Ստորեւ՝ ՀՅԴ Բիւրոյի ներկայացուցիչ Հրանդ Մարգարեանի խօսքը։
Յարգելի եւ սիրելի ժողովուրդ,
Երբ նախապատրաստում էի սոյն ելոյթի թեզերը, ակամայ յիշեցի մի դիպուած.
Ապրիլի 22ի գիշերը լոյս 23ին, հրատարակուել էր, Հայաստանի Հանրապետեւթեան եւ Թուրքիայի արտգործնախարարութիւնների միացեալ ձեզ ծանօթ տխրահռչակ յայտարարութիւնը։ Ապրիլի 23ի առաւօտեան, ՀՅԴ Բիւրոի նիստից յետոյ, պայմանաւորուած հանդիպում ունէի մի քաղաքացու հետ։ Տրամադրութիւն չունէի, բայց նախապէս ճշտուած ժամադրութիւն էր եւ խուսափել չկարողացայ։ Հանդիպեցինք։ Քաղաքացին, որ կուսակցութեանս համակիր մի անձ էր, խնդրում էր անձնական կարեւոր մի հարցով միջնորդութիւն անել։ Պատասխանեցի, որ քիչ առաջ Բիւրոյի նիստ էր եւ որոշել ենք կոալիցիայից դուրս գալ, հետեւաբար չենք կարող նման հարցում իրեն օգտակար լինել։ Մտածում էի, որ յուսախաբութիւն պատճառեցի նրան եւ սպասում էի համապատասխան հակազդեցութեան։ Բայց ի զարմանս ինձ, նա վայրկեանական ուրախութեան բացականչութեամբ, ցատկեց տեղից ու ասաց, «բան չկայ, ցաւդ տանեմ, ձեզ վայել չէր այս տեսակ իշխանութեան հետ լինել, ես շատ ուրախ եմ, շնորհաւորում եմ», ու հեռացաւ։
Արդարեւ, յետադարձ հայեացք նետելով վերջին մէկ տարուայ անցուդարձին պէտք է խոստովանել, որ անցած մէկ տարում, կառավարութեան մաս կազմելու համար մենք ծանր գին վճարեցինք. յաճախ չհասկացուեցինք մեր համակիրների կողմից, յաճախ անտեղի քննադատութիւնների թիրախ դարձանք։ Ընդ որում գործում էինք խիստ աննպաստ տարածաշրջանային իրավիճակում, ներքաղաքական անհանդուրժող, պայթունավտանգ դրութեան եւ դրան ի տես իշխանութիւնների վարած յայտնի քաղաքականութեան պայմաններում։ Բայց մենք մաս կազմեցինք կառավարութեան այս ամէնը հաշուի առնելով եւ երկու հիմնական պատճառներով.
1. Որպէսզի 1998թ.ից որդեգրուած պետական քաղաքական ուղղեգծի մէջ բեկում տեղի չունենայ եւ ի հակադրութիւն նախորդ իշխանութիւնների վարած քաղաքական կուրսի (ուղեգիծի-Խմբ.), այն մնայ անփոփոխ՝ որդեգրուած ազգային քաղաքական հոլովոյթի եզրում։
2. Ի տես ներքաղաքական գերլարուած իրավիճակի, թոյլ չտալու համար, որ օրըստօրէ ահագնացող արտաքին վտանգը սպառնայ ազգային ինքնիշխանութեան։
Վերացակա՞ն էին արդեօք մեր մտահոգութիւնները՝ կեանքը ցոյց տուեց որ ոչ։ Ի հարկէ մենք ամբողջութեամբ չյաջողեցինք։ Բայց եթէ մաս չկազմէինք կառավարութեան՝ ձախողելու էինք շատ աւելիով, ստանալով առաւել ծանր, անդառնալի կորուստներ։
Սակայն, չնայած մեր հետեւողական աշխատանքներին, արձանագրուեց՝ ի տես օտար ճնշումների ազգային քաղաքական ուղեգծից շեղման փաստը, մենք չվարանեցինք եւ անմիջապէս լքեցինք կառավարութիւնը։ Հեռացանք մեր ձեւով՝ մաքուր, հանգիստ, քաղաքակիրթ։ Մենք ազգային պետականութեան ու ինքնիշխանութեան գործի զոհասեղանին դրեցինք մեր կուսակցութեան ե՛ւ վարկը ե՛ւ հեղինակութիւնը։ Ի պատիւ մեր Հայաստանեան կառոյցի, այն չմսխեցինք, եւ այսօր, բաց ճակատով կանգնած ենք հրապարակի վրայ։
Այսօր ինձ համար շատ աւելի դիւրին է հանդէս գալ, որովհետեւ մի երկու օր առաջ ընդարձակ ելոյթ ունեցաւ, մօտ անցեալում ՀՀ գլխաւոր ընդդիմադիր ճակատի՝ Կոնգրէսի, իմա՝ ՀՀՇի ղեկավար, ՀՀ առաջին նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանը։ Իր բացատրութիւններով, իրեն յատուկ գնահատականներով նա մեծապէս օգնեց ՀՀ քաղաքական դաշտի իրական ներկապնակի ներկայացմանը՝ առիթ ընձեռնելով նաեւ մեզ, եւս մէկ անգամ կատարելու մի շարք յստակեցումներ։
Կ՛ուզէի ձեր ուշադրութիւնը հրաւիրել ԼՏՊի ելոյթի մի քանի հաստատումների վրայ.
1. Արձանագրում է փաստը, եւ ըստ էութեան յայտնում է իր գոհունակութիւնը, որ ՀՀ նախագահը ստորագրելով հայ-թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորման այսպիսի արձանագրութիւններ՝ հեռանում է 1998թ.ի իշխանափոխութեամբ սկիզբ առած ազգային ուղեգծից։
2. Ներկայացնում է ազգային ուժերի, ի մասնաւորի Դաշնակցութեան վտանգը Սերժ Սարգսեանի իշխանութեան համար եւ թւում է թէ առաջարկում է համագործակցութիւն։ Բայց իրականում, իրեն բնորոշ մեծամտութեամբ նախագահ Սերժ Սարգսեանին, այսպէս ասած՝ թոյլ է տալիս յանձնուել իրենց, Դաշնակցութիւնից եւ միւս ազգային ուժերից պաշտպանուելու եւ իշխանութեան դիրքը ձեւականօրէն պահպանելու համար։
3. Կրկին անգամ հայ հասարակութիւնը տարանջատելով իրատեսականների եւ հայդատականների (բոլորս դեռեւս յիշում ենք նարինջ ուտողների եւ Հայաստանցիների բաժանման բանաձեւը) աշխարհի բոլոր նախկին մեղքերը վերագրում է Դաշնակցութեան եւ միւսներին, փորձելով իրեն եւ Նախագահ Սերժ Սարգսեանին զերծ պահել պատասխանատուութիւնից։ Նոյնիսկ այսօրուայ իրենց պահուածքի ու քաղաքականութեան համար, պատասխանատու է համարւում անցեալը։ Աւելին՝ թերեւս 1990ականների իր տխրահռչակ բառակոյտի գզրոցից հանելով՝ ԼՏՊն մեղադրանք է ներկայացնում մեզ արձանագրութիւնների դէմ պայքարը ռէալ քաղաքականութիւնից գաղափարական դաշտ տեղափոխելու համար, իր խօսքին կշիռ տալու համար կատարելով հաստատումներ. «Հայ Դատը, կամ այլ կերպ՝ պահանջատիրութիւնը, պետականազուրկ ազգին վայել դաւանանք է», այն «ոչ մի կապ չունի ռէալ քաղաքականութեան եւ մեր երկրի իրական շահերի հետ», «Քաղաքականութեան եւ իրաւագիտութեան մէջ պատմական իրաւունք հասկացութիւն գոյութիւն չունի, չի կարելի աշխարհի հետ խօսել այդ լեզուով», եւ այլն։
Իրականում ի՞նչ է կատարւում, երկար ժամանակից ի վեր ի՞նչ խաղ է խաղում նա։ Յիշեցնեմ մի քանի ամսուայ վաղեմութիւն ունեցող իրավիճակը.
Հայ-թուրքական յարաբերութիւններում ՀՅԴ հաւասարակշռուած, հիմնաւոր եւ սկզբունքային դիրքորոշումը եւ դրան հետեւած քաղաքական քայլերը ծանր կացութիւն էին ստեղծել ընդդիմութեան ղեկավարութիւնը ստանձնած ՀՀՇի համար։ Երկրում ձեւաւորւում էր նոր ընդդիմադիր դաշտ, որն ունէր ամուր գաղափարական հիմք, հաւասարակշռուած եւ ծանրակշիռ քաղաքական ուժի հեղինակութիւն, կայուն եւ հաւատարիմ ընտրազանգուած։ ԼՏՊի՝ արտաքին աշխարհի պատուէրը կատարելու, նրան դուր գալու, հայ-թուրքական արձանագրութիւնների ստորագրման փաստօրէն սատարելու քաղաքականութիւնը, հակասութեան մէջ էր մտնում իր ընտրազանգուածին բաւարարելու խնդրի հետ։ ՀՅԴ վճռական քայլերը, արձանագրութիւնները չստորագրելուն ուղղուած շարժմանը հասարակութեան լայն աջակցութիւնը, մեկուսացման եւ առաջնորդի լուսապսակի կորուստի իրական վտանգ էին ստեղծել վերջինիս համար։
ՀՀՇն կամ Կոնգրէսը, որ արիւն քրտինքի մէջ էր մտել Սերժ Սարգսեանին տապալելու համար, արձանագրութիւնների նախնական ստորագրումից յետոյ Սեպտեմբեր ամսին, երկար դադարից յետոյ, իրենց դիմումի համաձայն ստացել էին 4 օր շարունակ հանրահաւաք եւ երթ կազմակերպելու թոյլատուութիւն։ Դա զուգադիպել էր արձանագրութիւնների նախնական ստորագրման եւ ՀՅԴի պայքարի հրապարակ դուրս գալու հետ։ Հետաքրքիր է, ամիսներ շարունակ, մեզ պասիւութեան մէջ մեղադրող, կեղծ ընդիմութիւն որակող ու միաժամանակ սպառնալիքներով համագործակցութեան հրաւիրող ՀՀՇն չմիացաւ սկսուող շարժմանը, գերադասելով քայլել առանձնաբար։ Չմիացաւ, հիանալի գիտակցելով, որ թէեւ տարբեր նպատակադրումով՝ բայց նոյն իշխանութեան դէմ ընթացող պայքարը իրենց շահերից պիտի բխեր։ ՀՀՇն Լեւոն Տէր Պետրոսեանի գլխաւորութեամբ նախընտրեց քաշուել հրապարակից, պասիւանալ (կրաւորական դառնալ-Խմբ.), միայն ու միայն մի նպատակով՝ փրկել արձանագրութիւնները, թէկուզեւ Սերժ Սարգսեանին պահպանելու գնով։
Ես չգիտեմ, ԼՏՊն արդէն իսկ կուլիսների հետեւում հասե՞լ է համաձայնութեան Սերժ Սարգսեանի հետ եւ հրապարակով յայտարարուածը ուղղակի ձեռք բերուած համաձայնութեան դրսեւորու՞մն է, թէ ոչ։ Թեռեւս սա հերթական ԼՏՊական արկածախնդրութիւնն է։ Չեմ ուզում հաւատալ, որ Սերժ Սարգսեանը կարող է վերջնականօրէն հրաժարուել 1998թ.ի իր իսկ մասնակցութեամբ որդեգրուած ազգային ուղեգծից, Հոկտեմբերի 10ի իր հրապարակած Ուղերձից, վերջնականապէս երես թեքել իր թիմակիցներից եւ յանձնուել ՀՀՇին, դժուար է պատկերացնել բայց ամէն ինչ առջեւում է, կ՛ապրենք՝ կը տեսնենք…
Սիրելի բարեկամներ,
Խնդրում եմ ձեր յիշողութեան մէջ վերականգնել 1998 թուականը, քանզի այն ջրբաժան էր ՀՀ պատմութեան մէջ։ Երկիրը ապաշնորհ եւ գաղափարազուրկ կառավարման շնորհիւ հասել էր ծայրաստիճան հիւծման եզրին, կեղծուած էին նախագահական եւ պառլամենտական ընտրութիւնները, Սփիւռքն ու Հայրենիքը պառակտուած էին, Հայաստանը միջազգային մեկուսացման մէջ էր։ Միայն ազգային տեսլական ունեցող ուժերի համախմբումն էր ունակ վերականգնելու աւերուածը եւ պետութեան ղեկը ուղղելու նոր ուղղութեամբ։ Ժամանակի ղեկավար ուժի՝ ՀՀՇի եւ ՀՀ առաջին նախագահի ձախողումը քաղաքական այդ մտածողութեան կռախն էր։ 1998ին, ՀՀՇից ու Լեւոն Տէր Պետրոսեանից անջատուեց ազգային թեւը ու տեղի ունեցաւ ջրբաժանը։
Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը այդ ծանր օրերին վճռաբար ստանձնեց իր բաժին պատասխանատուութիւնը։ Մենք հասկանում էինք, որ քաղաքական տարբեր հայեացքներ ունեցող ուժերի համախմբման մէջ մեր ազդեցութեան աստիճանը սահմանափակ էր։ Երկրի կառավարման, ժողովրդավարութեան եւ օրինապաշտութեան պահպանման բնագաւառներում կային երեւոյթներ, որ անյարիր էին մեր սկզբունքների հետ։ Բայց մենք հասկանում էինք, որ մեծ հիմնախնդիրը՝ ՀՀ ազգային պետական շահերից բխող ուղեգծի ձեւաւորման գործընթացի ճիշտ զարգացման ընթացքի մէջ է։ Որոշումը գիտակցուած էր, որովհետեւ ՀՅ Դաշնակցութիւնը Հայաստանի անկախացումից ի վեր, ասպարէզ էր իջել իբրեւ գաղափարական քաղաքական ուժ, որը հաւատում էր, որ Հայաստանի անկախութիւնը, անվտանգ գոյութիւնը եւ յարատեւութիւնը նոր ստեղծուող պետութեան հիմքերում դրուող գաղափարախօսութեան մէջ է, քանզի.
ա. Հնարաւոր չէր հարիւրամեակների արհաւիրքներից եւ պետութեան չգոյութիւնից յետոյ առանց տեսիլքի եւ երազանքի անկախութիւն կերտել։
բ. Հնարաւոր չէր աշխարհաքաղաքական խիստ բարդ իրավիճակում կառուցել պացիֆիզմի, իրավիճակային լուծումների եւ զուտ անձնական բարեկեցութեան ապահովման խնդիրներ լուծող հասարակական կացութաձեւ եւ երկիր։
գ. Հնարաւոր չէր հասնել որեւէ յաջողութեան միայն նախկին Սովետական Հայաստանի բնակչութեան ներուժին ապաւինելով։
դ. Հնարաւոր չէր որեւէ կարգի զիջումով խաղաղութիւն մուրալ մեր անմիջական երկու հարեւաններից եւ մնալ արժանապատուութիւն ունեցող եւ միջազգային յարգանք վայելող պետութեան կարգավիճակում։
Աւելի քան հարիւրամեայ մեր փորձը ուղղակի ստիպում էր ՀՅԴին Հայաստանի պետականաշինութեան երկար ճանապարհին պայքարել մեր հասարակութեան գաղափարականացման, ժողովրդին համախմբող, միաւորող եւ յուսադրող արժէքահամակարգի վրայ յենուած պետութիւն ունենալու համար։ Տուեալ ժամանակաշրջանի ՀՅԴի հիմնական նպատակը երկրի զարգացման ազգային ուղեգիծը անշրջելի դարձնելն էր, նրա ազդեցութեան հաստատումն էր կեանքի բոլոր ոլորտներում՝ արտաքին քաղաքականութեան մէջ, հայրենիք-սփիւռք յարաբերութիւններում, տնտեսական քաղաքական, կրթամշակոյթային դաշտերում։
Իրատեսակա՞ն է այս տեսակ քաղաքականութիւնը, արժանապատիւ ապրելու իրաւունքի պաշտպանելը կարո՞ղ է գնահատուել իբրեւ ծայրայեղ եւ անիրատեսական, թողնում եմ ձեր դատին։
Այսօր, այս առիթով ուզում եմ անդրադառնալ եւս մի քանի կարեւոր հարցի. առաջին՝ փաստ է, որ տարածաշրջանում դերակատար միջազգային քաղաքական ուժերի կողմից առկայ էր ճնշում՝ նաեւ ՀՀ իշխանութիւնների վրայ, հայ-թուրքական յարաբերութիւնների շուտափոյթ կարգաւորման համար, սակայն ինչո՞ւ մենք չկարողացանք դիմակայել արտաքին ճնշումներին։ Որովհետեւ.
Արտաքին ճնշումը ունէր մեր մէջ ճնշման յաւելեալ լծակ՝ դա այսպէս կոչուած գունաւոր յեղափոխութեան կամ թաւշեայ յեղափոխութեան իրականացման սպառնալիքն էր։ Արտաքին ճնշումներին այն պետութիւններն են կարողանում դիմակայել, որ ի վիճակի են յենուել ներքին ուժերի ու ժողովրդի վրա։ Նման փորձ չարեցին մեր իշխանութիւնները, քաջ գիտակցելով, որ սոցիալական անարդարութեան մէջ ապրող ժողովուրդը, որ ամէն օր դիմակայում է երկրում տարածուած կոռուպցիային, խտրականութեան երեւոյթների դառը հետեւանքներին, որեւէ իշխանութեան համար յենարան լինել չի կարող։
Մենք հետամուտ ենք լինելու մեր երկրում սոցիալական արդարութեան եւ ժողովրդավարութեան հաստատման գործին, իբրեւ նաեւ ազգային անհրաժեշտութիւն, որովհետեւ ազգային հարցեր ունեցող որեւէ ժողովուրդի համար սոցիալական արդարութեան հաստատումը անխուսափելի անհրաժեշտութիւն է ազգային անկախ ինքնիշխանութիւն ունենալու համար։
Երկրորդ՝ արձանագրութիւնների չափ եւ նրանից էլ աւելի վտանգաւորը ազգային պառակտումն է։
Մենք զգօն պէտք է լինենք։ Ազգային պառակտման հետամուտ է Թուրքիան, որը ուղղակի ցանկանում է սեպ խրել Սփիւռքի եւ Հայրենիքի մէջ, ազգային պառակտման կամա-ակամայ օգնում են ՀՀ իշխանութիւնները, որոնք պետական քարոզչամիջոցներով օրեր շարունակ փորձեցին ՀՀի քաղաքացիների, քաղաքական շրջանակների, մտաւորականութեան տեսակէտները արձանագրութիւնների հարցով միակողմանի ներկայացնել։ Ազգային պառակտմանը նպաստում են բոլոր պատասխանատու անձինք՝ միեւնոյն ազգի տարբեր հատուածների մասին վերագրումներով լի անպատասխանատու ելոյթներով։ Բայց մենք՝ պէտք է զգօն լինենք.
Իրականութիւնը այն է, եւ դա ձեզ ասում ենք ամենայն պատասխանատուութեամբ, որ մեր ազգի բոլոր հատուածները նոյն համաչափութեամբ են արձագանգում արձանագրութիւնների հարցին։ Բոլոր տուեալները ցոյց են տալիս, որ մեր հայրենի ժողովուրդը 70% եւ աւելիով դէմ է արձանագրութիւններին, վկայ Հոկտեմբեր 9ին Երեւանում տեղի ունեցած երթը, որը աննախադէպ էր։ Այդպիսի ժողովրդական ներկայութեան ականատես ենք եղել միայն Ղարաբաղեան շարժման սկզբնափուլում։
Գիտակցաբար եւ ինքնաղեկավարումով պէտք է խուսափել՝ պաշտօնական բեմերում կամ առանձին կենցաղային զրոյցներում այն բոլոր արտայայտութիւններից, որոնք կարող են այսպէս թէ այնպէս նպաստել ազգի պառակտմանը։ Մենք մէկ ազգ ենք եւ ունենք մէկ Հայրենիք ու մէկ պայքար, աչքի լոյսի պէս պահենք մեր մէկութիւնը եւ զանազանենք իրարից՝ ապաշնորհ իշխանութիւնների, ապազգային քաղաքական շրջանակների հարցը մեր պետականութիւնից ու մեր ժողովրդից։ Ապա թէ ոչ ճիշտ չենք լինելու, անարդար ենք լինելու եւ վերջապէս ակամայ հակազգային ենք դառնալու։
Երրորդ հարցը, որին կ՛ուզենայի անդրադառնալ այն է՝ չյուսահատուել։ Արձանագրութիւնների ստորագրումով ամէն բան չի վերջանում, իրականում այն նոր սկիզբ է մեր պայքարի համար, մենք հաւատում ենք՝ մեր պայքարը յաղթանակելու է, արձանագրութիւնները տապալուելու են վերջնականապէս, դա լինելու է յառաջիկայում Սահմանադրական դատարանում, ապա Ազգային Ժողովում եւ վերջապէս կեանքում ամէն օր նրանց իրականացման պահերին, բայց մենք ստիպելու ենք, պարտադրելու ենք, մենք ունենք մեր ժողովրդի զօրակցութիւնը, մենք փաստօրէն տապալելու ենք այս բովանդակութեամբ ստորագրուած արձանագրութիւնները։
Չյուսահատուե՛լ, շարունակե՛լ պայքարը, մի կողմից ամէն օր եւ ամէնուր շարունակաբար լսելի դարձնելով մեր բողոքի ձայնը ՀՀ իշխանութիւններին, միւս կողմից բոլոր միջազգային քաղաքական ասպարէզներում արծարծելով մեր պահանջատիրութիւնը։ Շարունակել պայքարը, որպէսզի Թուրքիան եւ աշխարհը հասկանան, որ ինչ-որ իշխանութիւնների, թող լինի հայկական, բայց ժամանակաւոր իշխանութիւնների հետ, համաձայնութեան գալով չեն կարող լռեցնել հայ ժողովրդի պահանջատիրական ձայնը։ Չեն յաջողելու, որովհետեւ անանց, անքննելի արժէքների եւ համաժողովրդական աջակցութեան վրայ է հիմնուած մեր պայքարն ու մեր Դատը։
