«ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ»Ի ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ ՊԱՏՄԱԳԷՏ ՄԱՅՔԸԼ ԲԱԲԱՅԵԱՆԻ ՀԵՏ

«Մենք Պէտք Է Վերարժեւորելով Անցեալն Ու Ներկան՝ Յառաջանանք Դէպի Ապագայ»

Վարեց՝ ԱՐԷՆ ՔԷՐԹԷՇԵԱՆ

ԱՐԷՆ ՔԷՐԹԷՇԵԱՆ.- Դուք Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան քաղաքական գործիչներու վերաբերեալ յուշամատեան մը կը պատրաստէք: Կրնայի՞ք մանրամասնութիւններ հաղորդել: Երբուընէ՞ ի վեր լծուած էք այս աշխատանքին:

ՄԱՅՔԸԼ ԲԱԲԱՅԵԱՆ.- Գաղափարը յղացել եմ տարիներ առաջ: Սկիզբը առանձին էի եւ սկսեցի ուսումնասիրութիւններ կատարել: 2013 թուականին երբ համալսարան ընդունուեցի առիթ ունեցայ Հայաստանի Հանրապետութեան արխիւները հետազօտելու եւ օգտուելու ազգային գրադարանի հնարաւորութիւններից: Եւ այսպէս մի քանի տարուց յետոյ արդէն լուրջ գիտական աշխատանքի համար բաւական նիւթեր ամբարած լինելով 2017ին մտածեցի յուշամատեան կազմելու մասին: Այդ նպատակին հասնելու համար ինձ միացաւ դոկտոր, պրոֆեսոր Վլադիմիր Յարութիւնեանը, որ մասնագիտութեամբ ֆիզիկոս է, բայց վերջին տարիներին սկսել է ուսումնասիրել 1918-21 տարիների՝ Հայաստանի Հանրապետութեան պատմութեան թեմաները, ինչպէս հայ-վրացական պատերազմը, Կարսի անկումը կամ հայ բոլշեւիկների հակապետական գործունէութիւնը: Սկսեցինք իրար հետ համագործակցել եւ ես նրան խմբագիր ընտրեցի: Ապա մեր կազմին միացաւ Երեւանի պետական համալսարանի պատմութեան երիտասարդ դասախօս Տիգրան Ղանալանեանը (ճարտարապետ Ռաֆայէլ Իսրայէլեանի թոռը), որին հարազատ է Սփիւռքի թեման եւ ուսումնասիրում է սփիւռքահայութեան տեղաշարժերի պատմութիւնը, որ ընդգրկում է մեծ հայրենադարձութեան տարիները, 60ական թուականներին տեղի ունեցած իրադարձութիւնները եւ այլ դէպքեր: Իբրեւ թարգմանիչ՝ մեր խումբին աշխատակցում է ամերիկահայ երիտասարդ փիլիսոփայ Խաչիկ Չուխաճեանը, որ Հայաստան է փոխադրուել եւ պատմութեան դասընթացներ է վարում սահմանամերձ գիւղերում: Այլ խօսքով մեր խումբը պատահական անձերից բաղկացած չէ եւ բոլորն էլ նուիրուած մարդիկ են՝ համախմբուած մի յստակ նպատակի շուրջ, որ նախ եւ առաջ յուշամատեանի հրատարակութիւնն է: Ընթացիկ տարեսկզբից մեզ հետ է աշխատում նաեւ Նարեկ Յակոբեանը, որ ուսումնասիրում է Էջմիածնի կաթողիկոսարանի դիւանը:

ԱՐԷՆ ՔԷՐԹԷՇԵԱՆ.- Ո՞ր թուականին նախատեսուած է յուշամատեանի հրատարակութիւնը:

ՄԱՅՔԸԼ ԲԱԲԱՅԵԱՆ.- Մի քանի ամսից լոյս աշխարհ կը գայ յուշամատեանը՝ հետեւեալ վերնագրով. «Յուշամատեան Անկախութեան. Հայաստանի Հանրապետութեան 1918-1921թթ. Պետական Գործիչները»: Հայերէնով եւ անգլերէնով մեկ գիրքի մէջ պիտի ամփոփուեն նորայայտ արխիւային նիւթեր, վաւերագրութիւններ, մեր մեծերի եւ նուիրեալների ժառանգներից ստացուած բացառիկ անտիպ վկայութիւններ:

ԱՐԷՆ ՔԷՐԹԷՇԵԱՆ.- Դուք ձեր աշխատութեան համար մեծ մասամբ կ՛օգտուիք Հայաստանի մէջ գոյութիւն ունեցող արխիւներէն: Ի՞նչ վիճակի մէջ կը գտնուին այդ արխիւները: Արդեօք լաւապէս պահպանուա՞ծ են: Նաեւ ձեր աշխատանքին ընթացքին գրաքննութեան ենթարկուեցա՞ք, նկատի ունենալով որ վերջերս Ստալինեան բռնարարքներուն թեմայով  ցուցահանդէս մը արգիլուեցաւ:

ՄԱՅՔԸԼ ԲԱԲԱՅԵԱՆ.- Մենք ժամանակին օգտուել ենք Հայաստանի Հանրապետութեան արխիւային հաւաքածոյից: Այնտեղ բաւական հետաքրքրական նիւթեր ենք գտել եւ ուսումնասիրել: Բայց վերջին տարիներին Հայաստանի ազգային արխիւը յստակ քաղաքականութիւն է որդեգրել՝ խոչընդոտելու երիտասարդ պատմաբանների, երիտասարդ հետազօտողների աշխատանքները, որովհետեւ ազգային արխիւի մէջ մարդիկ կան, որոնք պարզապէս փորձում են ամէն ինչ ծառայեցնել իրենց անձնական շահերին ու նպատակներին: Այսինքն նրանք ուզում են տարուած աշխատանքների, հրատարակութիւնների համահեղինակը կամ խմբագիրը դառնալ՝ եղած գործը վերածելով ազգային արխիւի կողմից կատարուած հերթական նախաձեռնութեան: Բնականաբար այս երեւոյթը շատերի կողմից բացասական վերաբերումի է արժանացել եւ այդ կապակցութեամբ բազմաթիւ ելոյթներ ու հրապարակումներ են եղել: Մի շարք հետազօտողներ ու պատմաբաններ, ինչպիսին են՝ խմբագիր Վալոդիա Յարութիւնեանը՝ 1919-20 թուականների Կարսի նահանգապետ Ղորղանեանի յուշագրութեան թեմայով եւ միջազգայնագէտ Արա Պապեանը՝ հատորի հրատարակիչը, որոնք յայտարարեցին, թէ Հայաստանի ազգային արխիւը նշեալ նիւթերի ձեռքբերման եւ հրատարակութեան համար խոչընդոտներ է ստեղծել: Իրենք այդ արխիւները ունենալու համար գումարներ են վճարել, որոնց գինը յստակօրէն ահմանուած չի եղել, թէ՝ արխիւները ամբողջովին բաց չեն եւ կամայական, խտրական մօտեցում է ցուցաբերւում դիմողներին: Ազգային արխիւի տնօրէն Ամատունի Վիրաբեանը Փետրուար 15ին ապօրինաբար չթողեց օգտուեմ արխիւներից ու ինձ յայտարարել է persona non grata: Յամենայն դէպս, իմ կարծիքով արխիւային ոլորտը պէտք է կանոնակարգել եւ ամէն ինչ իրաւական դաշտ փոխադրել: Պէտք է յատուկ զեղչ սահմանել ուսանողների եւ երիտասարդ հետազօտողների համար:

Միւս կողմից, մեր նիւթերի մեծ մասը կապ չունի Հայաստանի ազգային արխիւի հետ: Մեր արխիւային հաւաքածոն մեր նախնիների ժառանգների եւ Սփիւռքի մի շարք կազմակերպութիւնների միջոցով է համալրուել, որ ներառում է յուշամատեանի նիւթերի 90 առ հարիւրը:

ԱՐԷՆ ՔԷՐԹԷՇԵԱՆ.- Տեղեակ ենք, որ քաղաքական գործիչներու շառաւիղներներն ալ ձեզի տրամադրած են արխիւային նիւթեր: Կրնայի՞ք քանի մը օրինակներ ներկայացնել:

ՄԱՅՔԸԼ ԲԱԲԱՅԵԱՆ.- Նախ ասեմ, որ մեծ խանդավառութեամբ հաւաքեցինք նիւթերը, իսկ մեր պետական այրերի ժառանգները ոգեւորութեամբ եւ սիրով մեզի տրամադրեցին իրենց մօտ պահուած գրաւոր յիշատակները: Նրանք ասացին որ ամէն մարդու չեն վստահում, ինչպէս նէօ-բոլշեւիկեան մնացորդներին, որոնք փորձում են սեփականացնել պատմագիտութիւնը, զանոնք աղաւաղուած ձեւով ներկայացնելով հանրութեան: Նրանք նաեւ յստակ պայման դրեցին, որ այդ նիւթերը անցանկալի ձեռքերի մէջ չյայտնուեն: Ի դիմաց, մենք էլ սրբօրէն պահպանում ենք մեզի փոխանցուած արխիւները: Մենք մեր սկզբունքներին երբեք չենք դաւաճանելու: Կարող եմ թուել մի քանի ժառանգների անուններ, ինչպէս օրինակ՝ Ալեքսանդր Խատիսեանի թոռները (Փարիզ), Յովհաննէս Քաջազնունիի ծոռնուհին ու զաւակները, որոնք Մոսկուա են ապրում, Ա. Հանրապետութեան պարէնաւորման փոխնախարար Յովսէփ Թադէոսեանի թոռը (Ժընեւ), որ Եւրոպայում յայտնի անձնաւորութիւն է: Վերջինս ո՛չ միայն իր արխիւները տրամադրեց, այլ նաեւ յանձն առաւ յուշամատեանի հրատարակութեան ծախսերի մէկ մասը: Այստեղ առիթից օգտուելով շնորհակալութիւն եմ յայտնում մեր բոլոր բարերարներին, որոնցից յիշեմ նաեւ Վահէ Աբէլեանը, Ռուբինա Փիրումեանը, Վիգէն Տէր Մինասեանը, որ Ռուբէն Տէր Մինասեանի եղբօր՝ Երուանդ Տէր Մինասեանի թոռն է, Աննա Թորոսեանը, որ Սարգիս Թորոսեանի թոռն է եւ Ֆրանսիայում ազգային գործիչ Հրայր Թորոսեանի աղջիկն է, Րաֆֆի Տուտագլեանը, Զօհրապ Սարգսեանը (Գանատա), Ժագ Չելեպեանը (Անդրանիկ Չելեպեանի որդին), Արշակ Յովհաննէսեանի աղջիկն ու թոռը՝ տիկին Անիթան, Լինեթ Աֆրիկեանը եւ այլք: Մեզ նաեւ արխիւային նիւթեր տրամադրեցին Սեդա Սէրէնկիւլեանը (Փարիզ), որ Հայկ Սէրէնկիւլեանի թոռնուհին է, Երուանդ Ֆրանքեանի թոռները, Աննա Բարսեղեանը (Փարիզ), որ Պերճուհի Պարտիզպանեան-Բարսեղեանի թոռնուհին է, Աննա-Մարի Փաստրմաճեանը (Փարիզ), որ Արմէն Գարոյի եղբայր Վահան Փաստրմաճեանի թոռնուհին է, Գէորգ Ղազարեանի թոռնուհին Ամալիան (Ռումանիա), Աւետիս Օհանջանեանի դուստրը Վիկտորիան եւ թոռը Կարէնը, Վարոս Բաբայեանի հարսը տիկին Անահիտը եւ թոռները, Զաքար Եոլեանի թոռը Լեւոնն ու անոր դուստրը Ռիթան: Նիկոլայ Ղորղանեանին եւ Համազասպ Սրուանձտեանցին մասին նիւթեր մեզ տրամադրեց տիկին Այտա Ներսիսեանը: Ալպոմներ եւ նամակներ մեզ տրամադրեց Համօ Օհանջանեանի երեւանաբնակ թոռնուհին տիկին Լիզան, որը նաեւ ճարտարապետ Բորիս Մեհրաբեանի թոռնուհին է: Հանրապետութեան գործիչների սերունդներից յիշենք նաեւ վարչապետ Համօ Օհանջանեանի եւ առաջին տիկին Ռուբինայի հարսը՝ Կատերինան եւ նրա դուստրը Եկատերինան, որոնք հսկայական նիւթեր են տրամադրել եւ տրամադրում մեզ: Կարեւոր է նաեւ Կարօ Սասունիի ժառանգների աջակցութիւնը: Պէտք է նոյնպէս յիշատակել 1920ին Հայաստանի հանրապետութեան դատական քննիչ եւ դատախազ Օննիկ Մաճարեանի անունը, որի աղջիկն ու թոռը սիրով տրամադրեցին արխիւներ: Լեւոն Շանթի թոռներն էլ հարուստ նիւթեր փոխանցեցին: Յիշատակելի է նաեւ յեղափոխական Հայուհի Սաթենիկ Յակոբեանցի թոռան՝ Միքայէլ Յակոբեանցի, անկախ Արցախի առաջին վարչապետ Եղիշէ Իշխանեանի թոռնուհու՝ տիկին Էլէնի եւ հետախոյզ Տիգրան Դեւոյեանցի թոռնուհիների աջակցութիւնը: Չեմ կարող մոռանալ նաեւ ՀՅԴի անուրանալի ներդրումը այս գործին, մասնաւորաբար կուսակցութեան արտասահմանեան կառոյցների օժանդակութիւնը, ինչպէս Պոսթընի ՀՅԴ կեդրոնական արխիւը, Պէյրութ գտնուող Համազգայինի կեդրոնական արխիւը, եւ շատ ու շատ ուրիշներ, որոնց օգնութեան շնորհիւ այս յուշամատեանը բացառիկ հրատարակութիւն պիտի լինի:

ԱՐԷՆ ՔԷՐԹԷՇԵԱՆ.- Հարիւր տարի ետք մէջտեղ բերուած այս անտիպ նիւթերը մեր գիտցածէն աւելի ի՞նչ նորութիւններ կը պարունակեն:

ՄԱՅՔԸԼ ԲԱԲԱՅԵԱՆ.- Ձեր արծարծած թեման շատ ծաւալուն նիւթ է եւ կ՛արժէ ուրիշ առիթով առանձին անդրադառնալ: Մեր ձեռքի տակ ունենք այնպիսի լուսանկարներ, նամակներ, փաստաթղթեր, գրութիւններ, այցետոմսեր եւ այլ զանազան բնոյթի արխիւներ, որոնք ուղղակի կ՛ապշեցնեն դիտողը կամ ընթերցողը: Մեր կատարած աշխատանքը վստահ ենք սկզբնաղբիւր պիտի հանդիսանայ յետագային աւելի խոր ուսումնասիրութեանց համար: Մեզ համար դժուար պիտի լինի այդ հազարաւոր նիւթերի միջից ընտրութիւն կատարելը, նկատի ունենալով յուշամատեանին ծաւալի սահմանափակ լինելը: Այստեղ կարող եմ անուններով օրինակներ բերել, ինչպէս՝ Յովհաննէս Քաջազնունիի անձնական նամակները, Համօ Օհանջանեանի եւ տիկ. Ռուբինա Արեշեանի լուսանկարների հարուստ հաւաքածոն, Ա. Հանրապետութեան պետական գործիչների գերեզմանաքարերի լուսանկաները: Եւ յատկապէս պէտք է նշեմ, որ այսօր աշխարհի տարածքին (Իրան, Լիբանան, Գանատա, ԱՄՆ, Իտալիա, Ֆրանսիա, Ռումանիա, Եգիպտոս, Յունաստան եւ այլուր) գոյութիւն ունեցող մեր պետական այրերի շիրիմների վերանորոգման լուրջ աշխատանք է տարւում: Ի հարկէ, հրաշալի կը լինէր դրանք տեսնել Երեւանում:

ԱՐԷՆ ՔԷՐԹԷՇԵԱՆ.- Ինչպիսի՞ կառոյց պիտի ունենայ հատորը:

ՄԱՅՔԸԼ ԲԱԲԱՅԵԱՆ.- Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ պետական պաշտօն զբաղեցրած իւրաքանչիւր գործչի համար պիտի ունենանք մի քանի կէտերից կազմուած բացատրողական աղիւսակ, վեր ի վարոյ հետեւեալ պատկերով.

– Անուն, հայրանուն, ազգանուն.

– Կրթութիւն եւ մասնագիտութիւն.

– Զբաղեցրած պետական պաշտօններ՝ 1918ից 1921.

– Կուսակցական պատկանելիութիւն.

– Ծննդեան ու մահուան թուականներ եւ վայրեր:

Այս բոլորը ունենալով, արդէն որոշ գաղափար կը կազմենք տուեալ գործչի նկարագրի մասին: Յետոյ պիտի նշուեն գործիչների տոհմածառերը՝ 19րդ դարից մինչեւ 21րդ դար: Տեղադրելու ենք նրանց լուսանկարները, փաստաթղթերն ու նամակները: Այլ խօսքով՝ գունաւոր եւ համակարգուած ձեւով ենք ներկայացնելու իւրաքանչիւրի մասին տեղեկութիւնները:

Յուշամատեանը ունենալու է յառաջաբան, ներածական եւ երեք գլուխներ՝ կառավարութիւն, խորհրդարան, դատական իշխանութիւն՝ ամէն մէկը իր առանձին բաժիններով: Հատորի մէջ պիտի հրատարակենք նաեւ պատմաբանների եւ հեղինակների գրախօսութիւնները, ինչպէս՝ Գէորգ Խուդինեան, Ռուբինա Փիրումեան, Վարդան Մաթէոսեան, Սեդա Օհանեան, Խաչիկ Մուրատեան եւ ուրիշներ:

ԱՐԷՆ ՔԷՐԹԷՇԵԱՆ.- Մայիս ամսուն Հայաստանի մէջ պետական մակարդակով պիտի նշուի Ա. Հանրապետութեան 100ամեակը, Սփիւռքի մէջ այս նիւթին շուրջ տասնեակներով խորհրդաժողովներ կը կայանան եւ ձեռնարկներ նախատեսուած են: Դուք իբրեւ մասնագէտ՝ ինչպէ՞ս կը գնահատէք այս ամէնը: Չմոռնանք, որ անտեսումներ ալ կան թէ՛ պետական եւ թէ կուսակցական մակարդակով, ինչպէս՝ Յովհաննէս Քաջազնունիի պարագան:

ՄԱՅՔԸԼ ԲԱԲԱՅԵԱՆ.- Իմ կարծիքով, ընդհանրապէս այսօր այդ սերունդի գործը մոռացութեան մատնելու քաղաքականութիւն է տարւում: Չգիտեմ կամայ թէ՝ ակամայ, բայց ես յստակ տեսնում եմ այդ միտումները: Շատերն են այս հարցի մասին բարձրաձայնում: Եւ այս բոլորը դժբախտաբար շատ անբարոյական ձեւով է կատարւում: Ես անբարոյական բառը պատահականօրէն չգործածեցի, դա համապատասխանում է այն բոլոր նախկին համայնավարներին, նէօ-բոլշեւիկ տականքներին, բոլշեւիզմի ժառանգներին, որոնք ցանկանում են ոչնչացնել մեր անկախութեան առաջին սերնդին, անկախութիւնը կերտողների յիշատակը: Եւ ասածիս վառ օրինակը Յովհաննէս Քաջազնունիի նման մեծութիւնը անտեսելն է: Դա ըստ իս համազգային ողբերգութիւն է: Նա՝ որ պետական մարդ էր, պետական մտածողութեան տէր անձնաւորութիւն: Գիտէք, դարեր շարունակ մենք պետականութիւն չենք ունեցել, միշտ մեծարել ենք միջակութիւնները…։ Այսօր ինչպէ՞ս կարելի է Քաջազնունին արհամարհել, անարգել: Ես ուղղակի չեմ հասկանում այդ միտումի պատճառը: Անցնող Փետրուարի 14ին միա՛յն հինգ հոգիով նշեցին նրա ծննդեան 150ամեակը, իսկ մահուան 80րդ տարելիցին էլ (Յունուարի 15) հազիւ 10 հոգի ներկայ էր…։ Ուրախ եմ որ այդ նոյն առիթներով Քաջազնունու ծոռնուհիի խնդրանքով Մոսկուայի հայկական եկեղեցում պատարագ է մատուցուել եւ յարգուել է վարչապետի յիշատակը:

Նոյնն է Արամ Մանուկեանի պարագան: Երբ տեսնում ենք նրա ապրած տան ողբալի ու լքուած վիճակը, որեւէ ձեւով Արամ Մանուկեանի կերպարին չհամապատասխանող այդ անճոռնի յուշարարձանը, այլեւս ասելիք խօսք չի մնում: Այս բոլորը ակնյայտ ու պարզ է, եւ մեկնաբանութիւնների չի կարօտում:

ԱՐԷՆ ՔԷՐԹԷՇԵԱՆ.- Դուք նաեւ երիտասարդ պատմագէտներու միութեան հիմնադիրն էք: Ներկայիս Հայաստանի պատմութեան ամպիոնները ի՞նչ կացութեան մէջ կը գտնուին:

ՄԱՅՔԸԼ ԲԱԲԱՅԵԱՆ.- Մերօրեայ պատմագիտութիւնը եւ պատմագրութիւնը իսկապէս լուրջ խնդիրների առջեւ են կանգնած եւ եթէ ախտորոշում չկատարուի մենք չենք կարող այդ հարցերին պատշաճ լուծումներ գտնել: Պատմագիտութիւնը կաղում է, որովհետեւ համայնավարութեան շրջանի թողած հետքերը տակաւին տեսանելի են նորանկախ Հայաստանում: Պատմութեան ճիւղը աւարտող ուսանողներից շատերը դժուարութիւններ ունեն, նկատի ունենալով որ նրանց համար մեր նորագոյն պատմութեան ծալքերը պրպտելու առիթ չի ստեղծւում: Ըստ իս՝ պէտք է համալսարանների ուսումնական ծրագիրը վերանայել եւ այդ մարզում լուրջ բարեկարգումներ կատարել: Այս ուղղութեամբ երիտասարդ պատմագէտների միութիւնը բաւական անելիքներ ունի եւ յոյսով ենք որ կը յաջողի: Մենք պէտք է վերարժեւորելով անցեալն ու ներկան՝ յառաջանանք դէպի ապագայ: