ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ
Յովհ. Թումանեանի «Հայրենիքիս հետ» հանրայայտ բանաստեղծութիւնն ինքնին գեղեցիկ է, տարածուն եւ սիրելի, համանուն տեքստի վրայ գրուած երաժշտութեան շնորհիւ նաեւ: Առաջին հայեացքից հայրենասիրական պարզ մի յօրինուածք, այս բանաստեղծութիւնը Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի կերպարի իւրօրինակ խտացում է: Նմանօրինակ, թէեւ ոչ նոյն խորութիւնը ունեցող, ստեղծագործութիւններ են Եղիշէ Չարենցի «Ես իմ անուշ Հայաստանի»ն եւ Վահան Տերեանի «Մշուշի միջից տեսիլ դիւթական»ը:
Ինչպէս Յովհ. Թումանեանի ողջ ստեղծագործութիւնն ընդհանրապէս, այս բանաստեղծութիւնն էլ առերեւոյթ պարզ, բայց ներքնապէս խորք ունեցող գործ է, որի ամէն մի տողը ստիպում է կանգ առնել եւ խորհել, որի ամէն մի բառի շուրջ ամիսների վրայ երկարող դասախօսութիւնների շարք կարելի է տալ։
Այսպէս, պատկերելով աւերուած Հայաստանը, նրա հալածուած եւ ուժասպառ զաւակներին, Յովհ. Թումանեանը խտացնում է այն երկու տողի մէջ.
Զարկուա՜ծ հայրենիք,
Զրկուա՜ծ հայրենիք:
Այս բնորոշման ետին հայոց պատմութիւնն է՝ վերելքներով ու անկումներով, անընդմէջ արշաւողների դէմ մղած պատերազմներով, շահած ու տանուլ տուած ճակատամարտերով, բազմաթիւ զարկողներով, որոնք նաեւ զրկել են՝ պետութիւնից, հայրենիքից, իրաւունքից ու ազատութիւնից:
Ապա՝ վայրենի ասպատակողներից խորտակուած հայրենիք ու յուսաբեկ ժողովուրդ, երկինք բարձրացող ողբաձայն երգերով ու որբերի երկարաձիգ քարաւաններով, որ դարձրել են Հայաստանը՝
Ողբի՜ հայրենիք,
Որբի ՜ հայրենիք:
Այս բոլորով հանդերձ հայ ժողովուրդը կորովի կեցուածքով շարունակել է ապրել, անմար է պահել յոյսի կանթեղը, լոյս է տարել աշխարհի չորս ծագերին: Յուսատու ոչ մէկ կանչ է խրախուսել իրեն, ինքն է իրեն յուսադրել, իր այնքան սիրած լեռների գագաթներից դէպի ստորոտ իջնող զօրութիւնն է իր մէջ ամբարել, անհաւատալի դիմացկունութիւն, պայքարելու եւ յաղթելու անվկանդ կեցուածք է դրսեւորել: Որքան երկար կարելի է խօսել հայի յուսալու եւ դէպի լոյս ընթանալու մասին, եւ որքան կարճ է այն բնութագրել բանաստեղծը, Հայաստանին տալով բարձրագոյն գնահատականը, կոչելով այն՝ հայրենիքը յոյսի եւ լոյսի.
Յոյսի հայրենիք,
Լոյսի հայրենիք:
Վերջապէս բանաստեղծութեան աւարտը, ուր ճառագում է բանաստեղծի հոգին եւ
պատգամում է գալիք լաւ օրերի մասին: Չգիտենք, թէ բախտաւոր ո՛ր սերունդին պիտի վիճակուի տեսնել Հայաստանը կրկին հզօր ու մեծ, բայց այդ օրն անպայման պիտի գայ: Անկարելի է չհաւատալ դրան, որովհետեւ այն նախախնամութեան պատգամն է, իսկ բանաստեղծը՝ նախախնամութեան խօսնակը:
Ահա եւ վերջին խտացեալ խօսքը.
Իմ նո՜ր հայրենիք,
Հզօ՜ր հայրենիք:
Որպէս արծաթահունչ զանգակի անլռելի ղողանջ, որպէս յուսատու կանչ, այն նոր խիզախումների է առաջնորդում մեզ:
Բազմածալ է բանաստեղծի ստեղծագործութիւնը, եւ իւրաքանչիւր ծալքի պրպտում նոր աշխարհներ է բացում մեր առջեւ: Այսպիսին է մանկութիւնից մինչեւ մահ մեզ ուղեկցող մեծն Յովհ. Թումանեանը՝ Բանաստեղծը եւ Մարդը: