ՅԱՐՈՒԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
Աւելի քան տասնամեակ մը Խորհրդային Հայաստանի հրատարակչական գզրոցներուն մէջ մնալէ ետք, 1977ին լոյս կը տեսնէր Հենրիկ Էդոյեանի «Անդրադարձումներ»ը: Գործը քանի մը ամիս ետք ինծի կը տրամադրուէր Պօղոս Սնապեանի կողմէ՝ «Բագին» ամսագիրին մէջ գրախօսուելու համար: Նոյն օրերուն ձեռքս կ՛անցնէր նաեւ Յովհաննէս Գրիգորեանի «Երգեր Առանց Երաժշտութեան» հատորը, եւ «Բագին»ին համար յստակ կը դառնար, որ քերթողական նոր մտածողութեամբ բանաստեղծական նոր սերունդ մը կը կազմաւորուէր հայրենիքի մէջ, որուն մաս կը կազմէին յատկապէս վերոյիշեալ երկուքը, առաւել՝ Արտեմ Յարութիւնեան, Արմէն Մարտիրոսեան եւ ուրիշներ: Ի՞նչ կը նշանակէր Երգեր առանց երաժշտութեան կամ ինչպէ՞ս կարելի էր այդ ձեւով մօտենալ բանաստեղծութեան. փաստօրէն կը խնդրականացուէր բանաստեղծութեան յղացքը եւ թատերականացուած՝ անհեթեթ իրականութեան մը դիմաց հետզհետէ սեւ երգիծանքով մօտեցում մը կը գտնէինք: Իսկ Էդոյեանի Անդրադարձումներ խորագիրը կը մատնէր այս քերթողութեան անհատական կամ հաւաքական կենսափորձին ո՛չ թէ զգացական, այլ մտածողական-խորհրդածողական մօտեցումը, ուր բազմաթիւ յղումներ կային այլ մշակոյթներու առասպելներուն ու գրականութեան, յա՛տկապէս՝ յունականին:
Հասկնալիօրէն սակայն անընդունելիօրէն, այս շարժումին դէմ գրական հաստատութիւնը սուր պայքար կը բանար, որուն արդիւնքը որոշ երիտասարդներու հատորներուն տպագրութեան ուշացումն էր, սակայն այս կացութիւնը պատճառ կը դառնար նաեւ, որ այս տղաքը, գրաքննադատ Ա. Թօփչեանի հետ, յստակացնէին իրենց ըմբռնումները եւ խորացնէին զանոնք: Այս քննարկումներու ծիրին մէջ, Էդոյեան 1971ին իսկ «Սովետական Գրականութիւն» ամսաթերթին մէջ հրատարակած էր «Երկրորդ Հնարաւորութիւն»ը վերնագրով յօդուած մը, ուր կը շեշտէր արուեստի պայմանականութիւնը, օրինակ տալով օփերան եւ դիտել տալով, որ մարդիկ կեանքի մէջ երգելով չեն խօսիր, սակայն օփերայի մէջ երգելով կ՛արտայայտուին եւ մենք կ՛ընդունինք զայն. ինչ որ օփերայի պայմանականութիւնն է, արուեստի՛ պայմանականութիւնը, եւ բանաստեղծը հարց կու տար. «Բայց միթէ՞ ամենապայմանական արուեստներից մէկը, պօէտական խօսքը պէտք է ընկալել իր ուղղակի իմաստով, ինչպէս անում են մեզ մօտ շատերը: Այս դէպքում մի թեթեւ շարժումով կարելի է ոչնչացնել ողջ պօէզիան, եգիպտական պապիրուսներից մինչեւ մեր ժամանակները»: Աւելի ուշ, երբ Եղիշէ Չարենցի բանաստեղծութեան արուեստին նուիրուած ուսումնասիրութեան մէջ Էդոյեան կը վերլուծէ քերթողին պատկերի, առասպելի եւ փոխաբերութեան յարաբերութիւնները կամ «սինթետիկ արուեստը», կ՛անդրադադնանք թէ Էդոյեան որքան խորունկ ծանօթութիւն ունի բանաստեղծական արուեստին, անոր տեսութեան ու մեքանիզմին:
Էդոյեանի մօտ կը հանդիպէինք հնչեակներէն, նոյնիսկ «սոնետների պսակ»էն սկսեալ մինչեւ արձակի սահմաններուն հասնող ազատ տողերու, ուր իրականութիւնը լեզուի-արուեստի մակարդակին կը վերստեղծուէր եւ միշտ ալ տուեալ կացութեան գիտակցումը, անդրադարձը կար: Այսպէս, ան պիտի ըսէր. «Քո անունը եւ քո բառը առաջին, խտանում են իմ օրերի անտառում, անառարկայ ստուերներ են թափառում, եւ հանգչում են գիտակցութեան կամուրջին: Ծառերն արագ բարձրանում են դէպի վեր, քայքայելով սիրտը մարդու եւ հողի, իսկ աչքերը որոնում են այլ ուղի, եւ իրենց մէջ յայտնաբերում նոր իրեր»:
Հոն կը հանդիպէինք «Ֆլամինգօ»ի պէս հնչեակներու, ուր թռչունին պատկերը ամէն տունի հետ կը կերպարանափոխուէր, կը վերայայտնուէր այլ համեմատութիւններով՝ նոր զգայնութիւններ փոխանցելով ընթերցողին:
794 էջ հաշուող «Հատընտիր»ին մէջ կան տասնեակ մը հատորներէ բանաստեղծութիւններ, որոնց կարգ մը խորագիրներն անգամ թելադրական են, ինչպէս՝ «Պատկեր Եւ Կէսօր», «Երկրային Ժամանակ», «Այժմ Եւ Միշտ», «Քայլեր Եւ Ստուերներ», «Երեք Օր Առանց Ժամանակի», «Յենման Կէտ» եւ այլն: Հոս երկու նիւթի կ՛ուզեմ անդրադառնալ գէթ այս սահմաններուն մէջ: Առաջինը՝ սեփական կենսափորձի հարցն է, որուն յաճախ կ՛անդրադառնայ բանաստեղծը իր հարցազրոյցներուն ընթացքին, սակայն զայն պէտք է հասկնալ ոչ միայն առօրեայի առումով կամ ներքին կեանքի իմաստով, նոյնիսկ՝ երազանքով կամ երեւակայութեամբ ապրուած կեանքով, այլեւ մտային մակարդակի, մշակութային ընկալումներու հարստութեամբ, որոնց հետ փորձառութեանց բաղդատութիւնները, յղումները, փոխաբերական պատկերները ներկայ են միշտ:
Երկրորդը՝ ժամանակի գիտակցութիւնն է, նոյնիսկ՝ տագնապը կամ անձկութիւնը, ապրուող ներկայ պահուն առնչուած, կամ անցեալին, որ ներկայ կրնայ ըլլալ ժամանակին հետ: Այսպէս, Էդոյեան կ՛արձանագրէ. «Ես վերադառնում եմ դէպի օրն իմ նախկին քիչ ետք աւելցնելու համար ես հեռանում եմ, հեռանում, որովհետեւ ամէն վերադարձ նոյն շարժումն է առաջ, եւ չկայ վերադարձ, այլ կայ միայն անցում»:
Հետզհետէ քաղաքային առօրեան կամ կենցաղը աւելի տեսանելի կը դառնան իր գործերուն մէջ, սակայն արագօրէն կը վերածուին փոխաբերական պատկերի կամ այլ իրականութեան, ինչպէս շուկայէն վերադարձող երիտասարդ կինը, որ պատերազմի վեթերաններուն մէջ յուշեր, մարած ապրումներ կ՛արթնցնէ, եւ ծառէն ինկած տերեւին մէջ կը չքանայ…:
Այս հատորը թերթատելու ատեն պէտք չէ մոռնալ, որ աւելի քան կէս դարու վաստակ մը ունինք մեր դիմաց: Հոն երբեմն նոյնիսկ խոստովանական նկարագրի էջերու կը հանդիպինք, ինչպէս «Գիշերուայ Նախադրան Առջեւ» գրութեան մէջ. Մի ժամանակ այստեղ ես մենակ չէի, բայց այսպէս էլ կ՛ապրեմ, պառկում եմ քնելու, մեքենաների խուլ աղմուկի տակ, «Իր երիտասարդութիւնը արդէն ապրեց նա», «Այնքան հանգիստ է, կարծես մեռած լինի», ես ձեւացնում եմ, թէ չեմ լսում նրանց, բայց իմ բարեկամները ինձ լաւ են հասկանում, ես աւելի խորամանկ եմ, քան ցոյց եմ տալիս»:
Կամ այլուր պիտի գրէ. «Գնալով աւելի դժուար է դառնում, պօէզիա գրել, կամ ապրել՝ հայեացքդ աշնան նուրբ շողին, կամ Աւետարանի, բացուած էջերին: Գնալով աւելի դժուար է քայլել, փողոցում, ուր չկան ծանօթ բարեկամներ, եւ ամէն խօսք, ամէն լռութիւն, դառնում է չարագուշակ մոռացութեան քօղ («Գնալով աւելի դժուար է դառնում»):
Հոս ուշադրութիւն պէտք է դարձնել, ինչպէս Էդոյեանի մօտ յաճախ կը պատահի, նախադասութիւնը կը շարունակուի յաջորդ տողին վրայ, խախտելով սահմանները արձակի եւ քերթողութեան, ինչ որ աւելի բնական կամ անմիջական լեզու մը կը ստեղծէ: Ճիշդ է որ ասոր ծանօթ ենք արեւմտեան, մասնաւորաբար՝ ամերիկեան գրականութեան մէջ, բայց կարծէք ամէնէն յաջող կիրարկումներէն մէկը գտած է իր կողմէ հայաստանեան բանաստեղծութեան մէջ:
Հատընտիրը երկար տասնամեակներու ստեղծագործական աշխատանքի եւ պայքարի բեղմնաւոր արգասիքն է, որուն արդիւնքը մտածողական նկարագրով, ընդարձակ մշակոյթի մը արձագանգները բերող, ինքնուրոյն բանաստեղծութեան մը իրականացումն է:
Էդոյեան, Հենրիկ. «Ընտրանի», Հայագիտակ, Գիր հրատ., Երեւան, 2016:
Ֆլամինգօ
Ամպերի միջից ելնում է նա դուրս,
երկու թեւեր է օդում նկարում,
նայում է մի պահ, յետոյ չքանում
ինչպէս քնի մէջ յայտնուող մի լոյս:
Թափառաշրջիկ երկնային, բայց կոյս,
մի ծաղիկ՝ բացուած քամու սահմանում,
նա իր գոյութեան թռիչքն է պահում
ծնուած օդային աշխարհի ոգուց:
Ներքեւ է իջնում երկնքից անխօս,
լճի վրայով ընթանում, ինչպէս
ջրերի վրայ քայլող Քրիստոս:
Շուրջը մի երգ է ծնւում մահուան պէս,
նա լուռ քաշւում է խորքում թեւերի,
ձուլւում հմայքին մեղեդիների:
ARS POETICA
Փողոցային լապտերների անշեղ լոյսերից
պատկերները խառնւում են, շփոթեցնում ինձ,
ես մի վայրկեան կարկամում եմ, բայց նոյն վայրկեանում
ինձ մի մեռած բանաստեղծի աչքերն են նայում:
«Շատ մի նայիր այդ լոյսերին,- ասում է նա ինձ,-
գեղեցիկը քո միջով է դառնում առօրեայ,
բայց նրա մէջ քո աշխարհը եթէ չմեռնի,
մեծ աշխարհը քո խօսքի մէջ երբեք չի յառնի:
Թող իրերը քո մէջ խօսեն, ոչ թէ դու խօսես,
քո փոխարէն աշխարհն ինքը թող մօտենայ քեզ,
քո մի բառում թող յայտնուի տիեզերքը մեծ»,-
պօէտն ասաց ու ժպտալով ինձ ձեռքով արեց:
Դա Պատահեց Յուլիսին
Կինը վերադառնում է շուկայից, զամբիւղը
լցուած է մրգերով,
յոգնած է, կարծես թէ ոտքերն էլ ցաւում են,
արեւից դեղնել են այգու խոտերը, բայց նա
գալիս է շուկայից եւ անցնում այգու միջով,
զամբիւղի մէջ ծիծաղում են մրգերը, իսկ մազերը
թռչկոտում են, ճախրում, ինչպէս թռչուններ,
որոնք ճիւղերի միջից նայում են նրան
եւ աչքով անում, փողոցի անկիւնից
գալիս է մեքենան, բայց նրան տեսնելով
դառնում է եղջերու եւ երկար արտասւում
անտառի ծառերի մէջ, իսկ նա շուկայից
տուն է վերադառնում, անցնում այգու միջով,
ուր պատերազմի վետերանները տեսնելով նրան
անցեալն են յիշում եւ փնտռում զէնքերը,
իսկ երբ նա անցնում է՝ բոլորն էլ սպանւում են,
բայց կինը վերադառնում է շուկայից, մարմնի մէջ
աղմկում է շուկան, վառւում են մրգերը թարմ,
վիճում են, վազվզում, յոգնած է, կարծես թէ
ոտքերն էլ ցաւում են, ցանկապատի մօտ
մի տերեւ ընկնում է ծառի վրայից,
եւ կինը մտնում է նրա մէջ, չքանում:
Հենման Կէտ
Դու հենման կէտ ես փնտռում,
բայց նաւի վրայ ես դու,
իսկ նաւը՝ ջրի վրայ,
իսկ ջուրը՝ երկրի, որը սլանում է մոլեգին վազքով
տիեզերքի սոսկալի ամայութեան մէջ:
Դու հենման կէտ ես փնտռում օրերիդ փոշու մէջ:
Քո կեանքը մի օր է՝
ծածկուած օրերով, ինչպէս վարդի սիրտը –
նրա թերթերով, մի անշարժ
աստղի տակ, որի շողերի մէջ
ամէն ինչ հոսում է անսկիզբ,
անծրագիր,
եւ չունի հենման կէտ
ոչ կեանքի, ոչ մահուան մէջ: