
Երբ Տրապիզոնից Սամսոն հասանք, նաւ նստան երկու երիտասարդներ, որոնց հետ շուտով ծանօթացայ: Մէկը ուսուցիչ էր՝ Յարութիւն Եայլեան, գնում էր Պոլիս ամառուայ արձակուրդի եւ պաշտօն որոնելու համար: Միւսը՝ Պէյրութի համալսարանի բժշկական ուսանող Երուանդ Խաթանասեանը: Երկուսն էլ գաղափարական դաշնակցական երիտասարդներ՝ Յարութիւնը սակաւախօս ու մտամփոփ, Երուանդը՝ վառվռուն, յարաշարժ ու դիւրահաղորդ, համակ եռանդ: Մեր ծանօթութիւնը շուտով փոխուեց ընկերութեան, իսկ երբ նաւը հասաւ Պոլիս, արդէն մտերիմներ էինք:
Ուիլիըմ Սարոյեանը հաւատացած է, որ հայը հային, ուր էլ լինի, մտերիմ է ու հարազատ: Որքան ճիշդ է այս վարկածը, ուրիշները թող դատեն: Ես կարող եմ վկայել, թէ դաշնակցականը դաշնակցականին, ուր էլ լինի, մտերիմ է ու հարազատ: Այդպէս եղել է, այդպէս էլ պէտք է լինի:
Այդպէ՞ս է այսօր, այդ էլ թող ուրիշները ասեն:
***
Պոլսի նաւահանգստում, Երուանդը մտերմօրէն ընկերացաւ ինձ, մաքսատան եւ անցագրիս քննութեան միջոցին: Մաքսատան մէջ անելիք բան չկար. պայուսակս լեցուն էր գրքերով եւ մի քանի կտոր սպիտակեղէն-մսպիտակեղէնով: Անցագրիս ստուգման ժամանակ խոփս դիպաւ քարին: Մի բան, որ վաղուց սպասում էի:
Արդէն Պաթումից սկսած մինչեւ Պոլիս անարգել հասնելս պարտական էի «ճակատագրին»: Իմ ունեցած անցագրով, եթէ իշխանութիւնները բարեացակամ կամ անփոյթ չլինէին, ո՛չ Ռուսաստանից կարելի էի դուրս գալ, ոչ էլ անցագրի դրութիւն կիրառող որեւէ երկիր մտնել:
Թուրք պաշտօնեան անցագիրս առաւ, ուշի-ուշով նայեց, այս կողմ, այն կողմ թերթեց եւ զարմացած հայեացքը ուղղեց դէմքիս.
– Իսմի՞ն…
Այդքան թրքերէն հասկանում էի. անունս էր ուզում իմանալ: Իսկոյն պատասխանեցի գոց սովորած դասի պէս.
– Քէօսօղլու Սարգիս:
Յաջորդ հարցումը արդէն իմ թրքագիտութեան սահմաններից վեր էր: Եւ այստեղ ասպարէզ մտաւ Երուանդ Խաթանասեանը թարգմանի դերում. երկրորդ հարցումով պաշտօնեան հետաքրքրուած էր իմանալու, թէ ո՞րտեղացի եմ:
– Տրապիզոնցի, պատասխանեցի համարձակ:
Մարդը յօնքերը կիտեց զարմացած:
– Տրապիզոնցի՞…եւ թուրքերէն չգիտէ՞ք:
Մօտեցանք նզովեալ անցագրիս ամենավիրաւոր կողմերին: Հնա՞ր էր անխոցելի բացատրութիւն տալ:
Պատասխանեցի, թէ վաղուց եմ հեռացել Տրապիզոնից:
Մարդը աւելի եւս քիթը խոթեց անցագրիս մէջ:
– Բայց այստեղ գրուած է, թէ ութ ամիս առաջ ես մեկնել Տրապիզոնից…
– Ճիշդ է, ես կարճ ժամանակով Խրիմից եկել էի Տրապիզոն եւ ութ ամիս առաջ նորից մեկնել Խրիմ…
Մարդը պարզապէս անվստահութեամբ՝ շարունակեց քննել անցագիրս ու, հեգնական թէ բարկացած ծիծաղով՝ սկսեց կարդալ՝ մէկ ինձ նայելով, մէկ անցագրին.
– Սարգիս Քէօսօղլու, տրապիզոնցի, ղասապ (մսագործ), կարճահասակ, մազերը՝ շէկ, աչքերը՝ կապոյտ…
Նզովեալ թուղթ. գոնէ մէկ կէտում նմանութիւն լինէր: Զուր չէր ընկեր Գասպարի արհամարհանքը: Եւ արդէն Խրիմում էլ ինձ տուել էին պայմանական կերպով – միայն Ռուսաստանում գործածելու համար. ռուս ոստիկանները կամ ժանտարմները թուրքերէն չէին կարող կարդալ, իսկ ֆրանսերէն մասը համառօտ էր: Պաթումում ես պէտք է նոր անցագիր ճարէի Ռուսաստանից դուրս գալու համար…
– Ինձ լսիր, դարձաւ պաշտօնեան՝ զարմացա՞ծ, թէ զայրացած, այս անցագիրը ո՞րտեղ ես գնել, քանի՞ ղուրուշ ես տուել…
Արժանապատուութիւնը վիրաւորուած մարդու պէս՝ ես վրդովուած պնդեցի.
– Անցագիրը իմս է:
– Հայտէ, հայտէ, մեզ յիմարի տե՞ղ ես դնում… Այս անցագիրը քոնը չէ…
Երուանդը իր բովանդակ պերճախօսութեամբ՝ աշխատում էր համոզել թուրք պաշտօնեային, թէ «թիւրիմացութիւն կայ մէջտեղը», ձգէ, որ անցնինք, բայց մարդը չէր համոզւում:
Շուրջը՝ ճամբորդները խռնուած՝ զանազան դիտողութիւններ էին անում եւ խորհուրդներ տալիս, բարձր հռհռում էին ծիծաղելի կէտերում:
Երուանդի պերճախօսութիւնն էլ չօգնեց: Պաշտօնեան պնդում էր իր ասածի վրայ. անցագիրս կեղծ էր, ես ապօրինի կերպով էի ուզում Թուրքիա մտնել, հետեւաբար եւ բնականաբար, ինձ պէտք էր հսկողութեան տակ առնել, մինչեւ որ հարցը պարզուէր… Բայց մեր պնդումի վրայ պաշտօնեան մեղմացաւ ու հարցրեց, կարծես, նահանջի դուռ փնտռելով:
– Պոլսում ծանօթ ունէ՞ք:
Անշուշտ ունէի. Օսմանեան խորհրդարանի երեսփոխաններ Վարդգէս Էֆենտի, Փաստրմաճեան Էֆենտի, «Ազատամարտ»ի խմբագրութիւն…
Մարդը թերահաւատութեամբ նայում էր դէմքիս. Այս կեղծ անցագրի տէրը ինչե՜ր է դուրս տալիս:
Բայց այստեղ Երուանդի պերճախօսութիւնը վճռական յաջողութիւն արձանագրեց: Էֆենտիի ասածը ճիշդ է: Կարող էք ստուգել: Հեռախօսեցէք «Ազատամարտ»ի խմբագրատուն…
Մարդը սկսեց տատանուել. ինչո՞ւ առողջ գլուխը ղուրանի տակ դնէր: Ժամանակները այնպէս էին, որ ամէն բան հնարաւոր էր: Աչալրջութիւնը իմաստութիւն էր…
– Ո՞ւր պիտի իջնէք Պոլսում, հարցրեց նա յայտնապէս նոր դիրքաւորումով:
– Պանդոկ, պատասխանեցի ես:
– Ձեզ կը տանեն պանդոկ, անցագիրը կը մնայ մեզ մօտ, կը ստուգենք. վաղը կը ներկայանաք ոստիկանատուն…
Մի ոստիկան առաջնորդեց «Ռոտոստօ» պանդոկը, Ղալաթիայի գլխին:
***
Յաջորդ առաւօտ ոստիկանատան մէջ ինձ ընդունեցին բարեկամական ժպիտով:
– Սարգիս Քէօսօղլու, ղասա՞պ, խնդաց ոստիկանապետը: Վրացեան էֆենտի, դուք այլեւս անցագրի պէտք չունիք: Մեր երկիրը ազատ է. գնացէք ուր որ կ՛ուզէք, ասաց նա քաղաքավարութեամբ:
Ես գնացի ուղիղ «Ազատամարտ»ի խմբագրատուն, Համալ Պաշի, թիւ 76: