ՍՈՆԱ ՎԱՆ
Հայ գիրը անդառնալի կորուստ կրեց: Փետրուարի 16ին, Երեւանում, անժամանակ իր մահկանացուն կնքեց ժամանակակից հայ պօէզիայի ամենաերեւելի ձայներից մէկը՝ բանաստեղծ, դրամատուրգ, «Նարցիս» պարբերականի գլխաւոր խմբագիր Վահան Վարդանեանը: Նա վեց գրքի հեղինակ է, իսկ վերջինը՝ «Անդին» վերնագրով, հրատարակուեց նրա մահուանից 4 oր յետոյ:
Սիրտս ջրհոր է, դատարկ-լքուած ջրհոր, եւ իմ աշխարհն է այնտեղ թաղուած», բառաշէն իմ աշխարհը՝ դու ու նաեւ այդ աշխարհի վրայ աստղադիտակի պէս նայող եզակի աչքը այն ծովահէնի, որով փրկիչն էր նայել քեզ մի օր, եկեղեցու բակում, այդ վայրկեանից սկսեալ հոգիդ առաջնորդելով իմացութեան այն արգելուած ճանապարհով, որից յետոյ աննշմարելիօրէն փոքր երկիրն այս ընկալւում է որպէս ողբերգութիւնների տուն, իր ընդերքում դրուած բազում դաշոյններով, որից յետոյ այնտեղից դուրս փախչելը դառնում է հանճարեղ հոգու կամ հոգու հանճարի միակ սեւեռումը: Դու ճիշդ ես: Փրկւում են միայն այն հոգիները, որոնք փրկուել գիտեն, եւ բարձրանում ես ահա, դէն նետած մարմինդ ու երկիրը՝ ցաւեցնող կօշիկների պէս, այլեւս երբեք չհագնելու վճռականութեամբ: Ասենք գեղեցիկ է… յետոյ ինչ: Անբարոյ կնոջ գեղեցկութեան նման այն երբեք չդարձաւ քոնը, չմտերմացաւ երբեք, չեղաւ այն, ինչ խոստացուած էր գեղեցկութեամբ, այլ ներքաշեց ճղճիմ խաղերի ու խարդաւանքների մէջ, ցաւեցրեց… միայն ցաւեցրեց ու հիմա ծովափին խաղացող քմահաճ մանկան պէս մի շարժումով քանդում ես աւազից պատրաստուած հերթական տաճարը քո ու հեռանում, ասես մայրդ է կանչում, ու մթնում է, հետեւում թողնելով մի փլուզուած քաղաքակրթութեան աւերակ, հոգուդ անափութեան չափով անդունդ մի, որը ոչնչով հնարաւոր չէ լցնել, բացի ոռնոցից եւ երեւի թէ: Գնում ես՝ երկրին ժառանգելով վիրաւոր կաղապարը մարմնիդ որպէս վկայութիւնը քո համառօտ այցելութեան ու քո կռուի՝ ընդդէմ երեք անմահների. մահուան, տարածութեան ու ժամանակի: Կռուի, որի արղիւնքները կ՛ամփոփուեն աւելի ուշ, երբ երկրային դատաւորները կը լուանան իրենց ձեռքերը եւ կը հակուեն բառիդ վրայ, ինչպէս միակ շօշափելի ամուր ճշմարտութիւն, որի շուրջ տէրը զրոյից կառուցել էր աշխարհը այս եւ շատ-շատ առաջ. վստահ եմ, կը սկսի այդ հաշուարկը, երբ նրանք հանդիպեն քեզ գնալուցդ յետոյ՝ անսպասելի սփռումներում համայն արարչութեան:
Ես այդ մասին տեղեակ եմ արդէն, որովհետեւ մահուանդ լուրը ինձ հասաւ, երբ մեքենայի մէջ էի դէպի ծովափ, ու հէնց նոյն պահից սկսեալ դու էիր ճանապարհը եւ ղեկը, անծանօթ պատուհաններից ինձ նայող մարդիկ բոլոր ու լապտերները երկնից կախուած: Դու էիր, ու վերջ. ես այդքան շատ սխալուել չեմ կարող: Վերձիգ ու ինքնավստահ, ինչպէս Աստծոյ ձեռքով արձակուած հրթիռ՝ իր կոնկրետ (յստակ.-Խմբ.) նշանակէտով ու այցետոմսով դէպի այնտեղ, որտեղ տէրը հէնց հիմա էլ սպասում է քեզ ժամացոյցին նայելով, ետ ու առաջ անելով, ինչպէս սիրեցեալին սպասող սիրահար:
Յստակ տեսնում եմ ու գիտեմ նաեւ արդէն, որ վաղուց միմեանց կորցրած երկուորեակների նման միանգամից էք ճանաչելու իրար, փաթաթուելու-արտասուելու էք լուռ՝ իրար ուսի վրայ: Լուռ, բայց ոչ այնպէս, կարծես հեչ կեանք չկայ, կամ էլ ենթադրութիւնը գոնէ մէկ այլ կեանքի: Սա հէնց այն պահն է լինելու, որի մէջ զգալու ես «քեզ հանճարեղ հարցեր տուողի ու լսող»ի, իմ բացակայութիւնը, որովհետեւ, ինչպէս գիտես, ի տարբերութիւն ինձ, Աստուած հարցեր չունի: Ճիշդ քեզ նման: Նա ամէն բան գիտի, ներառեալ այն, որ ինքը գիտի, որ գիտի, ճիշդ՝ ինչպէս դու: Ինչ կայ որ: Մի քիչ էլ ցինիկանամ: Ո՞ւր մնաց խոստումդ մեր հոգիների համաքայլ ճանապարհի: Քեզ եմ հարցնում: Ո՞ւր: Դէ լաւ, անցանք: Ճիշդ է, ես քեզ չեմ հանդիպել եկեղեցու բակում, բայց փրկչի պէս կախ էր մի կոպդ, ու պարզ հանդերձիդ անփոյթ օձիքի տակից երեւում էր հնամաշ սամոյրը արքայաց-արքաների ու նաեւ թիկնոցի ծիրանին իմաստունի: Իսկ քաթանէ շապիկիդ մասին ես իմացայ աւելի ուշ, քանզի ձուլուել, նոյնացել էր մաշկիդ հետ, ինչպէս բառդ, որով կատարեցիր քո երկրային հրաշքները. բուժեցիր հոգիները բորոտաւոր, նոր տեսողութիւն ու ենթադրութիւն ընծայեցիր անհաւատներին ու կոյրերին, տողդ յենարան դարձրեցիր թոյլ ու կաղերի համար, թէկուզ այն չէր տրուել քեզ ի վերուստ միայն, այլ վաստակել էիր նաեւ քրտինքով, վատնումով ու անքնութեամբ: Նաեւ բարեհոգի եղար: Տեսար քրտնաթոր տողիդ արծարծումը ուրիշների երգերի ու գործերի մէջ ու չդառնացար, կարեկցանքդ աճեցրիր, փոխարէնը արդարացրիր ինքնահիացումդ՝ այն խառնելով տիեզերահիացումիդ հետ՝ վերածուելով աստծոյ հոլոգրամի (hologram), նրա վիրտուալ (virtual) ու բացարձակ անտարբերութեամբ ու նոյնքան բացարձակ շահագրգռուածութեամբ հանդէպ երկինքն ու երկիրը, մարդն ու անհունը: Քանի՞ դար է անցնելու, մինչեւ նորից վերադառնայ բառի ինքնաստեղծ ու ինքնաբաւ հանճարով օժտուած մեղսակիցն ու յանցակիցը, պօէտն ու մարգարէն, հեղուող ինտելեկտի (իմացականութեան.- Խմբ.) եւ ներհայեցումի այդ բացարձակ չափի կրողը, այդ յայտնատես աչքը, որ ի զօրու է շարժուել տիեզերքի շառաչող գնդերից մինչեւ սիզախոտը կանաչ եւ մնալ ճշգրիտ եւ մնալ կարեկից: Ե՞րբ է կրկնուելու բացարձակ չափերի այս էտալոնը (չափանիշը.-Խմբ.), որի վրայ տէրը ճշդում է իրեն՝ ամէն օր: Եւ ում, եթէ ոչ հէնց քեզ էր տէրը դուրս քաշելու այս մորթատեղի դարձած երկրից, նրան, ում արդէն փորձել էր հազար անգամ, ինչպէս Յոբին: Ո՞ւմ, եթէ ոչ քեզ էր կանչելու հաշուետուութեան, խանդոտ սիրեցեալի վրէժխնդրութեամբ արարչութիւնը մազ առ մազ դասդասածիդ, տիեզերքի անպարագիծ գեղեցկութեան վրայ մահուան չափ սեւեռուածիդ, ով վաղուց ի վեր փախուստ է փնտռում իր իմացածից, որի մեծ մասը ի դէպ՝ Աստծոյ իմանալիքն է սոսկ: Նոր աշխարհ տեսնելու մանկան ոգեւորութեամբ ես գնում, քանզի մահը միշտ էլ եղել էր քո հաշուարկում, քանզի գիտէիր, որ տէրը նկատել է քեզ: Գնում ես այնտեղ, որտեղից եկել ես, ինչպէս աղջիկը՝ հայրական տուն, երկրին ժառանգելով պանդխտութեանդ ժամանակը, կեանքիդ ժամանակր, որը տնօրինել այդպէս էլ չստացուեց: Գնում ես ընդառաջ երկնքին այն, որը քեզ տեսիլւում է աւելի գեղեցիկ, քան կնոջ իրանը, ցաւի ու խարդաւանքի գործիքը այդ, հետեւիցդ քաշելով տողդ, միակ հաւատարմիդ, որով սահմանեցիր անսահմանը, թռչելու դասեր տուեցիր անթեւներին անգամ: Մի խօսքով, հեւացիր կեանքդ հալածուած եղնիկի պէս ու… գնում ես: Հորիզոնի կապոյտի վրայ տեսիլւում է հոգուդ շարժման կորագիծը ճշգրիտ, ինչպէս հանճարեղ նկարչի գիծ: Քիչ մնաց, ու կ՛երեւայ շուտով վեհ, երկնային գահը այն բոցեղէն, որի մասին ես չէ, որ պիտի պատմեմ քեզ: Գնա՛, ու հոգ չէ, թէ որտեղ վար կը նետես կաղապարդ՝ քեզ սպասող սիրելի հանճարների մօտ, թէ՝ սիրած կնոջ: Թող փոքրերը մտածեն դրա մասին:
Ցեխն էլ օծեալ է, եթէ նրա մէջ սուրբ է ընկած:
Դէ գնա՛… չուշացնեմ քեզ:
Յ.Գ. Խոնարհւում, համբուրում եմ ճակատդ հսկայական: Ներիր, եթէ թերացել եմ ինչ որ հարցում: Ինչ լաւ է, որ հանդիպեցինք:
———————————————————————————–
Ովկիանոսը Դու Ես
(Շարք՝ նուիրուած Վահան Վարդանեանին)
Հանճարի Մահը
– Վահանը չկայ այլեւս
ասաց մի ձայն
դեռ ովկիանոս չհասած՝
մեքենայում
Դո՛ւ էիր ճանապարհը այդուհետ
Մոցարտը
գոյները հորիզոնի
եւ այնտեղ էիր արդէն
երբ հասայ տեղ
կռացայ ոռնացի նախ ջրի մէջ
փորձելով ինչպէս Ղազարոսին
ետ բերել սիրտդ՝ ովկիանոսի
ապա լռելայն համբուրեցի
ճակատիդ ալիքը յաւէրժահոս
ովկիանոսը դո՛ւ ես այսուհետ
Յ.Գ.- Քրիստոսի պէս դու էլ՝
բաժանեցիր ժամանակս երկու մասի
Մտովի Թափօրի Ետ
Կրտուած արքայի պէս
Մուհամեդ խան
որ ջնջեց ողջ Թիֆլիսը
բարկութիւնից
փորելով հանեց հատիկ-հատիկ
բոլորի աչքերը իր մատներով
ներառեալ շների ու կատուների
կատաղած շրջում եմ ե՛ս էլ
նայում աչքերի մէջ հանդիպածի
մինչեւ իսկ ծովափնեայ ճայի
փորձելով գտնել յանցաւորին
ու եթէ չստացուի այդպէս էլ
թող մէկն ինձ հարուածի մէջքից
Ալիի նման աստուածավախ
ուզում եմ մեռնել աղօթելիս
այլ կերպ էլ կարող եմ
բայց սիրտս
այդպէս է նախընտրում հիմա
Յ.Գ.- Դու թաղուեցիր պանթէոնո՜ւմ իհարկէ
(պանթէոն է ամէն վայր, որտեղ դու ես
երանի՜… որ չեն հասնելու քեզ այլեւս
ճղճիմ խաղերը ամուլների
Լոս Անջելես