Կ՛ամփոփէ Եւ Կը Ներկայացնէ ԱՆԻ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ
Արտաշէս Քալանթարեանի «Քննութիւն» թերթօնի ԻԴ. բաժնին մէջ Արամ Մանասեան յիշեց ստալինեան վարչակարգի օրերը. յիշեց, թէ ինչպէս կինը՝ Յասմիկը լացած էր Ստալինին մահուան օրը. նոյնիսկ երբ ամուսինը նշած էր, թէ Ստալինին հրամանով գնդակահարուած էր հայրը, Յասմիկ կասկած արտայայտած էր եւ ըսած, թէ հայրը թերեւս մեղք մը գործած ըլլալու էր, որ զինք գնդակահարած էին:
Այս բաժնին մէջ վերադարձած ենք ներկային եւ Արգամ այնքան փխրուն հոգեվիճակ մը ունի, որ կը մտածէ, թէ արդեօք հարազատնե՞րն ալ կասկածներ ունին իր տարած գործունէութեան մասին:
***
«Հնարաւո՞ր է, որ Յասմիկը հիմա էլ խորքում կասկած ունենայ, թէ Արգամը երեւի ինչ-որ բան արել է, որի պատճառով հանել են աշխատանքից: Ո՞վ գիտի: Այդ մտածողութիւնը, այդ անվստահութիւնը մարդկանց արեան մէջ է մտել եւ դժուար թէ հեշտութեամբ դուրս գայ: Եթէ ոչ Յասմիկը, ապա Նայիրուհին (իր աղջիկը) մի օր իր ընկերոջը հաստատ ու հաստատ կ՛ասի իր մօր նման.
– Ես շա՞տ գիտեմ, երեւի մի բան արել էր, էլի… Անմեղ մարդուն ինչի՞ պիտի հանեն…
Իսկ ուրիշները հո կ՛ասեն ու կ՛ասեն: Առանց այդ էլ ինչե՜ր են ասում: Այն ե՞րբ էր, որ Մհեր Սամսոնեանը իրեն յատուկ լկտիութեամբ ծիծաղեց թոյլ-թոյլ, հարբած ու հարցրեց.
– Արգամ Պետրովիչ, խօսքը մեր մէջ մնայ, ինչքա՞ն ես տուել , որ քեզ տնօրէն նշանակեն:
– Ի՞նչ, – ապշեց Մանասեանը:
– Լաւ, լաւ, ասենք, թէ դեռ չես տուել, բայց ի՞նչ ես խոստացել…
– Մհեր, – մինչեւ հոգու խորքը վիրաւորուեց Արգամ
Մանասեանը: – Ո՞նց գետինը չես մտնում: Դու ինձ ո՞ւմ տեղն ես դրել:
– Դէ լաւ, էլի, – ձեռքը թափ տուեց Մհեր Սամսոնեանը: – Հիմա դու վերեւներին հարկ չե՞ս տալիս: Միրզոյեանի՞ն էլ չես տալիս, – հարցրեց նա շտապով, բայց տեսնելով տնօրէնի գունաթափ դէմքը եւ օղու շշին մեկնած նրա դողացող ձեռքը, ընկրկեց միանգամից: – Ուրեմն՝ կը հանեն: Կը հանեն, հաւատա՛ ինձ, մի առիթ կը գտնեն ու կը հանեն: Տարօրինակ մարդ ես, ինչի՞ համար պիտի պահեն քեզ… Սիրուն աչքերի՞դ համար…
Մի՞թէ ճիշդը նա էր, զեկուցագիրն առիթ էր միայն, հենց այն առիթը, որի մասին խօսում էր Մհեր Սամսոնեանը: Թէ չէ՝ ի՞նչ պատահեց: Ինչո՞ւ այդպէս միանգամից, առանց հարցնելու, առանց քննութեան… Ուրեմն ի՞նչն է փոխուել: Այն, որ առաջներում առանց հարցաքննութեան գնդակահարում էին, իսկ հիմա միայն հեռացնո՞ւմ են աշխատանքից: Կամ հեռացնում են ու նո՞ր միայն քննութիւն կատարում:
Նա անցնում էր Սարի Թաղի խղճուկ տներն ու զուգարանները փողոցից ծածկող գունաւոր պարիսպ-պաստառի վերջին հատուածի կողքով ու յանկարծ միանգամից յիշեց, որ պատերազմի աւարտից անմիջապէս յետոյ այս նոյն տեղում ճարպիկ տղաները պատի տակ նստած թուղթ էին խաղում եւ խաղի հրաւիրում Սեւ շուկայից վերադարձող միամիտ անցորդներին:
– Հրամեցէ՛ք: Բախտերնիդ փորձէք: Երեք թուղթերէն մէկը խաչ պապան է: Գտնէք՝ տասնոցը ձերն է: Չգտնէք՝ պիտի վճարէք: Ուրեմն ուշադրութիւն՝ փնտռեցէք նկարը: Տեսէք, հոս կայ, հոս չկայ: Կը խառնեմ կոր: Ո՞ւր գնաց, ի՞նչ եղաւ:
Խառնում էին թղթերը ու նկարը իբր պատահականօրէն դիմացինին հարեւանցիօրէն ցոյց տալով, դնում մի կողմ: Եւ միամիտ անցորդը ժպտալով խաղացողի միամտութեան վրայ, վստահօրէն ձեռքը մեկնում էր դէպի այդ թուղթը…
– Սա՛ է:
Եւ մնում էր ապշած: Աչքերին չէր հաւատում: Նկարը չկար: Քիչ առաջ այդտեղ էր, հիմա՝ չկայ:
Հոս կայ, հոս չկայ: Ո՞ւր գնաց, ի՞նչ եղաւ:
Ինձ նման, մտածեց Արգամ Մանասեանը: Հիմա իմ մասին շատերն են մտածում՝ քիչ առաջ կար, իսկ հիմա չկայ այդ մարդը: Ո՞ւր գնաց. ի՞նչ եղաւ»:
***
Ընթերցողը հաւանաբար նկատեց վերջին մասին մէջ ի յայտ եկած «կոր»ը («Կը խառնեմ կոր»)։ Այդ մէկ բառի գործածութիւնը կը մղէ մտածելու, որ այդ «ճարպիկ տղաքը» Հայաստան ներգաղթած սփիւռքահայեր էին, որոնք ձեւով մը կը խաբէին դիմացինը թուղթի խաղերու եւ «կախարդութեան» միջոցով ու դրամ կը «վաստկէին»: Ընկերաբաններու եւ մարդաբաններու համար հետաքրքրական նիւթ մը ահա: Հայաստանի բնիկ ժողովուրդը ի՞նչ տպաւորութիւն ունէր «աղբար»ներէն. իսկ այդ տպաւորութիւնը փոխուա՞ծ է այսօր. կամ՝ հակառա՞կ ուղղութեամբ կը գործէ:
Երկրորդ մտածումը, որ կը ծագի մարդուն մէկ վայրկեան հոս ըլլալուն եւ յաջորդ վայրկեանին հոս չըլլալուն հարցէն կու գայ: Արգամ Մանասեան բնականաբար կը մտածէ իր կորսնցուցած պաշտօնին եւ յարգանքին մասին, բայց ընթերցողը կրնայ ընդլայնել ծիրը եւ հասնիլ փիլիսոփայական եզրերու. ի՞նչ է մարդը, վերջապէս, երբ այսօր կայ, վաղը չկայ…: