ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ
Սոյն ուսումնասիրութիւնը ներկայացուած է Ծիծեռնակաբերդի Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկին մէջ 20-22 Ապրիլ, 2022ին տեղի ունեցած միջազգային գիտաժողովին.
«Հայոց Ցեղասպամութիւնը Սփիւռքի խնդիրն է, Ցեղասպանութեան ճանաչման համար ու թուրքի ուրացման դէմ պայքարը Սփիւռքինն է»: Հաւատո՞ւմ էք այս մտքին: Վստահ եմ, որ ո՛չ: Եթէ հաւատայիք այստեղ չէիք լինի, այս գիտաժողովը չէր գումարուի:
Հայաստանը նոր էր անկախացել, երբ այստեղ Հայաստանում մի կարեւոր դէմքից լսեցի այս խօսքերը: Մտածելակերպը ապշեցրեց ինձ: Յետոյ մտածեցի՝ ինչո՞ւ եմ զարմանում: Չէ՞ որ դեռ դրանից առաջ էլ մէկ այլ մտաւորական, իմանալով որ Հայոց Ցեղասպանութիւն նիւթն եմ ուսումնասիրում, ինձ «մազոխիստ» էր անուանել: Չէ՞ որ սովետական մամլիչը ճնշել, հատել էր հայու պատմական յիշողութիւնը՝ ի խնդիր սովետական մարդու կերպարի ստեղծման, որ պիտի լինէր հաւատարիմ՝ սովետական Մեծ Հայրենիքին, ստեղծող, կառուցող, անցեալը ետին թողած՝ միշտ դէպի ապագայ նայող: Չէ՞ որ արգիլուած էր խօսել ու գրել թուրքի կատարած ոճիրի մասին: Ու միայն գաղթական վերապրողների գաղտնութեան մէջ էր պատմւում անցեալը: Պատմական յիշողութիւնը եթէ էլ փոխանցւում էր՝ վախուորած, ու միայն սարսափելի յուշերի տեսքով:
Իսկ Սփի՞ւռքը՝ արդիւնքը Ցեղասպանութեան պատճառած հատումի, պատկերը նրա հետեւանքների:
Սփիւռքը, Հայաստանի խորհրդայնացումից յետոյ հայրենիքի մնացորդացից էլ կտրուած, իր ցաւերով ու հոգսերով ամփոփուած, գոյապայքարի ու հայապահպանման դժուարին ճամբան բռնեց: Պատմական յիշողութիւնը եւ դրա մէջ՝ Ցեղասպանութեան յիշողութիւնը բնական ու անարգել փոխանցուեց սերնդէ սերունդ: Տարիների ընթացքում, ժամանակի հետ փոխուեց կրթական քաղաքականութիւնը, հայոց պատմութեան փոխանցման շեշտադրութիւնն ու մեթոդը: Նպատակը մնաց նոյնը՝ հայ նոր սերնդին դաստիարակել ազգային ոգիով, նրա մէջ վառ պահել հայրենիքի՝ ազատ ու անկախ Հայաստանի գաղափարը:
Պատանի էի, երբ Պարսկաստանում հաղորդւում էինք Ցեղասպանութիւնը վերապրածների հետ, դասխօսութիւններ լսում, մօտիկ բայց հեռու հայրենիքի կարօտով մկրտւում եւ արեւմտահայ հատուածի դէմ կատարուած անմարդկային ոճրի պատմութեան սերտողութեամբ՝ արդարութեան հատուցման պահանջով սնւում:
Ամերիկայում, մինչեւ 1960ա-կաններ, հայոց դպրոցների չգոյութեան պայմաններում, հայ հոգու ներշնչման՝ հայապահպանման բեռը ստանձնեցին եկեղեցին, պատանեկան ու երիտասարդական կազմակերպութիւնները, շաբաթօրեայ դպրոցները, մշակութային ու նոյնիսկ հայրենակցական միութիւնները:
Իմ ճամբան, գործնական մասնակցութիւնս Հայ Դատի եւ Ցեղասպանութեան դասաւանդման, սկսեց 1980ից, երբ ինձ վստահուեց վարել ՀՅԴ Երիտասարդական Միութիւնը՝ AYF-ը, յետոյ Հայ Դատի յանձնախմբին մաս կազմեցի ու նաեւ «Հայ Դատ» նիւթի կամաւոր դասաւանդում ստանձնեցի Ֆերահեան Ազգային վարժարանում: Նոր սերդի հետ իմ այս մօտիկ շփման ընթացքում տեսայ պակասը օրուայ հետ քայլող հայապահպանման ու երիտասարդութեան քաղաքականացման միջոցների: Տեսայ, թէ որքան թերի են Հայկ ու Բելից սկսող ու մինչեւ 19րդ դարու Զարթօնքին հասնող հայոց պատմութեան դասագրքերը՝ հայ ժողովրդի դատը, այսինքն հայոց պահանջատիրութիւնը որպէս ոգի, որպէս նպատակ աշակերտին ու ընդհանրապէս երիտասարդ սերնդին փոխանցելու համար:
Այդ ժամանակ արդէն Հայ Դատի յանձնախմբի միջոցով եւ նախաձեռնութեամբ աշխատանք էինք տանում Քալիֆորնիայի կրթական համակարգի ծրագրային փոփոխութիւնների մէջ ներառնել նաեւ Հայոց Ցեղասպանութեան դասաւանդումը՝ պետական դպրոցների 10րդ դասարանի համաշխարհային պատմութեան դասաւանդման շրջանակներում: Դա մեզ յաջողուեց 1985ին, Քալիֆորնիայի նահանգային խոր-հրդարանի վաւերացրած Assembly Bill 1273ի շնորհիւ: Այդ ժամանակ Քալիֆորնիայի նահանգապետը George Dukmejian-ն էր:
1988ին, California State Board of Education-ը հրատարակեց նոր, փոփոխուած History, Social Science Framework-ը, որի մէջ, եւ նոյն ժամանակ նաեւ Model Curriculum-ի մէջ, առաջին անգամուայ համար հաստատուեց Հայոց Ցեղասպանութեան մասին դասաւանդման օրինագիծը: Ի հարկէ մինչ այդ պիտի յիշել Facing History, Facing Ourselves հրէական կազմակերպութեան հրատարակած դասագիրք-դասածրագիրը, ուր բաժին կար նուիրուած Հայոց Ցեղասպանութեան: Այդտեղ դերակատար էր եղել Ռիչըրդ Յովհաննիսեանը:
Օրինագիծն ու նահանգային կրթական ղեկավարութեան յանձնարարութիւնը ի հարկէ չէր երաշխաւորում նիւթի կիրառումն ու գործնական դասաւանդումը: Մեծ էին դժուարութիւնները՝ ամերիկացի ուսուցչին մղել, ոգեւորել, նիւթ մատակարարել ու սովորեցնել՝ Հայոց Ցեղասպանութեան բարդ ու ճնշող նիւթը ներառնելու արդէն ծանրաբեռնուած իր դասածրագրի մէջ: Մեծ է եղել նաեւ թուրք իշխանութիւնների միջամտութիւնն ու առաջացրած արգելքները ի սկբանէ, որոնք դեռ շարունակւում են: 1980ականներից սկսած աշխատանքը դեռ իր կատարեալ յաջողութեան չի հասել:
Իսկ հայ նոր սերնդի հայեցի դաստիարակութեան, հայոց դպրոցների համար կազմուելիք Հայ Դատի եւ Հայոց Ցեղասպանութեան դասագրքերը, դարձեալ արժանին պիտի հատուցել Քալիֆորնիայի Հայ Դատի յանձնախմբին, Կիլիկիոյ թեմի Ազգային առաջնորդարանին եւ Ազգային վարժարանների Խնամակալ մարմնին, առանց որոնց հովանաւորութեան եւ մասնակցութեան ծրագիրը չէր իրագործուի:
Եւ 1990ից մինչեւ 2002 թուականները հրատարակուեցին Հայ Դատի դասագրքերը, իմ հեղինակութեամբ՝ միջնակարգի 10րդ, 11րդ եւ 12րդ դասարանների համար՝ իւրաքանչիւրը իր վարժութեան տետրով եւ յատուկ կիրառուած դասատուութեան մեթոդը բացատրող ուսուցչի ուղեցոյցով:
Երեք տարիների վրայ բաժանուած նիւթը սկսում է Հայկական Հարցի ծագումից, միջազգայնացումից, եւ ընդգրկում է Հայոց Զարթօնքի գաղափարաբանութիւն, ազգային կուսակցութիւնների կազմութիւն, Օսմանեան եւ Ցարական կայսրութիւնների քաղաքականութիւն հայերի նկատմամբ, Առաջին Աշխարհամարտ, Հայոց Ցեղասպանութիւն, ինքնապաշտպանութեան կռիւներ, ոճրագործների դատավարութիւնները Պոլսում, Արդարահատոյց գործողութիւններ՝ անպատիժ մնացած ոճրագործների դատաստան, ոճրագործ թուրքի ոճրի ուրացում եւ աշխարհի անտարբերութիւն, Ճերմակ ջարդ եւ Մշակութային Ցեղասպանութիւն, 1917ի ռուսական եւ Բոլշեւիկ յեղափոխութիւններ եւ Կովկաս, Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծում, քաղաքական, տնտեսական, մշակութային կառոյցների եւ արտաքին յարաբերութիւնների հոլովոյթը, Հայաստանի խորհրդայնացում, ապա Փետրուարեան ապստամբութիւն, Խորհրդային Հայաստանի համառօտ պատմութիւն, հայերը Երկրորդ Աշխարհամարտում, Սփիւռքի կազմակերպում, Հայ Դատի պայքարը եւ Թուրքիան, Եղեռնի յիսնամեակ եւ անկիւնադարձ, Հայ Դատի պայքար միջազգային բեմերում, հայոց զինեալ պայքար, Հայաստան եւ գորբաչովեան քաղաքականութիւն, Ղարաբաղեան շարժում, Հայաստանի անջատողական շարժումից մինչեւ անկախացում եւ ծնունդ երրորդ հանրապետութեան: Շարքը վերջանում է Արցախեան ազատագրական պայքարով:
Տարիների ընթացքում, առիթ ունեցայ բազմաթիւ աշխատանիստերի միջոցով կիրառուած յատուկ մեթոդը բացատրել ուսուցիչներին:
Նոյն Հայ Դատի դասագրքերի բովանդակութեամբ, բայց մէկ դասագրքի մէջ խտացուած, օրուայ կրթութեան եւ գիտութեան նախարարի յանձնարարութեամբ, պատրաստեցի «Հայկական Հարցի Պատմութիւն»ը որ հրատարակուեց 2000ին փորձնական եւ 2002ին վերջնական տարբերակներով: Այդ մէկի ընկալումն ու գործադրումը մէկ բառով ասած սահուն չընթացաւ: Գաղափարը օտարոտի էր, չհանդուրժուեց: Դասագիրքը կրթական համակարգի մէջ ընդհանուր կիրառումի չարժանացաւ: Շիրակից մինչեւ Սիւնիք տասնեակ աշխատանիստերս ու հանդիպումներս ուսուցիչների հետ միայն նրանց ոգեւորութիւնն ու յանձնառութիւնը խթանեցին:
Բայց այդտեղ էլ կանգ չառայ: Պէտք չէր սպասել մինչեւ աշակերտի միջնակարգ հասնելը Հայկական Հարցի ու Ցեղասպանութեան մասին դասաւանդելու համար: Պէտք էր հէնց առաջին դասարանից պատրաստել աշակերտին իր տարիքին յարմար նիւթերով, իր մտաւոր մակարդակին յարմար հասկացութիւնների բացատրութեամբ կառուցել հիմքը՝ հետագային, աւելի բարձր դասարանում՝ հասկանալու ցեղասպանութիւն կոչուող բարդ յղացքը իր բազմաշերտ իմաստներով եւ հետեւանքներով:
Մեր պատմութեան այս անկիւնադարձը, մեր ազգային լինելիութեան այս պատճառ/հետեւանքը պէտք է փոխանցուէր հաւասարակշռուած, երեխայի տարիքին յարմար ծրագրով ու յարմարագոյն մեթոդաբանութեամբ՝ պահպանելու համար փոխանցումի իմաստն ու նպատակը՝ առանց անյարիր նիւթերով եւ մօտեցումով հակառակ ազդեցութիւն թողնելու, առանց վտանգելու երեխայի մէջ ձեւաւորուող առողջ հոգին:
Ու դարձեալ շնորհիւ Ազգային վարժարանների Խնամակալ մարմնի հովանաւորութեան, պետական դպրոցների փորձառու մասնագէտների մասնակցութեամբ, կազմեցինք Հայոց Ցեղասպանութեան դասաւանդման հսկայ ծրագիրը առաջինից 9րդ դասարանների համար՝ յարմար նիւթերով՝ պատմուածք, զրոյց, հեքիաթ, բանաստեղծութիւն, այսինքն՝ literature based instruction approach, իւրաքանչիւրը իր դասածրագրով, դասատուութեան նպատակի եւ մեթոդի բացատրութեամբ, խաղերով ու վարժութիւններով: Ծրագիրը 2006ից ի գործ դրուեց Ազգային վարժարաններում:
Նոյն թղթածրարը գեղարուեստական ձեւաւորում գտաւ եւ թուայնացուեց այստեղ Հայաստանում 2011ին եւ դրուեց կրթութեան եւ գիտութեան կայքում՝ հասանելի բոլոր հետաքրքրուողների համար: Այդ թղթածրարից բխեց «Հայոց Ցեղասպանութեան դասաւանդումը պատմուածքների, հեքիաթների, զրոյցների, բանաստեղծութիւնների, փաստական նիւթերի միջոցով», 2016ի ուսումնաօժանդակ ձեռնարկի հրատարակութիւնը, որ աւելի մեծ փոթորիկ ստեղծեց այստեղ:
Առանց մանրամասնութիւնների մէջ մտնելու միայն ասեմ, որ ձեռնարկին անծանօթ, պարզապէս ենթադրութիւնների եւ թշնամանքի վրայ հիմնուած յարձակումները լցրեցին համացանցն ու մամուլը: Մարդիկ մանկավարժի ու հոգեբանի հովերով, նոյնիսկ անընդունելի եւ վտանգաւոր համարեցին Ցեղասպանութեան դասաւանդման գաղափարը, մանաւանդ ցածր դասարանում, պատճառաբանելով, որ դա երեխաների հոգեկանը կը խաթարի: Ինչ հեգնանք: Դա երեւի նաեւ կարող էր վիրաւորել մեր հարեւաններին: Որքան զգոյշ խօսեմ՝ սա է քաղաքականութիւնը: Մեղկ ու յանցաւոր մտայնութիւն մի ժողովրդի համար, որի դէմ կատարուած անմարդկային ոճիրն ու անարդարութիւնը, Հայոց Ցեղասպանութիւնը, անհատոյց եւ անպատիժ է մնացել ու հէնց այդ պատճառով էլ համարձակութիւն ու յանդգնութիւն է ընձեռում՝ աշխարհի անտարբեր հայեացքի ներքոյ շարունակելու, ի գործ դնելու 1915ին կիսատ մնացած տեղահանութեան, բնաջնջման եւ հայաթափնան քաղաքականութիւնը:
Ժամանակն է գիտակցելու, որ
– Որպէս մի ժողովուրդ, որի առօրեայ կեանքի, ազգային ինքնութեան եւ հաւաքական հոգեբանութեան վրայ առկայ է ազդեցութիւնը այդ իրողութեան,
– Որպէս մի երկիր, որ իր հարեւան երկրների հետ ունեցած յարաբերութիւնների ու համաշխարհային ասպարէզում վարած պետական քաղաքականութեան մէջ անգամ նրա ժողովրդի աղետալի մօտիկ անցեալի ստուերն է ճնշում,
Անհրաժեշտ է մատաղ սերնդին ջամբել ազգայինի է՛ն աւելին՝ քան որեւէ կայացած, ապահով ու բարօր երկրի կրթական ծրագիրը կը պահանջէր:
Թող լօզունգային չհամարուի այն արտայայտութիւնս, որ մեր ժողովրդի դէմ կատարուած անմարդկային ոճիրը, համաշխարհային իմաստով՝ Ցեղասպանութիւնը, աշխարհին ճանաչել տալու եւ մեր արդար դատը խլելու համար, ներկայ տարածքային քաղաքականութեան յետին նպատակը աշխարհի առջեւ բացայայտելու համար պիտի պայքարենք հայրենիք/Սփիւռք, ազգովին, փոքրից մեծ։ Ազգային լիակատար դաստիարակութիւն ստացած սերունդները մեր դատի պայքարի յանձնառու զինուորները պիտի դառնան։
Իսկ այս բոլորը մասնագիտօրէն մշակուած եւ ի գործ դրուած կրթական քաղաքականութիւն է պահանջում:
Զանազան երկրներում, մանաւանդ՝ եթէ դրանք կաղապարուած գաղափարախօսութեամբ չեն առաջնորդւում, երկրի կրթական քաղաքականութիւնը ծառայում է կերտելու տուեալ պետութեան եւ երկրի բնակչութեան շահերին, իրաւունքներին եւ օրէնքներին գիտակից քաղաքացին:
Կրթական քաղաքականութիւնը մեր պետութեան պարագայում, մեր մեծ հայրենիքից մեզ բաժին հասած մի կտոր հողում, մեր ժողովրդի աշխարհացրիւ իրավիճակում, մանաւանդ՝ ներկայ աշխարհաքաղաքական պայմաններում աւելի բարդ հարցեր ունի լուծելիք, հարցեր որոնք նոյնիսկ հայ ժողովրդի ազգային գոյատեւման եւ անվտանգութեան են առնչւում:
Մեր հայրենիքի պետականութեան ամրակայումը եւ Հայաստանից-Սփիւռք հայ ժողովրդի ազգային ամրակուռ նկարագրի կայացումն ու պահպանումը ապահովելու ամէնից ազդու միջոցը մտածուած, ծրագրուած եւ մանկավարժական ու մեթոդաբանական սկզբունքներով պատրաստուած ազգային լիակատար դաստիարակութիւնն է, որ պիտի կիրարկուի հէնց դպրոցական առաջին դասարանից: Հայոց մօտիկ անցեալի պատմութիւնն ու առթած հետեւանքները որպէս մեկնակէտ ունենալով:
Այս գիտաժողովի առաջադրանքներից է պարզել եւ դիմակայել այն մարտահրաւէրները, որոնք խոչընդոտում են Հայոց Ցեղասպանութեան դասաւանդումը:
Ինձ համար եւ ինձ օժանդակող մանկավարժների համար այդ մարտահրաւէրները հիմքն էին նախապէս թուածս ձեռնարկների՝ դասագիրք, աշակերտի տետր, ուսուցչի ուղեցոյց, հրահանգներ, խաղեր, վարժութիւններ, արտադասարանային աշխատանքներ եւ այլն: Այդ մարտահրաւէրները առաջ բերեցին այն սկզբունքներն ու նախադրեալները, որոնց վրայ հիմնուեցին նիւթերի ընտրութիւնն ու դասաւանդումը:
Անգամներ կրկնել եմ զանազան աշխատանիստերում: Հիմա էլ կրկնեմ.
Հայոց Ցեղասպանութեան դասաւանդման որպէս սկզբունք պիտի որդեգրել.
– Հայոց Ցեղասպանութիւնը՝ որպէս հիմք հայոց պահանջատիրութեան.
– Հայոց Ցեղասպանութիւնը՝ ոչ միայն ազգային այլեւ համամարդկային հարց.
– Հայոց Ցեղասպանութիւնը՝ որպէս Սփիւռքի պատմութեան սկզբնաղբիւր.
– Հայոց Ցեղասպանութիւնը շարունակւում է:
Հայոց Ցեղասպանութեան դասաւանդման անմիջական նպատակները պիտի լինեն սովորեցնել աշակերտին, որ՝
– Հայոց Ցեղասպանութիւնը պատմական դէպք չէ, այլ ամէն մի հայի ներկային եւ ապագային առնչուող հարց.
– Ինչո՞ւ է ուրանում թուրքը.
– Ի՞նչ ազդեցութիւն ունի այդ ուրացումը հայ մարդու կեանքում հոգեբանական առումով, ինչպէս եւ Հայաստանի միջազգային յարաբերութիւնների ծիրում.
– Հայոց Ցեղասպանութիւնը ինչպէս է բացատրում 1970-80ական թուականների զինեալ պայքարը, որին շատերը ահաբեկչական շարժում կոչեցին.
– Ի՞նչ էր այն գաղափարախօսութիւնը, որ թուրքին ցեղասպանութեան մղեց, որ շարունակւում է Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնների մէջ այսօր ինչպէս եւ հիմքն է հայ-ազերի թնջուկի.
Իսկ այդ նպատակի իրագործման նախադրեալները պիտի լինեն
– Զգուշանալ երեխայի մէջ ստորադասութեան բարդոյթ առաջացնելուց. խուսափել այն գաղափարից թէ՝ «փոքր ու խեղճ ազգ ենք, մեզ վրայ տիրեցին ու երբ մենք փորձեցինք մեր իրաւունքնեը պաշտպանել, քշեցին մեզ ու ոչխարի պէս կոտորեցին»։ Սա զոհի հոգեբանութիւն է, որ յարիր չէ առողջ ու յառաջադէմ ազգի:
– Ցեղասպանութիւնը կատարուել է թուրքի ձեռքով, բայց առողջ չէ երեխայի մէջ մի ամբողջ ժողովրդի դէմ ատելութիւն ներշնչել։
– Որքան էլ, որ խօսելու լինենք մեր անմեղ զոհերի մասին, պիտի կարողանանք խուսափել զոհի հոգեբանութիւնից եւ այդ անառողջ հոգեբանութիւնը երեխայի մէջ սերմանելուց։
– Մատուցումը պիտի կատարուի սառն, տրամաբանօրէն, առանց զգացական զեղումների։
Երկար կարելի է խօսել Ցեղասպանութեան պէս բարդ եւ զգայուն նիւթի ճիշդ դասաւանդման ձեւերի մասին: Շատ առիթներով եմ ներկայացրել իմ փորձառութիւնից եւ նիւթի յարմարագոյնս մատուցման պահանջներից բխած հնարքների, ձեւերի ու միջոցների մասին: Բայց այսօր իմ պատկերացումի մէջ դրանք հետագայի հարցեր են: Ի՞նչ եմ պատկերացնում. ինչպիսի՞ եզրակացութիւն եմ ակնկալում այս գիտաժողովից: Մէկ անգամ ընդմիշտ վերջ պիտի դրուի դպրոցական համակարգում բոլոր դասարաններում—ի հարկէ տարիքային պատշաճութեամբ—Հայոց Ցեղասպանութեան ուսուցման հանդէպ ցայժմ գոյութիւն ունեցող վարանոտ եւ կրաւորական կեցուացքին, ամբողջ Սփիւռքում եւ մանաւանդ՝ Հայաստանում:
Այս գիտաժողովին ներկայացուած մասնագիտական զեկոյցները, Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարա-հիմնարկի գիտաշխատողների միջոցով կը հաւաքագրուեն, կը համադրուեն՝ կազմելու համար հիմնաւորումը, framework-ը ապագայ նպատակային նախաձեռնութեան:
Այս framework-ին կը յաջորդի գործնական քայլը՝ ո՛չ «ուսումնաօժանդակ ձեռնարկ», ո՛չ «ուսուցչի ուղեցոյց», ո՛չ հայոց պատմութեան դասագրքերի մէջ խծկած անբաւարար ակնարկ, սրանք վաղուց կան եւ վստահ չեմ, թէ որքան են օգտագործւում եւ արդիւնք տալիս: Այլ՝ պարզապէս մանրիկ դասագրքեր՝ տարին մի 2-3 դասապահի համար նախատեսուած (բարձր դասարանների համար աւելի շատ դասապահեր), դասագրքին ընկերացող ուսուցչի ուղեցոյց եւ աշխատանքային տետր՝ խաղերով, առաջադրանքներով, վարժութիւններով եւ արտադասարանային աշխատանքներով ու ձեռնարկներով՝ առաջին դասարանից մինչեւ աւագ դպրոցների աւարտական դասարան, իւրաքանչիւրը աշակերտի տարիքին համապատասխան նիւթերով եւ փոխանցման մեթոդով: Այս գործնական քայլի նախաձեռնութիւնը եւս ես վերապահում եմ Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկի պէս հմայք եւ հեղինակութիւն ունեցող հաստատութեան՝ կազմելու Հայաստան-Սփիւռք մի քանի մասնագէտներից բաղկացած յանձնախումբ: Յանձնախումբը իր տրամադրութեան տակ կ՛ունենայ ակնարկածս framework-ը, ինչպէս նաեւ թէ՛ Սփիւռքում եւ թէ Հայաստանում գոյութիւն ունեցող եւ արդէն գործող ձեռնարկներ—դասագիրք, ուսուցչի ուղեցոյց եւ այլն—այդպիսով խուսափելով անիւը վերստին ստեղծելու փորձութիւնից: Յանձնախումբը գործի կ՛անցնի իւրաքանչիւր դասարանի համար մանրիկ դասագրքի ուրուագծի, model curriculum-ի կազմութեան: Դասագրքի շարադրութիւնը եւ պատշաճ հրահանգներն ու վարժութիւնները պիտի կատարուեն այլ մասնագէտների միջոցով՝ միշտ յանձնախմբի հսկողութեան տակ եւ առաջնորդութեանբ:
Դա է գործընթացը. բայց մանրամասնութիւնները՝ ժամանակին: Գիտեմ, որ այս գործընթացը երկար եւ յամառ աշխատանք եւ դրամական շօշափելի ներդրում է պահանջում: Յուսամ երկրի ղեկավարութիւնը կը գիտակցի ծրագրի կարեւորութիւնն ու անյետաձգելիութիւնը եւ պատշաճ յատկացումը կը կատարի:
Իսկ հիմա, երբ գիտաժողովը իր յաջող աւարտին է հասնում, յոյս եմ յայտնում եւ ուզում եմ սրտանց հաւատալ, որ այստեղ կանգ չենք առնելու եւ գործնական քայլերը յաջորդելու են մօտ ապագայում ու նոյն յաջողութեամբ:
