպէս ձեւակերպենք, որ Հայաստանը շրջափակողի հետ նոյն կարգավիճակի մէջ չյայտնուի:
գ) Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան միջեւ երկկողմ յարաբերութիւնների զարգացման մասին Արձանագրութեան իրագործման ժամանակացոյց եւ տարրեր
գ 1. Վերնագրում «զարգացման» բառը փոխարինել «բարելաւման» բառով.
Պարզաբանում. Փոփոխութիւնը խմբագրական է: Գտնում ենք, որ իրաւական յարաբերութիւնների չգոյութեան պարագայում ճիշդ չէ խօսել «զարգացման » մասին: «Բարելաւում» եզրը բաւարար է:
գ 2. 5րդ կէտում «Գիտութիւն եւ կրթութիւն» բառերը փոխարինել «գիտութեան, կրթութեան եւ մշակոյթի» բառերով:
Պարզաբանում. Կարծում ենք այս ենթայանձնաժողովը պէտք է զբաղուի ոչ միայն գիտութեան եւ կրթութեան ոլորտներով, այլեւ՝ մշակութային արժէքներով ու պատմական յուշարձանների ճակատագրով:
գ 3. Վերջին պարբերութիւնը վերաշարադրել հետեւեալ ձեւակերպմամբ.
«Երկու ժողովուրդների միջեւ փոխվստահութեան վերականգնմանն ուղղուած երկխօսութեան իրականացման ենթայանձնաժողով»:
Բնագրի տարբերակ. «պատմական հարթութեամբ զբաղուող ենթայանձնաժողով / երկու ժողովուրդների միջեւ փոխվստահութեան վերականգնմանն ուղղուած երկխօսութեան իրականացում, այդ թւում՝ պատմական փաստաթղթերի եւ արխիւների անկողմնակալ գիտական ուսումնասիրութեան միջոցով գոյութիւն ունեցող խնդիրների յստակեցման ու առաջարկների ձեւակերպման համար / հայ, թուրք, ինչպէս նաեւ Զուիցերիացի եւ այլ միջազգային փորձագէտների մասնակցութեամբ»:
Առաջարկուող տարբերակ.- երկու ժողովուրդների միջեւ փոխվստահութեան վերականգնմանն ուղղուած երկխօսութեան իրականացման ենթայանձնաժողով:
Պարզաբանում. Չի կարելի թոյլ տալ, որ Թուրքիան հնարաւորութիւն ստանայ շահարկել այս ենթայանձնախմբի գոյութիւնը՝ շարունակելով ուրացման քաղաքականութիւնը եւ մոլորեցնելով միջազգային հանրութեանը: Ցեղասպանութիւնը իրողութիւն է: Հայաստանը այսօր Թուրքիայի առաջ նախապայման չի դնում այն ճանաչելու, բայց եւ չի կարող հարցականների դուռ բացել: Աշխարհի 20 երկրներ, բազմաթիւ միաջազգային կազմակերպութիւններ ճանաչել են այն, այս թեմայով գիտական, անկողմնակալ ուսումնասիրութիւնների ժամանակը վաղուց անցեալում է: Այս խնդրի վերաբերեալ Հայաստանի ռազմավարութիւնը յստակ ձեւակերպուած է ազգային անվտանգութեան հայեցակարգում:
Տե՛ս նաեւ ա3. բացատրութիւնը:
