ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ
Աշխարհագրութիւնը եւ պատմութիւնը քայլում են թեւանցուկ. կան եւ գոյութիւն ունեն ժամանակի մէջ, իրար ընդելուզուած, միմեանցից անբաժան: Ակնյայտ է թէեւ, որ պատմութիւնն անհամեմատելիօրէն աւելի յաճախ է յայտնւում մեր ուշադրութեան կենտրոնում. օրինակներ եւ փաստեր ենք բերում պատմութիւնից, վերլուծում ենք դրանք, դասեր ենք քաղում, ի վերջոյ՝ դէպի ապագայ նայելու մեր հարթակն է այն, անցեա՛լը, որի վրայ կանգնած՝ մենք կարող ենք առաւելագոյն պայծառատեսութիւն ունենալ ներկայի եւ ապագայի հանդէպ:
Սակայն նոյն այդ պատմութիւնը գրւում է տեղի եւ ժամանակի մէջ, իսկ աշխարհագրութիւնը հէնց այդ տեղն է: Նախքան իրենց պատմութիւնը գրելը, ժողովուրդները կազմաւորուել են աշխարհագրական որոշակի տարածքում եւ սկիզբ են դրել իրենց պատմութեան: Այս առումով, աշխարհագրութիւնը նախորդում է պատմութեան եւ վիթխարի դեր է խաղում ոչ միայն որպէս ժողովուրդի գոյութեան եւ զարգացման կենսապայման, այլեւ կերտում է ժողովրդի հոգեկան, մտաւոր եւ ֆիզիկական կերպարը՝ իր պատկերի հանգոյն:
Եթէ ճիշդ է, որ մարդկութեան պատմութիւնը պատերազմների պատմութիւն է, ապա պատմութեան մէջ արձանագրուած բոլոր պատերազմները մղուել են յանուն հողի, սահմանների աշխարհագրական վերագծման համար: Հայոց պատմութիւնը բացառութիւն չէ՛… Ուրարտուի արքաներ, ապա Արտաշէս Աշխարհակալ եւ Տիգրան Մեծ ձգտել են ընդարձակել Հայքի սահմանները՝ մեզ ժառանգելով ուժեղ եւ լայնարձակ երկիր, որ, կամայ թէ ակամայ, չենք կարողացել պահել: Յամենայնդէպս, բոլոր պատերազմները՝ նուաճողական թէ ինքնապաշտպանական, մղւում են նոր տարածքների ձեռքբերման կամ ունեցած տարածքը պահելու համար, որովհետեւ տարածքը ժողովրդի եւ երկրի բնականոն զարգացման երաշխիքն է:
Աշխարհագրական սահմանների ընդլայնումը ապահովում է մի քանի բան։ Այն ռազմավարական նշանակութիւն ունի, համեմատաբար անառիկ է դարձնում երկրի սահմանները, հնարաւորութիւն է տալիս երկրի խորքում պահել մայրաքաղաքը. մի հանգամանք, որ մեր պարագայում չկա՛յ… Երեւանը չափազա՛նց մօտիկ է թշնամի պետութեան սահմանին, եւ այս առումով, Նախիջեւանի վերադարձը ոչ միայն իրաւունքի հարց է, այլ նաեւ ապահովութեան՝ ամբողջ Հայաստանի եւ քաղաքամայր Երեւանի համար:
Այն ունի քաղաքական նշանակութիւն. թէ որքա՛ն մեծ տեղ է զբաղեցնում տուեալ երկիրը քարտէսի վրայ՝ ոչ միայն բայց նաեւ դրանով է որոշւում նրա կշիռն ու կարեւորութիւնը աշխարհի համար:
Այն ունի տնտեսական նշանակութիւն. ընդարձակ տարածքը նշանակում է առաւել բնական հարստութիւններ եւ հոծ բնակչութիւն, որոնք նոյնպէս կարեւոր գործօններ են եւ մեծացնում են երկրի ռազմական ու քաղաքական հնարաւորութիւնները, այն է՝ մեծաթիւ բանակ եւ դրա վրայ խարսխուած քաղաքական կշիռ: Մեր երկրի այսօրուայ սահմաններն արգելակում են Հայաստանի համար կենսական նշանակութիւն ունեցող վերոնշեալ գործօնների աճը: Ուստի, հող յանձնելու մասին յայտարարութիւնները ո՛չ միայն խոցում են հայ ազգի արժանապատուութիւնը, այլեւ հարցականի տակ են դնում նրա ապահովութիւնը՝ նրան թողնելով մի կերպ գոյատեւելու տարակուսելի հնարաւորութիւն, բայց ոչ՝ ապրելու իրաւունք: Հայաստանն իր այսօրուայ սահմաններով առաւելագոյնը հինգ կամ վեց միլիոն բնակչութիւն կարող է ունենալ:
Այն ունի մշակութային նշանակութիւն. ոչ միայն այն պատճառով, որ հարուստ երկիրն ու բարեկեցիկ կեանքը նպաստաւոր պայմաններ են ստեղծում մշակոյթի ծաղկման համար… Իրաւա՛մբ ուրախանում ենք մեր ազգի տաղանդաւոր զաւակներով եւ ցաւում, որ նրանցից շատերը այլուր են գտնում իրենց ինքնադրսեւորման ու գործունէութեան դաշտը, մեծացնում արտագաղթի ծաւալները ուղեղային արտահոսքի տեսքով՝ ի շարս հեռացող աշխատուժի: Ա՛յդ է պատճառը, որ առանձին գուրգուրանքով եւ յստակ գիտակցութեամբ ենք վերաբերւում Արցախեան ազատամարտին, որի շնորհիւ կարողացանք հողային տարածքի մասնակի վերականգնում ձեռք բերել: Հայոց Ցեղասպանութեան ամէնամեայ հանդիսութիւնների ժամանակ, ճի՛շդ կը լինի, որ մարդկային կորուստների յիշատակութեան կողքին եւ նրանցից առաջ շեշտադրենք նաեւ հողային կորուստը, որն ի տարբերութիւն մարդկային կորուստների՝ ոչնչով կարելի չէ փոխարինել:
Յանուն հողի եւ բռնագրաւուած հայրենիքի ենք հրապարակ բերել «Ճանաչում եւ Հատուցում», «Յիշում Եմ եւ Պահանջում» կարգախօսները: Առ այսօր, մեր ուժերը գլխաւորապէս ծախսում ենք ճանաչման եւ յիշատակման վրայ: Վկան՝ մեր ամէնամեայ, Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակութեան նուիրուած անհորիզոն քայլարշաւներն են, որոնք, կարելի է մտածել, որ նպաստաւոր են նա՛խ եւ առաջ՝ մեր թշնամիների համար: Դրանք մեզանից խլում են ժամանակ, մարդուժ եւ նիւթական միջոցներ: Հայոց Ցեղասպանութեան ոգեկոչման այլընտրա՛նք պէտք է որոնել:
Եթէ կարողանանք վերագտնել մեր երկրի պատմական ու բնական սահմանները, եթէ որպէս առաջնահերթութիւն դիտենք հայրենազրկման փաստի շրջումը՝ յօգուտ մեզ, եւ որդեգրենք հողի՝ որպէս մեծագոյն արժէքի գաղափարը, ապա կը կարողանանք ապահովել Հայաստանի ու հայութեան ապագան: