Ռ. ԿՈՐԻՒՆ
Նոր տարեմուտ՝ 2021 թիւ ենք մուտք գործում, մտածմունքների մէջ ընկած, գլխակոռ ու հոգեպէս ընկճուած՝ Հայաստան-Արցախ մեծ կորուստների գնով: Իւրաքանչիւր հայի մտահոգութիւնը եւ մտորումն է դարձել, թէ ի՞նչ կը լինի Արցախի վիճակը յետայսու, որը շրջապատուելու է հայատեաց ատրբեջանցիներով եւ մոլեռանդ ահաբեկիչներով:
Հայաստանը ողբերգական վիճակի հասցրած ձախորդ եւ պարտուած կառավարութիւնը դեռ շարունակում է իր սխալ ոչ հայրենանուէր քաղաքականութիւնը՝ կարեւորութիւն չտալով ժողովրդի կողմէ հրաժարականի պահանջին: Նոյեմբեր 9, 2020թ. ամօթալի եռեակ պայմանագրի արդիւնքում Արցախը խեղճացած ու փոքրացած` տեսքով կղզիացած վիճակ է ստացել, գալիք օրերին շուրջ բոլորը բնակուելու է թուրքերով, որոնք իրենց սպառնալիքներով պատուհաս են դառնալու հայերին, որպէսզի նրանք իրենց հայրենի բնօրրանը թողնեն հեռանան, ինչպէս արուեց Նախիջեւանի պարագային: Լիայոյս ենք, որ ռուս խաղաղապահ զօրագունդը կը պաշտպանի Արցախի բնակչութեան անվտանգութիւնը ատրբեջանցի-թաթարական հրոսակներից:
Ռուսաստանի շահերը պահանջում էր ներկայութիւն լինել տարածաշրջանում՝ Թուրքիային հեռու պահելու Ատրբեջանից եւ հետագայ ատրբեջանանպաստ այլ գործողութիւններից: Իմ հաւաստիքով, տարածաշրջան մուտք գործած Թուրքիան դիւրութեամբ չի հեռանայ հարաւային Կովկասից, այլ նրա վզակոթին խփելով պիտի հեռացնել. նրա գոյութիւնը Հայաստանի եւ Արցախի համար տեղնուտեղը վտանգաւոր է: Արցախցիները ռուսական բանակի մուտքը ողջոյններով ընդունեցին, այն ակնկալիքով, որ Շուշին, Քարվաճառը (Քելբաջար) եւ Արցախի անջատուած տարածքները դարձեալ միանան Արցախին` առ ի խաղաղութեան կայունացման եւ յօգուտ Ռուսաստանի գոյութեան Հարաւային Կովկասում: Այս Նոյեմբերի 9ի համաձայնագիրը յետագային թէ՛ Արցախին կը վտանգի եւ թէ Հայաստանին, եթէ պաշտօնագրուի: Արցախի բնակչութիւնը որոշ կարեւոր պաշտպանական դիրքերից զրկուած՝ շարունակ ատրբեջանցի հայատեացների թիրախ են դառնալու, նրանց կեանքը ալեկոծելով:
Քաջ գիտակցում ենք, որ իւրաքանչիւր երկիր իր շահերն է հետապնդում, թող հայն էլ իր մասին մտածի սրտցաւ իշխանութիւն կեանքի կոչելով՝ դիւանագէտ ղեկավարով, որը հայրենասիրութեամբ եւ ազգասիրութեամբ տոգորուած` նկատի առնի անցեալի կորուստները եւ ներկայի վէրքերի բուժման համար ջանք չխնայի. ցաւօք, ո՛չ մի նախագահ երկրի հզօրացման եւ ժողովրդի բարօր կեանքի համար չի մտածել, միայն աթոռին կառչած իր եւ շրջապատի շահերին հետամուտ է եղել: Ստեղծուած տարածքային վտանգաւոր իրավիճակը մարտահրաւէր է հայութեան գոյութեան:
Նորագոյն ստեղծուած Արցախի մասնատուած եւ խոցուած վիճակը մեզ զգուշացնում է շրջահայաց եւ խորամանկ քաղաքականութիւն վարել, այո՛, աղաւնու պէս երեւութապէս արդար, իսկ ներքնապէս՝ օձի պէս խորամանկ, ինչպէս օտար երկրներ են այս դիւանագիտութիւնը որդեգրում: Այս պիտի լինի ազգային իշխանութեան եւ ժողովրդի յետագայ քաղաքականութիւնը՝ ընդմիշտ թօթափելով միամտութիւնը, որի դառը պտուղները շատ-շատ անգամներ ճաշակել ենք եւ ներկայումս նոյնպէս ճաշակում եւ դաս չենք առնում, հետեւաբար, անանձնական մտածելակերպով հայրենիքի եւ ժողովրդի շահերը ամենայն բանիւ վեր դասենք:
Հայրենի գրող Ալիս Յովհաննիսեանի մտածումը՝ այդ հայեցողութեան շուրջ? «…Բայց նաեւ իրողութիւն է, որ մեր այս շփոթ, սոսկահար հասարակութեան մէջ կան մարդիկ, որոնք չեն վախենում ապագայից… Ու նրանց թիւը քիչ չէ: Նրանց, ում համար լաւատեսութիւնը նոր հորիզոն է, իրատեսութիւնը՝ առագաստ, գործունէութիւնը՝ խարիսխ»:
Անցեալում հայութեան գլխից անցել են անհաշիւ աղէտալի տարիներ, որոնց համբերութեամբ դիմակայել՝ փրկութեան ելքեր փնտռելով, մի տեսակ նեղութիւններով ապրել եւ գոյատեւել ենք, հասնելով մեր օրերի Արցախի 73 տոկոսի կորուստով: Խորհրդային Միութեան փլուզումին յաջորդող՝ 1991թ. արցախահայութեան իրաւական կարգով ազատ ապրելու կամքը Ատրբեջանի կողմից պատերազմի յանգեցաւ? շուրջ չորս տարիների պատերազմից յետոյ պարտուած Ատրբեջանի մեծ աղուէս նախագահ հայր Ալիեւի խնդրանքով պատերազմը դադարեց, Ռուսաստանի առաջարկով եւ թելադրանքով՝ Հայաստանի, Արցախի եւ Ատրբեջանի ներկայացուցիչների միջեւ պաշտօնական հրադադարի պայմանագիր ստորագրուեց` գրաւեալ տարածքների շեշտաւորումով, որը պիտի տեւական հրադադարի ու ազատագրուած տարածքների յաղթանակի պայմանագիր լինէր, որպէսզի յետագային Ատրբեջանը զերծ մնար պատերազմելուց եւ պատերազմ հրահրելուց:
Արցախը տէր կանգնելով իր հազարամեակների աւանդ ունեցող տարածքներին՝ հռչակեց իր անկախութիւնը Ատրբեջանի կազմից եւ հիմնեց Արցախի հայկական երկրորդ հանրապետութիւնը: Շուրջ քսանեօթ տարիների անկախ պայմաններում եւ ատրբեջանցի զինուորական ուժերի յաճախակի դիւերսիոն յարձակումներին քաջաբար դիմադրելով եւ զոհեր պատճառելով, Արցախը ապրեց ազատ՝ բարելաւելով ժողովրդի կեանքը եւ քաղաքները, բայց ցաւօք, Ատրբեջանը երկար ժամանակ ծածուկ պատրաստուելով եւ Թուրքիոյ անմիջական զօրակցութեամբ ու այլ ահաբեկիչ խումբերի օգնութեամբ նոր պատերազմ սկսեց Արցախի դէմ: Բարբարոսաբար, Արցախի քաղաքները եւ գիւղերը աւերակ դարձան՝ մեծաթիւ զոհերով եւ տարածքների անջատումով: Պատերազմի պարտութիւնը սակայն ոչ թէ բանակի յանցանքն էր, այլ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի ո՛չ կազմակերպ, ո՛չ կշռադատուած եւ ո՛չ յարիր քաղաքականութեանը… երեք կարեւոր թերացումներ, որոնք պատճառ դարձան հազարաւոր զոհերի եւ Արցախի մեծ բաժնի յանձնման: Երկրներ զոհ են տալիս, կռւում, որպէսզի նպատակի եւ առաւելութիւնների հասնեն, իսկ այս պատերազմին ոչինչի չհասնելով՝ մեծ թուով թանկագին զոհեր տուինք, բերրի, ջրառատ եւ հարուստ հողերը յանձնեցինք:
Նախքան Սեպտեմբեր 27ի պատերազմը, պսակաձեւ ժահր համաճարակի համաշխարհային աղէտաբեր տագնապից նաեւ Հայաստանը մեծապէս տուժեց՝ տարբեր բնագաւառներում: Ամբողջ տարին յայտարարուած էր սահմանափակումներ, յարաբերութիւնների կրճատում եւ զգուշացում այդ անտեսանելի մահաբեր ախտավարակից, որը աշխարհում բազմահազար մահացութիւնների եւ կեանքի դժուարութիւնների պատճառ դարձաւ եւ տակաւին շարունակւում է:
Ցաւալին այն է, որ այս ախտավարակին զուգահեռ ընթացաւ Ատրբեջանի սանձազերծած պատերազմը, երկու պատերազմ, միւսը՝ վարակի դէմ: Վարակը դեռ տագնապներ է առաջացնում տնտեսական եւ հասարակական կեանքում: Դա վտանգաւոր վարակ է, եւ անհրաժեշտ է բժշկական խորհրդներին ականջալուր լինել ու խուսափել նրա ծուղակն ընկնելուց: Յուսադրիչ տեղեկութիւններ են հնչում Covid-19ի պատուաստման սրսկիչ դեղի յայտնագործման մասին. աշխարհի մարդկութիւնը անձկութեամբ սպասում է այդ վարակից փրկուելու դեղին, որպէսզի կեանքը շարունակուի ազատ ու անկաշկանդ:
Անցնող տարուայ ընթացքում, հայրենական պատերազմը ահաւոր հետեւանքներ ունեցաւ՝ պատերազմի պարտութիւն, հազարաւոր խոստմնալից երիտասարդների, մարտիկների, կամաւորների եւ բնակիչների զոհաբերութիւն, վիրաւորներ, տեղահանուածներ եւ հողային կորուստներ, Արցախի քսանեօթ տարիների ձեռքբերումների աւերածութիւն, ապրելավայրերի քանդում եւ տնտեսութեան ոչնչացում: Ինչ արած, թերեւս այս էլ մէկն էր անցեալին մեր գլխին եկած աղէտալի փորձանքներից, որը պիտի տանենք համբերութեամբ եւ միասնականութեամբ, առանց խուճապի եւ անզօրութեան մատնուելու, մեր մտքին ունենալով կորսուածը յետ բերել՝ առանց վախենալու թշնամուց: Վազգէն Սարգսեանը ժամանակին գրել էր. «Մի՚ հաւատայ, թէ քո թշնամին քեզնից ուժեղ է, թշնամուդ ուժեղացնողը քո վա՛խն է, քո ցա՛ւն է, քո յիմարութի՛ւնը»:
Յուսով այս տարեմուտի ընթացքում նոր կառավարութիւն գործի կը լծուի, վէրքերը կը բուժուեն եւ խորիմաստ կեանքով կ՛ընթանանք դէպի յառաջ. հզօրացում եւ բարգաւաճում` հայրենի երկրին, Արցախին ու հայ ժողովրդին:
Դեկտեմբեր 2020թ.
Սանլանդ, Լոս Անջելես