Վարեց՝ ԱՐՄԻՆԷ ՍԱՐԳՍԵԱՆ
Ամերիկաբնակ բանաստեղծ, էսսէիստ, բժիշկ-հոգեբան Սոնա Վանը Չինաստանի Ռոնջբիան քաղաքում մասնակցել է «Գօտի եւ աշխարհ» պօէզիայի միջազգային փառատօնին, որի ժամանակ նրան այդ քաղաքի պատուաւոր քաղաքացու կոչում է շնորհուել: Լրագրողների հետ հանդիպմանը Սոնա Վանն ասաց, որ խորհրդանշական չէր պատուաւոր քաղաքացու կոչումը, հէնց յաջորդ օրն իրեն հրաւիրել են քաղաքապետարան՝ ժողովի:
Խօսելով «Գօտի եւ աշխարհ» փառատօնի մասին՝ ասաց, որ Չինաստանում տարուայ մէջ պօէտական չորս փառատօն է անցկացւում. «Ահա թէ որքան է պետութիւնը հետաքրքրուած իր երկրում պօէզիայի տարածմամբ, որքան է կարեւորում գրի մարդուն: Այս փառատօնը, որին ես մասնակցեցի, երեւի թէ ամենամեծն է, ներկայ էին պօէտներ աշխարհի մօտ 15 երկրից»:
Սոնա Վանի պօէզիան չինական գրադարանների ցանցը որոշել է ներառել ոսկէ ֆոնդում: Նրա «Լիբրետօ Անապատի Համար» գիրքը կ՛ունենայ նաեւ չինարէն հրատարակութիւն:
Ամերիկաբնակ բանաստեղծուհին հեղինակ է նաեւ «Լոյսի Ծուէններ», «Ես Անուն Չունեմ», «Ես Ձայն Եմ Լսում», «Չառա Անունով Թռչունը» բանաստեղծական ժողովածուների: «Լիբրետօ Անապատի Համար» գիրքը նուիրուած է Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին, թարգմանուել է 18 լեզուի՝ ռուսերէն, անգլերէն, վրացերէն, ուկրաիներէն, գերմաներէն, լեհերէն, արաբերէն, թուրքերէն եւ այլն: Այս տարի աշնանային շր-ջագայութեան ժամանակ Սոնա Վանը գիրքը ներկայացրել է Վրաստանում, Աֆրիկայում, Գեր-մանիայում, ԱՄԷում: Վրաստանում գրքի շնորհանդէսի ժամանակ նրան շնորհուել է Վրաստանի գրողների միութեան պատուաւոր անդամի կոչում: Աֆրիկայում Քենիայի պօէզիայի միջազգային փառատօնի հիւրն է եղել եւ խոստովանում է. «Երբ շփուեցի տեղացի ժողովրդի հետ, ուղղակի սիրահարուեցի, եւ եթէ այսօր կայ մի վայր, ուր ես կը ցանկանայի վերադառնալ այս ամբողջ շրջագայութիւնից յետոյ, Քենիան է: Այնտեղ շփուեցի մարդկային տառապանքի ու երջանկութեան հետ: Թւում է՝ Աստուած մարդուն ստեղծել է հէնց այդպիսին լինելու համար, տառապել, բայց միեւնոյն ժամանակ աչքերի մէջ անյուսութեան ոչ մի նշոյլ չունենալ: Մարդիկ, որ ապրում են բնութեան ռիթմերով, սիրում են բնութեան ռիթմերով, գրում բնութեան ռիթմերով: Հրաշալի աֆրիկեան պօէզիայ կայ»:
Ի դէպ, Սոնա Վանը շրջագայութիւնները սկսել է Երեւանից: Տպաւորուած էր նաեւ Վանաձորում՝ գրողների, մտաւորականների ու ընթերցասէրների հետ հանդիպումից: Խօսելով առաջիկայ ծրագրերի մասին՝ ասաց, որ հրաւէր ունի Չինաստանից, մէկ ամիս կարող է մնալ այնտեղ եւ ստեղծագործել: Հրաւէրներ կան Կոլումբիայից, Յունաստանից, Հնդկաստանից: Յաջորդ ժողովածուն կոչուելու է «Ջականա»: Ջականան թռչուն է: «Աֆրիկայի պատմական թանգարանում եմ տեսել: Ունի ոտքերի այնպիսի կառուցուածք, որ կարողանում է քայլել տերեւների ու ջրի վրայ, դրա համար անուանում են նաեւ Քրիստոսի թռչուն», պատմեց Սոնա Վանը: 2017ին նրան շնորհուել է եւրոպական «Հոմեր» գրական մրցանակը եւ այս տարի «Հոմեր»ի յանձնախումբը նրան ներկայացնում է գրականութեան ասպարէզում Նոբելեան մրցանակի: Սոնա Վանը պատասխանեց նաեւ «Իրատես»ի հարցերին:
