ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԷՐԵԱՆ
Հանրայայտ ասացուածքի համաձայն, եթէ մէկին քառասուն օր անընդհատ խենթ կոչես, քառասունմէկերորդ օրը անձը ինքն էլ կը հաւատայ, որ իսկապէս խենթ է: Ասացուածքն իր մէջ ուշադրութեան արժանի կէտ է պարունակո՛ւմ մէկին մի բան ներշնչելու եւ ի վերջոյ այդ բանում նրան համոզելու մէջ կրկնութեան կարեւորութիւնը: Այս մէկը հոգեբանական կարեւոր կէտ է, որ պէտք չէ անտեսել շատ պարագաներում:
Ընդհանրացած կարծիք է մեզանում, որ հայ ժողովուրդը միասնական չէ, անմիաբան է: Իւրաքանչիւր պատեհ առիթով մենք կրկնում ենք այն՝ յոյս յայտնելով, որ այս կամ այն կարեւոր գործում միաբան կը լինենք: Իրականութիւնը, սակայն, այլ է: Մենք միաբան ենք համազգային կարեւորութիւն ունեցող հարցերի շուրջ, թէեւ տարակարծիք ենք այդ նպատակներին հասնելու ուղիների առնչութեամբ: Տարակարծիք լինելը ոչ միայն կարելի է, այլեւ անհրաժեշտ է, որովհետեւ կարծիքների բազմազանութիւնից է ծնւում ճշմարիտն ու լաւագոյնը: Ի վերջոյ, մի ամբողջ ժողովուրդ չի կարող միակարծիք լինել բազմաբնոյթ հարցերի վերաբերեալ:
Եթէ պատմական անդրադարձ կատարենք եւ քննաբար նայենք հայոց պատմութեան, ապա կ՛արձանագրենք այն կարեւոր իրականութիւնը, թէ հայ ժողովուրդը ենթարկուել է այլոց հպատակութեան, բայց այդ հպատակութիւնը չի եղել մէկ ժողովրդի ու երկրի գերիշխանութեան տակ: Բիւզանդական ու արաբական տիրապետութիւնից բացի, աւելի նոր ժամանակներում, Հայաստանը բաժանուած է եղել իրարից ցեղային ու մշակութային մեծ տարբերութիւններ ունեցող երեք տէրութիւնների՝ Ռուսաստանի, Թուրքիայի եւ Իրանի միջեւ: Ապրելով այդ երկրների ժողովուրդների հետ եւ նրանց տիրապետութեան ներքոյ, հայերը զարգացրել են մտածելակերպի ու հոգեբանական տարբերութիւններ:
Մեծ Եղեռնը յառաջացրեց տարածուն Սփիւռք աշխարհի տարբեր երկրներում, ուր հասակ առաւ հայութեան մի նոր սերունդ: Սփիւռքահայերի մի ստուար զանգուած ներգաղթեց Հայաստան, ուր տարբերութիւններ դրսեւորուեցին ոչ միայն տեղաբնակ հայերի, այլեւ հայրենադարձների տարբեր հատուածների միջեւ՝ հիմնուած նրանց տարբեր երկրներից եկած լինելու հանգամանքի վրայ: Չմոռանանք նաեւ ռուսական դպրոցների լայն ցանցը, ուր աճեց հայոց պատմութեան ու մշակոյթին մեծաւ մասամբ անտեղեակ ու անտարբեր սերունդ: Եթէ այս բոլորին աւելացնենք Հայաստանի անկախացումից յետոյ իր ենթաշերտերով արտերկրում հաստատուած հայութեան ներկայութիւնը, ապա պիտի տեսնենք, որ հայութինն իր ամբողջութեան մէջ շատ է բազմաշերտ: Այս հանգամանքը, բնականաբար, տեղիք է տալիս տարակարծութիւնների եւ, երբեմն, փոխադարձ անհասկացողութեան: Սակայն միաժամանակ, ուրախութեամբ եւ զարմանքով պէտք է արձանագրենք, որ հակառակ այս կոտորակուած պատկերին, հայութիւնն իր ամբողջութեան մէջ միակամ ու միասնական է գլխաւոր կարեւորութիւն ներկայացնող հարցերում: Եթէ այդպէս չէ, ինչո՞ւ թշնամին յամառօրէն ջանում է ճեղքեր յառաջացնել մեր միասնականութեան պատնէշի վրայ: Իսկ եթէ ճշմարիտ է, որ մշակոյթը ազգային ինքնութեան ու նկարագրի արտայայտութիւն է, ապա բերդապարիսպ յիշեցնող ուս-ուսի, ձեռք-ձեռքի հայկական պարը մեր միասնականութեան արտայայտութիւնն է:
Փոխանակ այս կամ այն հարցի շուրջ մեր տարակարծութիւնները շեշտելու, կարող ենք շրջադարձ կատարել՝ ցոյց տալով համատեղ ջանքերի արդիւնք մեր ձեռքբերումները, այդպիսով հոգեբանական մթնոլորտ ձեւաւորել, եւ ի վերջոյ, կրկնելով՝ ինքներս մեզ համոզենք, որ մենք միասնական ենք: