ԱՐՇԱՒԻՐ ԳԱԲՈՒՃԵԱՆ
Նոր Ջուղա, 2015: Նեղլիկ փողոցը զիս կը տանի Ս. Բեթղեհէմ եկեղեցի:
Մանկութեանս յուշերու Յիսուսեան մսուրը վստահաբար կը մնայ ամենագեղեցիկը իր հեքիաթային երազանքով: Տարիները զիս կանգնեցուցին եռամսուր կամարումին տակ՝ ծննդավայրէս մինչեւ Բեթղեհէմ եւ Նոր Ջուղա: Առաջին մսուրին առջեւ ծնունդս եմ ապրած՝ մանուկ Յիսուսի քաղցրութեամբ առլցուն, երկրորդ՝ իսկական մսուրի սրբավայրին առջեւ խոնարհած եմ դատարկաձեռն՝ ո՛չ մոգերու ընծայաբեր այցով, երրորդ մսուրը վեհասքանչ հայանկար ու հայաքանդակ մսուրն է, ուր վեհահայեաց կը կանգնիմ, բայց անըմբռնելի ձեռք մը զիս կը խոնարհեցնէ այս սրբավայրին մէջ, զոր տեսնելու համար երանի պիտի տամ ամէն հայու, ամէն մարդու:
Վերադառնամ ճամբայիս. եկեղեցւոյ անմիջապէս կողքին «բարի լոյս» կ՛ըսեմ փոքրամարմին, հայադէմ մարդու մը, որուն մէկ ուսին վրայէն կը նկարուի հին ատամնաբուժարան մը… Ատամնաբոյժ Անդրանիկը յարգալից կը բարեւէ՝ իր բարեւի կարթին կախելով «որտեղի՞ց էք» հարցումը՝ «Երեւանից» պատասխանը որսալով ինձմէ: Բնական է այսքանը, յաջորդը՝ նոյնքան բնական, բայց ինչո՞ւ ինծի այս պահուն անբնական թուեցաւ «Հայաստանը պահէ՛ք» իր խօսքը: Պա՞րզ կոչ, թէ բարդ. մէկ ակնթարթ քարացայ, բայց պէտք էր քալել. կանգնեմ ի՞նչ ըսեմ, անիմաստ «այո՞» մը. ո՛չ. պէտք է քալել, այսինքն՝ փախչիլ այս կոչէն. ես ո՞վ եմ… Կոչեր կան, որոնց ծանրութիւնը կա՛մ պիտի շալկես, թէկուզ կքիս, կա՛մ պիտի հրաժարիս, թէկուզ քու մէջդ բան չկարենալու ինքնածանրութեան ամօթէն կքիս:
Կը քալեմ՝ ԱՆՈՒՆ մը ականջներուս իբրեւ արձագանգ, ԱՆՈՒՆ մը քայլերուս կապած, ԱՆՈՒՆ մը սիրտիս մէջ գրկած, ԱՆՈՒՆ մը աչքերուս մէջ պահած:
Անուններու մէջ անբաւելի ու անպարագրելի գեղեցկութիւն՝ քնքուշ ու բարի, խիստ ու կոպիտ, որուն մէջ միայն դուն քեզ կրնաս նկարագրել. անուն մը, որ նկարագրութեան պէտք չունի, անիկա նկարագիր է՝ մայրական քնքշութեան եւ հայրական խստութեան սիրովը պարուրուած: ՀԱՅԱՍՏԱՆ է այս անունը:
Ո՞ւր է այս Հայաստանը. աշխարհագրական մարդակէտի մը վրա՞յ, թէ հայագրական աշխարհակէտի մը վրայ: Ես կ՛ըսեմ՝ է ի՛ր իսկ անուան մէջ՝ որքան որ թռչի, որտեղ որ կանգնի: Զայն իր անունով կը կանչես, քանզի կը ճանչնաս, եւ ինքն ալ քեզ կը ճանչնայ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆ:
Անուններու մէջ դուն անժամանակ, ուր ժամանակներ կը թաւալին, ուր ժամանակներ կը կանգնին: Կարճ է ժամանակը այստեղ եւ այնքան արագ, երբ կը վախնաս, որ դուն մնաս, եւ ինքը փախչի, որուն վիթխարիութիւնը բռնելը անհնար կը դառնայ. բայց երբ քու մէջդ է, բջիջներու ամբողջական հանրագումարի պէս ներկայութիւն է՝ այնքան թեթեւ, որ կարողանաս շալկել, ինչպէս մարմինդ, զոր չես մտածեր շալկելու կարողութեանդ մասին… Ամէն մարդու ուժ է տրուած իր կազմութենէն բացի նաեւ շալկելու շատ-շատերը. իսկ հիմա տեսէ՛ք՝ այդ Անունը որքա՜ն անուններ կը գրկէ, կը շալկէ:
Անուններու մէջ դուն աշխարհ, ուր աշխարհներ կը մեծնան, ուր աշխարհներ կը փոքրանան, երբ կը բախին քեզի, ուր ես աշխարհ կը դառնամ եւ կը գիտնամ հասկնալ արարչութեան եւ արարչագործութեան իմաստը, որ տագնապի պէս կը մեծնայ մէջս. ինչո՞ւ չենք կրնար աստուածաստեղծ այս դրախտը պահել մարդաստեղծ դրախտ, փոխարէնը զայն վերածելով ինքնաստեղծ դժոխքի. չե՛նք փրկուիր այս կրակէն, մարդե՛ր: Իսկ անուան կրակը սիրոյ կրակն է, որ կը գեղեցկացնէ, կը ջերմացնէ, կը լուսաւորէ, հեռուն մօտիկ կը դարձնէ, մարդը մարդուն կը ժամադրէ. այնտեղ կրակին հետ կրակ կը դառնաս, լոյսին հետ՝ լոյս, բազմաձոյլ, համաձոյլ, միաձոյլ:
Ի՞նչ է հմայքդ՝ անո՞ւնդ, իմս ըլլալու կամ ես քուկդ ըլլալու մեծղի խորհո՞ւրդը. դուն՝ հմայիչ, ես՝ հմայուած: Չեմ նկարագրեր քեզ… Քու դէմը կանգնած երազանքս յանդգնութիւն ունի, որովհետեւ անիկա նախանկար իրականութիւն է. պատկերացումներս մտաուժ ունին, որովհետեւ անոնք նախապատկեր ճշմարտութիւն են…
Սիրով եւ սրտով անունդ կու տամ, Դուն՝ վախկոտներու եւ հերոսներու երկիր, խենթերու եւ սուրբերու երկիր, տգէտներու եւ իմաստուններու երկիր, հիւանդի եւ առողջի երկիր, հալածուածի եւ հալածողի երկիր, ագահներու եւ շռայլողներու երկիր, մեռնող աղքատներու եւ չապրող հարուստներու երկիր. բարձունքներու եւ վիհերու երկիր, թեւաթափութեան եւ թռիչքներու երկիր, յիշելու եւ պատկերացնելու երկիր, յուսաբեկութեան եւ յուսալցութեան երկիր, ինքնափախուստի եւ ինքնահրաւէրի երկիր, ինքնակորուստի եւ ինքնաճանաչման երկիր, առաջին բնակչի եւ «վերջին բնակչի» (Ջիւան Աւետիսեանը յուսամ ինծի թոյլ կու տայ գործածել այս վերջինը) երկիր…
Անուններու դուն Անո՛ւն, թող մշտապէս քու բնակիչդ ըլլամ, Հայաստա՛ն, ո՛ւր ալ ըլլամ… ՀԱՅԱՍՏԱ՜Ն, ՀԱՅԱՍՏԱ՜Ն:
Նոր Ջուղա
Դեկտեմբեր, 2015
«ՔԱԼՈՂ ՀԱՅԱՍՏԱՆ»
Սոյն վերնագիրը իմը չէ, այլ հարազատ ընկերոջ մը, որ մեր ջերմիկ զրոյցներէն ծնցուց զայն:
Ցո՛յց տուէք տեղը այն հողակտորին, զոր մերը կը դաւանինք: Աշխարհագրութեան աշակերտի նման մեր աչքերը կը սահեցնենք երկրագունդի գունագեղ երկիրներու վրայէն՝ սուզուելով ծով-ովկիաններու կապոյտին մէջ, կրկին նաւարկելով, անցնելով նոր ափեր, նոր որոնումի տենդով բռնուած: Մեր մատները զսպանակի պէս արագ ու փոքր շրջապտոյտով կ՛ուզեն կէտ մը գտած ըլլալ ու բռնել, եւ այդ կէտին վրայ կանգնիլ: Դժուար է, չէ՞… Գտա՞ք. միգուցէ… Սակայն այդ հողակտոր-հայրենիքը կէտ չէ, քանզի կէտը թէկուզ տեսանելի է ու ըմբռնելի, բայց ոչ կայանելի ու բնակելի… Հայրենիքը ուրուագիր թէ ուրուագիծ բեւեռներ չունի, ունի ոգեղէն բեւեռներ, որոնք կը հասնին այնտեղ, ուր մարդեր կան, մոռցուած հայ մը կայ… Հայրենիքը ես եմ, դուն ես՝ ընտանիք, ծնող. թաւալուող պատմութիւն՝ ոգեղէն եւ նիւթացեալ մշակոյթ, հայէն հայը ընթացող:
Մեր Հայրենիքը ՄԱՐԴՈՒ Հայաստանն է:
Չի կանգնիր մէկ կէտի վրայ առանձին արձանացած. ճանապարհ է՝ անվերջանալի, քալող՝ ո՛չ իրմէ դուրս, անբաժան ու անկորուստ իրմէ, այլ գացող հասնող հո՛ն, ուր հայ կայ, գտնելու զինք, գուցէ չբերելու իր հետ, բայց զինք դարձնելու յաւերժի ճամբորդ՝ իր նման անուն անձերուն հետ թափօրելով: Հայրենիքը մնացողներունը չէ՛ միայն, այլ նաեւ գացողներունը, հայրենիքը վերադարձողներունը չէ՛, այլ հեռացողներունը, որովհետեւ հայրենիքը քալող ճանապարհ է՝ հորիզոնէ հորիզոն, լուսաբացէ մինչ մայրամուտ, տեսածիրի մէջ յար պահած ելակէտ-մեկնակէտ շրջանակը՝ հաւասարապէս գրկելով բոլորին:
Երկրագունդի վրայ դիւրին կը գտնէք տեղը այս հողակտորին… Եթէ փորձէք գտնել, թէ ինձմէ ու քեզմէ անցնող այս ճանապարհը ուրկէ՛ կու գայ եւ ո՛ւր կ՛երթայ, որովհետեւ Մեր Հայրենիքը «Քալող Հայաստանն» է:
Հիմա, ըսէ՛ք անունը այն հողակտորին, որ մենք ենք մկրտել: Նոյի՞ երկիր, Արարատի՞ երկիր, մեռնող-յառնո՞ղ երկիր, դաշնակցակա՞ն, սոցիալիստակա՞ն, հանրապետակա՞ն… Բոլո՞րը, թէ մէկը այս ամէնքէն: Դժուար է, չէ՞… Արդէն սկսանք անհատական գաղափարախօսութիւններով ձեւաւորում տալ. հոսկէ կը սկսի սխալը անուանակոչութեան, եթէ ձեւաւորում է եւ ոչ՝ մկրտութիւն. հողակտոր մը, որ անուն ունի, բայց կ՛ուզենք նոր անուն տալ: Տրուած անունը ինքնութիւն է, եւ ոչ մէկուն իրաւունքն է անուանակոչութիւնը անուանափոխութեան վերածելու: Հարցուցե՞ր էք իրեն, թէ ի՛նչ կ՛ուզէ, թէ մեր իւրաքանչիւրիս ուզածն ենք պարտադրելու: Ի՞նչ հագուստ ենք տալու, հարցուցե՞ր ենք՝ կը սազի՞ իրեն, թէ ոչ… Ո՛չ. բայց մենք իրեն կ՛ուզենք տալ մեր սիրած անունը եւ հագուստը: Կ՛ուզենք փոխել զինք ամենավսեմ եւ ամենաազնիւ գաղափարներով, բայց չէ՞ք կարծեր, որ սա արդէն էկոիզմ (անձնասիրութիւն) է, երբ մենք չենք փոխուիր անոնցմով, բայց կ՛ուզենք զայն փոխուած տեսնել՝ մեր ուզածով:
Մեր Հայրենիքը ՈԳԻԻ Հայաստանն է:
Նայեցէ՛ք իր պատմութեան քալած ժամանակը. քանի՜ ու քանի՜ տրուած հագուստներ կան ինկած. հայրենիքը հագուստի պետք չունի, մարդու եւ ոգիի պետք ունի: Հայրենիքի ճանապարհին դիտեր եմ լուռ գիւղացին, լուռ քաղաքացին, լուռ գրողը, լուռ քահանան, լուռ բարերարը, լուռ ուսուցիչը, լուռ աշակերտը եւ փորձեր այդ լռութիւնը լսել, որովհետեւ յոգներ եմ աղմուկին բառերէն՝ կարկատան հագուստի պէս նետուած ուսի մը վրայ, որ ո՛չ գոյն ունի, ո՛չ վայելչութիւն եւ ոչ ալ գրաւչութիւն: Հայաստանը տագնապող ու լուռ մարդու երկիր է. վստա՛հ եղէք, ամէն շատ խօսող, որքան էլ արձան ունենայ, պիտի իյնայ ու խորտակուի… Հայաստանը քալող մարդու երկիր է, մարդը մարդուն բերող, հայը հայուն տանող: Այս երկարող անպարագիծ ճանապարհին վրայ ամէն հայ կրնայ հայանալ ու մարդանալ, երբ իր նմանին ձեռքը զգայ իր ձեռքին մէջ, իր հոգին գրկուած զգայ հոգենման մարդով եւ իր նմանին աչքերուն մէջ ինքզինք տեսնէ ու գտնէ:
Լոյսին երթալու համար ուղի է պէտք, մարդուն հասնելու համար ճամբայ է պէտք, ինքզինքդ գտնելու համար շաւիղ է պէտք, եւ Մեր Հայրենիքը «Քալող Հայաստանն» է:
Քաղուած՝ «ԱՐՇԱՒԻՐ ԳԱԲՈՒՃԵԱՆ, «Դուն Եւ Եե»էն (Խոհագրութիւն. փորձ), Երեւան, 2016 (հատուածներ)