ԱՐՄԻՆԷ ՍԱՐԳՍԵԱՆ.- «Լիբրետօ Անապատի Համար» գրքում տեղ գտած բանաստեղծութիւնների ասելիքը, ուղերձը, բարձրացուած թեմաները ինչպէ՞ս ընկալուեցին Չինաստանում:
ՍՈՆԱ ՎԱՆ.- Թեման խաղաղասիրութիւնն է, կինն ընդդէմ պատերազմի եւ պօէզիայի դերը: Հակասական է վերաբերմունքը պօէզիայի հանդէպ, շատերն ասում են՝ այսօրուայ պրագմատիկ աշխարհում ի՞նչ նշանակութիւն ունի պօէզիան, արդեօք պէ՞տք է այն, թէ ոչ: Ես պօէզիան անուանեցի «նոր մարդու կրօն», եւ այդ ձեւակերպումը մեծ ոգեւորութեամբ ընդունուեց:
Պօէզիայի համաշխարհային շարժ-ման ղեկավարից (որը ներկայ էր փառատօնին) հրաւէր ստացայ շարժմանը մասնակցելու, եւ ինձ առաջարկուեց այդ արտայայտութիւնն օգտագործել որպէս լոգօ: Իսկ իմ մեկնաբանութիւնն այդ արտայայտութեան առումով այն էր, որ բոլոր կրօնները բառն են օգտագործում իրենց դաւանանքը մարդկանց հոգիներում սերմանելու համար, եւ եթէ կրօնի հիմնական առաքելութիւնը մարդուն աստուածային ճշմարտութեան ճանապարհին հասցնելն է, ապա բառն ինքնին ճանապարհ է: Եւ եթէ առաջինը Բանն էր, եւ Բանը Բառն էր, եւ Բառն էր Աստուած, ապա Բառը հէնց ինքը Աստուած է եւ ճանապարհ: Այսինքն՝ պօէզիան ճանապարհ է դէպի Աստուած. կարծում եմ, ոչ մի հակասութիւն չկայ այս դէպքում: Սակայն այսօր աշխարհում խաթարուած է պօէզիան, որովհետեւ քաղաքական գործիչները բառը տանում են շահի տարածք, կրօնաւորները մարդկային երջանկութիւնը, փրկութիւնը տանում են դէպի յետ մահու տարածք:
Մարդը մնացել է միայնակ այս մոլորակի վրայ, կարծես այստեղ ինքն անելիք չունի, երջանկութեան իրաւունք չունի, ամէն ինչ վերապահուած է յետ մահու կեանքին, եւ երջանկութիւնը դարձել է քմահաճոյք. կարող է լինել կամ չլինել, պարտադիր չէ: Մինչդեռ երջանկութիւնը մարդու հոգու կարեւորագոյն իրաւունքն է: Ոչ թէ պահանջը, այլ իրաւունքը, ինչպէս ազատութիւնը, ինչպէս առողջութիւնը, ինչպէս կեանքը: Մարդը նոյն կրքով պիտի պայքարի յանուն իր երջանկութեան, եւ պօէզիան այդ խոստումը կատարում է այսօր, հիմա եւ այստեղ՝ ի տարբերութիւն կրօնի, որ մեզ սպասե
լ է տալիս մինչեւ յետ մահու ժամանակ եւ տարածութիւն: Ես մինչ օրս չգիտեմ դրա տեղն ու ժամանակը:
ԱՐՄԻՆԷ ՍԱՐԳՍԵԱՆ.- Գրքում բարձրացւում է նաեւ Ցեղասպանութեան խնդիրը. այս առումով ի՞նչ արձագանգներ եղան:
ՍՈՆԱ ՎԱՆ.- «Լիբրետօ Անապատի Համար» ժողովածուն նուիրուած է Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին, եւ այն նշուած է գրքի բոլոր թարգմանութիւններում ու հրատարակութիւններում: Միեւնոյն ժամանակ ես խօսում եմ մինչ օրս շարունակուող եղեռնների մասին: Այսինքն՝ մենք զարմանում ենք, որ քաղաքակիրթ աշխարհն իր ճիշդ գնահատականը չի տալիս 100 տարի առաջ տեղի ունեցածին, եւ այսօր, այս համացանցային դարում, երբ ոչինչ գաղտնի պահել հնարաւոր չէ, մենք տեսնում ենք միեւնոյն իրադարձութիւնը: Ես փորձում եմ մարդու ուշադրութիւնը սեւեռել ոչ թէ թշնամիներ որոնելու եւ մատնացոյց անելու, այլ մարդու երկատուած էութեան, նրա մէջ ապրող գազանին ու աստծուն տեսնելու վրայ:
Մենք կարողանում ենք ընտելացնել գազաններին, բայց ոչ մի քայլ չի արւում մեր ներսում ապրող գազանին ընտելացնելու ուղղութեամբ: Որովհետեւ դա նոյնպէս դաստիարակութիւն է պահանջում: Շատ հեշտ է մեղադրել այս կամ այն պետութեանը, իշխանութեանը, բայց պէտք է հասկանանք, որ մենք բոլորս առիթ ենք ունենում շփուելու մեր մէջ ապրող գազանի, վայրենու հետ, որն ունեցել է այդպիսի մտքեր՝ կը սպաննեմ, կը խփեմ, կը ջարդեմ եւ այլն: Թւում է՝ շատ պարզ բան է, մենք բոլորս գիտենք այս մասին, բայց երբ խօսում եմ, զգում եմ, որ մարդիկ զարմացած նայում են, ասես առաջին անգամ են մտածում դրա մասին: Իւրաքանչիւրն իր ներսում պէտք է անի այդ փոփոխութիւնը, եթէ մենք ուզում ենք տեսնել ներդաշնակ մոլորակ:
ԱՐՄԻՆԷ ՍԱՐԳՍԵԱՆ.- Դուք խօսում էք ընթերցողի մասին՝ առհասարակ: Բայց արդեօք գրականութիւնը չի՞ կորցնում իր ուժը, երբ բախւում է աշխարհաքաղաքական խնդիրներին, մեծ ու փոքր տէրութիւնների քաղաքական, ազգային շահերին:
ՍՈՆԱ ՎԱՆ.- Չեմ կարծում: Քաղաքականութիւնն ու պատերազմի մեքենան աշխատում են շահերի բախման պատճառաբանութեամբ, եթէ նոյնիսկ չկան շահեր: Շփուելով տարբեր ազգերի հետ՝ մի բան եմ հասկացել. մենք բոլորս՝ սեւամորթ, թէ սպիտակ, ֆրանսիացի, հայ, թէ իսպանացի, շատ աւելի նման ենք իրար, քան տարբեր: Սիրոյ պահին, կորստեան առաջ մենք նոյն զգացողութիւններն ունենք: Եւ աւելի շատ պատճառներ ունենք իրար փարուելու, քան բաժանուելու: Եթէ մեզ բաժանել են, ապա բաժանել են միայն այդ պատճառով, որ շարունակի աշխատել այդ մսաղացը, քանի որ շատ ձեռնտու, եկամտաբեր գործ է պատերազմը, որն աշխատում է մեր զաւակների մսի ու արեան հաշուին: Ես հէնց դա էի ուզում մատնանշել՝ պատերազմը որպէս կնոջ անհատական թշնամի: Մենք արարում ենք զաւակներ, իսկ պատերազմը խլում է նրանց մեզնից եւ խլում է տարբեր պատճառաբանութիւններով՝ դեմոկրատիայի հաստատում, սահմանների խնդիր եւ այլն: Իրականում գոյութիւն ունեն հիւանդագին սեւեռումներ «իշխաններ»ի կողմից, եւ ամբողջ աշխարհը շարժւում է այդ սեւեռումների պատճառով: Այսինքն, այդ շարժման հիմքում ոչ թէ մարդասիրութիւնն է, այլ «իշխաններ»ի հոգեբանական խախտումները, թէ իրենք մանկութեան տարիներին ինչ չեն ունեցել եւ ինչ են փորձում ունենալ: Եթէ նայենք այսօր աշխարհում հիմնական եղանակ առաջացնող ղեկավարներին, կը տեսնենք, որ գործ ունենք, չեմ չափազանցում, շիզոֆրենիկների (մտաթուլութիւն ունեցողներու-Խմբ.) հետ՝ բառիս բուն իմաստով: Եւ այսօր աշխարհի դժբախտութիւնը ոչ թէ դեմոկրատիայի պակասն է, այլ այն, որ այդ դեմոկրատիկ ճանապարհով մենք ընտրում ենք հոգեխախտուած մարդկանց: Թէ ինչպէս պէտք է կրթուի ընտրողը, որ կարողանայ ճիշդ ընտրութիւն կատարել, սա եւս շատ կարեւոր խնդիր է:
ԱՐՄԻՆԷ ՍԱՐԳՍԵԱՆ.- «Լիբրետօ Անապատի Համար» գրքի թուրքերէն հրատարակութիւնը առգրաւուել է Թուրքիայում: Որքան գիտեմ՝ որոշ օրինակներ ձեզ մօտ են: Փորձե՞լ էք որեւէ կերպ դրանք հասցնել թուրք մտաւորականներին:
ՍՈՆԱ ՎԱՆ.- Մասնակիօրէն՝ այո: Գիրքս տպագրուեց թուրքերէն՝ իրաւապաշտպան, գրող, հրատարակիչ Ռակիփ Զարաքօղլուի նախաձեռնութեամբ: Ցաւօք, Էրդողանի հրամանով մի քանի հրատարակչութիւնների հետ փակուեց նաեւ «Բելգեն» հրատարակչութիւնը, որտեղ հրատարակուել էր իմ գիրքը, եւ ամբողջ տպաքանակը բռնագրաւուեց:
Բարեբախտաբար, մօտ 30 օրինակ Սարգիս Հացպանեանի միջոցով (լոյս իջնի իր գերազմանին) հասել էր մեզ: Եւ ես յոյս ունեմ, որ դեռ կը կայանայ այդ հանդիպումը: Սակայն անհատապէս բազմիցս խօսել եմ թուրք մտաւորականների հետ: Ի դէպ, Չինաստանում հանդիպեցի նաեւ թուրք գրողի, որը վտարուած է Թուրքիայից՝ որպէս առաջադէմ մտաւորական: Զրուցեցինք Ցեղասպանութեան մասին, յայտնաբերեցինք, որ նոյն ծննդավայրն ունենք. իր մայրը ծնուել է Երեւանում: Միասին մի ծրագիր ենք կազմել, հիմա երկխօսութեան մէջ ենք: Շրջագայութիւններս աշխարհով մէկ ճանապարհ են բացում նաեւ Ցեղասպանութեան հարցը բարձրացնելու առումով, ինչ-որ տեղ խաղաղասիրական շեշտադրմամբ: Պապիկիս ընտանիքը փրկել է թուրք մոլլան: Մարդն ամէնուրեք կարող է լինել դաժան կամ բարի, կախուած նրանից, թէ ինչ դաստիարակութիւն է ստանում, ինչ է սերմանւում նրա մէջ: Շրջագայութիւնների ժամանակ իմ զրոյցների առանցքում նաեւ մերօրեայ հերոսի խնդիրն է: Ցանկացած մարդու մէջ կայ հերոսականութիւն: Իսկ ո՞վ է այսօրուայ հերոսը: Մենք պէտք է սահմանենք նոր հերոսի կերպար, որն աւելի մեծ թուով մարդ սպանողը չէ, այլ աւելի մեծ թուով մարդկային կեանքեր փրկողը: Այսօր ֆիլմեր ենք դիտում, որոնցում քաջալերւում է մարդ սպաննելը, քաջալերւում է նոր տեսակի զէնքը, որով հնարաւոր է աւելի շատ մարդ սպաննել: Մարդը էւոլիւցիա (եղափոխութիւն-Խմբ.) է ապրել քարանձաւից մինչ այսօր, սակայն մոլորակն այսօր աւելի բարի չէ, քան առաջ է եղել: Քրիստոսն ասում էր՝ սիրիր մերձաւորիդ, սիրիր թշնամուդ. սա սիրոյ էւոլիւցիան է:
Իսկ ու՞ր է տանում մարդկային հոգու էւոլիւցիան: Մենք այսօր, ճիշդ է, աւելի քիչ թուով մարդ ենք ուտում, բայց սպանում ենք աւելի մեծ թուով մարդ: Սա էւոլիւցիոն պրոցես չէ, իմ կարծիքով, եւ ամօթալի է մարդ արարածի համար ոչնչացնելը մէկը միւսին՝ անկախ միտումից: Եթէ մի մարդու սպանութիւնը կարելի է արդարացնել, ապա կարելի է արդարացնել նաեւ մի ամբողջ ժողովրդի ցեղասպանութիւնը:
ԱՐՄԻՆԷ ՍԱՐԳՍԵԱՆ.- Մամուլից տեղեկացայ, որ ինքնակենսագրական գրքով պէտք է ներկայանաք: Ի՞նչ փուլում է այն:
ՍՈՆԱ ՎԱՆ.- Այո, ես խօսել եմ դրա մասին: Ներողութիւն եմ խնդրում ընթերցողից, ես խոստացել էի՝ այս գրքի նախաբանը, որը ինքնակենսագրականի փոխարէն եմ գրել, աւելի ընդլայնուած նովելային ձեւով ներկայացնել: Գիրքը գրեթէ պատրաստ է, պարզապէս այս տարի չհասցրի ի մի բերել, հրատարակել: Դա ինձ համար նաեւ հոգու պարտք է իմ նախնիների յիշատակին, նաեւ իմ կենսագրութեան վերաբերեալ, որովհետեւ հօրաքրոջս կերպարի միջոցով փորձում եմ ցոյց տալ նաեւ իմ կերպարի էւոլիւցիան: Տարիների ընթացքում, զգում եմ, նմանւում եմ նրան, գրում եմ նրա մասին, ու երբեմն ինձ թւում է, թէ իմ մասին եմ գրում:
