ԿԻՐՕ ՄԱՆՈՅԵԱՆ
Դաշնակցութիւնը 2007ից փոխել է իր ռազմավարութիւնը. մենք այլեւս չենք խօսում միայն Ցեղասպանութեան ճանաչման ու դատապարտման մասին, այլեւ խօսում ենք հատուցման մասին: Եղաւ պահ, որ պետութիւնն էլ իր բառամթերքում օգտագործեց «հետեւանքների վերացում» ձեւակերպումը, այդ գիծը սկսեց որդեգրել, որն ամբողջական ուրուագծում ստացաւ 2015ի Յունուարի Համահայկական հռչակագրով: Հռչակագրով նախատեսուած էին քայլեր, որոնք, դժբախտաբար, անհրաժեշտ ինտենսիւութեամբ եւ արագութեամբ չկատարուեցին: Բայց այսօր էլ դրանք կարող են իրագործուել: Կարծում եմ՝ անհրաժեշտ է, որ մենք այսօր, որպէս պետութիւն, հասարակութիւն, որպէս խորհրդարանական եւ արտախորհրդարանական քաղաքական ուժեր, վերաամրագրենք, որ սա ուրուագծում է մեր ընդհանուր մօտեցումները, եւ այդ ուղղութեամբ տանենք անհրաժեշտ աշխատանք, բացի ՀԱԿից եւ Լեւոն Տէր Պետրոսեանից, որոնք դէմ էին Համահայկական հռչակագրին: Սա այն աշխատանքն է, որը կարելի է իրագործել ոչ անպայման պետութեան ուղղակի մասնակցութեամբ, եթէ, ըստ ոմանց, բարդութիւններ պիտի առաջացնի, բայց պետութեան որոշակի մասնակցութեամբ: Եթէ սա արագ չարուի, մենք ժամանակ կը կորցնենք մի բանի համար, որը ՀՀ անկախութեան առաջին իսկ օրուանից չենք կատարել: Թուրքիան ՀՀ անկախութեան հռչակումից առաջ էլ սկսեց նախապայմաններ դնել, որոնցից մէկը Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցն էր, միւսը՝ որ ՀՀն յայտարարի, թէ տարածքային պահանջ չունի: Հայաստանի անկախացումից անցել է 28 տարի, եւ ճիշդ է, որ Հայաստանը երբեք չի յայտարարել, որ տարածքային պահանջ ունի, բայց չի էլ յայտարարել, որ չունի: Առաւելագոյնը, որն ասել է ՀՀի այս կամ այն նախագահը՝ նման խնդիր այս պահին օրակարգում չկայ: Եւ շեշտադրումը, որ՝ այսօր չկայ, բնաւ չի նշանակում, թէ վաղը չի լինելու: Եւ այն փորձառութիւնից յետոյ, որ ունեցանք Թուրքիայի հետ, այն է՝ համարեա հրաժարում տարածքային կամ հատուցման իրաւունքից, եւ այսքանից յետոյ Թուրքիան հրաժարուեց Հայաստանի հետ դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատել, սա յուշում է, որ պէտք է այդ ուղղութեամբ աշխատենք: Ես յոյս ունեմ, որ կը կարողանանք մօտ ապագայում ակտիւացնել այդ ուղղութեամբ մեր աշխատանքները: Մեր ասելով՝ նկատի ունեմ Դաշնակցութեանը եւ հայկական կողմին: Մենք բազմիցս յայտարարել ենք, որ սա մէկ կազմակերպութեան խնդիր չէ, այլ՝ համազգային որոշման, եւ անհրաժեշտ է, որ համազգային ճիգերով կարողանանք այս հարցն առաջ տանել, քանի որ այն արդէն հասունացել է: Աւելին՝ ՀՀի անկախացումից ի վեր այն եղել է տարբեր գիտնականների, մասնագէտների եւ դիւանագէտների օրակարգում: Կրկնում եմ՝ անպայման չէ, որ սա իշխանութիւնն անի, բայց առանց նրանց մասնակցութեան էլ հարցն առաջ տանել չի լինի: Մենք չենք կիսում այն տեսակէտը, թէ ՀՀն Ցեղասպանութեան ժամանակ գոյութիւն չունէր, ուրեմն չի կարող իրաւատէր լինել: Եթէ խօսքը տարածքների մասին է, ապա դրանց իրաւական հիմքը Վուդրօ Վիլսոնի իրաւարար վճիռն է: Սա բացառապէս ՀՀի իրաւունքն է, քանի որ վճռում չի ասւում, որ՝ տարածքները հայերին ենք տալիս կամ արեւմտահայերին: Ի դէպ, այս տարի մենք պէտք է նշենք Հայաստանի Հանրապետութեան Միացեալ յայտարարութեան 100ամեակը, որը հաստատուել է 1919ի Մայիսի 28ին, եւ որի մասին Աւետիս Ահարոնեանն ասել է՝ մենք արեւմտահայ էինք, արեւելահայ էինք, ամերիկահայ էինք, ֆրանսահայ էինք, բայց դարձանք հայ: Սա բոլորիս հայրենիքն է, որի մի մասը շարունակում է գրաւուած մնալ Թուրքիայի կողմից, եւ եթէ ինչ-որ տարածքային հարց պիտի լուծուի, ապա դրա միակ իրաւատէրը Հայաստանն է:
Ինչ վերաբերում է հատուցման այլ ձեւերին, այդտեղ եւս կայ նախընթաց՝ Իսրայէլի օրինակը, իսկ այսօրուայ ՀՀ բնակչութեան կէսը, ես համոզուած եմ, Ցեղասպանութիւնը վերապրածների իրաւաժառանգորդներ են: Դժբախտաբար, Ցեղասպանութիւնը միայն Արեւմտեան Հայատանում չի եղել, նոյն թուրքական զօրքերը նոյն տրամաբանութեամբ ու նպատակներով հասել էին Գիւմրի, Վանաձոր, ուստի բոլորն էլ իրաւաժառանգորդ են: Ըստ այդմ՝ ժամանակն է, որ ՀՀն հատուցման այլ ձեւերի առաջարկներով հանդէս գայ: Ի վերջոյ, ցեղասպանական յանցագործութիւններ եղել են 1894ից սկսած եւ առնուազն մինչեւ 1923 թիւը շարունակուել Արաքսի ե՛ւ այս ափին, ե՛ւ այն: Հայաստանի Հանրապետութեան կեցուածքը, ինչպէս նաեւ Դաշնակցութեան, եղել է այն, որ՝ եկէք յարաբերութիւններ սկսենք՝ առանց նախապայմանների, յետոյ մնացածը ժամանակի ընթացքում կը տեսնենք: Եթէ 12 տարի առաջ հարցնէիք, Դաշնակցութիւնը կ՛ասէր՝ մինչեւ Թուրքիան չճանաչի Հայոց Ցեղասպանութիւնը, Թուրքիայի հետ չպէտք է յարաբերութիւններ հաստատել, բայց յետոյ եկանք այն եզրակացութեան, որ կարելի է, առանց նախապայմանների, յարաբերութիւններ հաստատել, բայց սա պէտք է լինի երկու կողմից: Մենք ե՛ւ արձանագրութիւնների ժամանակ, ե՛ւ դրանից յետոյ բազմիցս ասել ենք, որ աշխարհում կայ մօտաւորապէս 70 պետութիւն, որոնք 140ից աւելի տարածքային վէճ ունեն իրար հետ, եւ որեւէ կապ չունի՝ խօսքը 10 կմ. քառակուսու մասին է, թէ՝ 10,000, 100,000: Նման վէճեր ունեն ՆԱՏՕի անդամ Անգլիան եւ Իսպանիան, ՆԱՏՕի անդամ Թուրքիան եւ Յունաստանը, ԱՄՆն ու Կանադան, այսինքն՝ տարածքային վէճ ունենալը չի նշանակում, որ պէտք է իրար ջարդել, մինչդեռ Թուրքիան, որպէս պատրուակ օգտագործելով նման վէճի առկայութիւնը, ասում է՝ յարաբերութիւններ չպէտք է ունենանք: Բայց Թուրքիան պիտի հասկանայ, որ այս քաղաքականութիւնը շարունակելն արդիւնաւէտ չէ:
Սոյն հատուածը առնուած է «Երկիր»ի աշխատակից Մարիամ Պետրոսեանի ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ Կիրօ Մանոյեանի հետ ունեցած հարցազրոյցէն: