Համադրեց՝ ՆՈՒՊԱՐ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ
ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ԾՆՈՒՆԴԸ

Եթէ Ներսէս վարժապետեանը ազգահաւաքման եւ խաղաղ շինարարութեան ուղին էր ցոյց տալիս հայութեան եւ դիւանագիտական միջոցներով յոյս ունէր հասնել Հայաստանի ազատութեան, Խրիմեան Հայրիկը, չմերժելով այդ քաղաքականութիւնը, անհրաժեշտ էր համարում դրա վրայ աւելացնել նաեւ «երկաթէ շերեփ»ը, հրաւէր է կարդում հայ ժողովուրդին հետեւելու բալկանեան ազգերի օրինակին, որոնք զէնքի ուժով ստացել էին անկախութիւն: Եթէ առաջ էլ Վասպուրականի Արծիւը, երկրի ներքին պայմաններից խրատուած, «առանց զոհի եւ արեան» փրկութիւն չէր տեսնում հայութեան համար, այժմ, Եւրոպան ճանաչելուց եւ քաղաքական աշխարհին ու դիւանագիտական բարքերին մօտից ծանօթանալուց յետոյ, աւելի եւս ամրացել էր այդ համոզման մէջ: Որպէսզի Եւրոպան քեզ օգնէ, դու պէտք է ստիպես, որ օգնէ, պէտք է շահագրգռես Եւրոպային քեզ օգնելու, իսկ այդ հնարաւոր է միայն այդ դէպքում, երբ դու հաշուի առնելիք արժէք ներկայացնես: Մեծ պետութիւնների համար կարեւոր են ուժը եւ շահը: Հայը պէտք է դադարէ աղերսող ժողովուրդ լինելուց։ Աղերսաթուղթերը արժէք չունին: Զինուի՛ր «երկաթէ շերեփ»ով եւ պայքարիր քո իրաւունքների համար: Պատրա՛ստ եղիր, «եթէ մօտ ատենէն հարիսան նորէն բաժնուի, առանց երկաթեայ շերեփի չգաս:
Սա պարզ հրաւէր էր յեղափոխութեան: Եւ յեղափոխութեան ոգին արդէն սաւառնում էր օդում: Այն՝ ինչ որ Վարժապետեանն ու Խրիմեանը քարոզում էին, իբրեւ ընդհանուր գաղափար, Րաֆֆին հետզհետէ վերածեց գործնական ծրագրի իր յեղափոխական յափշտակիչ վէպերով, որոնք անջնջելի կնիք դրին ժամանակակից սերնդի մտքերի վրայ: 1878ի Մայիսից սկսեց հրատարակուիլ «Մշակ»ում նրա «Ջալալէդդին»ը՝ անօրինակ խանդավառութիւն առաջ բերելով երիտասարդութեան մէջ: Աւելի ցնցող էր նոյն «Մշակ»ում հրատարակուած «Խենթ»ի թողած տպաւորութիւնը: Մի քանի տարի յետոյ, լոյս տեսաւ նրա յեղափոխական-ծրագրային մեծ վէպը՝ «Կայծեր»ը:
Այս եւ միւս գործերում Րաֆֆին կենդանի գործի է վերածում այն՝ ինչ որ Խրիմեանն ու Վարժապետեանը քարոզում էին, իբրեւ ընդհանուր սկզբունք: Նրա հերոսները երեւակայական անձեր էին, բայց շուտով պիտի երեւէին կեանքում, իբրեւ կենդանի էակներ: Նա իր սուր բնազդով նախատեսեց մօտալուտ ապագան: Նրա գաղափարները 61րդ յօդուածից ծնունդ առած եւ Արծրունու մշակական դարբնոցում կոփուած ազատական գաղափարներն էին, որոնց գործադրութեան համար ծրագիրներ էր առաջարկում: Քարոզի ժամանակը անցած էր համարում Րաֆֆին: Պէտք էր կենդանի գործ: Եւ նրա հերոսները գործ մարդիկ էին: Նրա հայրենասիրութիւնը դուրս էր գալիս նախորդների վերացական, տեսլական հայրենասիրութեան սահմաններից: Րաֆֆիի հայրենասէրը կեանքի չարիքների դէմ կուրծք տուող, յաճախ, դաժան միջոցներով մաքառող, ակն ականի վարդապետութեան հետեւող, հարստահարիչ ու բռնացող թշնամու դէմ զէնքով պայքարող հերոս է, ներկայացնելով «զինեալ հայրենասիրութիւն»ը, ըստ Ն. Ադոնցի: Զինեալ հայրենասիրութիւն եւ եւ զինեալ ազատամարտ յանուն հայրենիքի փրկութեան, այս էր Րաֆֆի դաւանանքը: Մի ռազմակոչ, որ մինչեւ այդ խորդ է եղել հայի հոգուն:
Րաֆֆին խորապէս ուսումնասիրել էր հայական իրականութիւնը, ինչպէս նաեւ հայոց անցեալը: Նա իր երկերում մատնանշել էր բոլոր այն չարիքները, որոնք պատճառ էին հայ ժողովրդի: Միայն օտար տիրապետութեան լուծը թօթափելով, նրա կարծիքով, չարիքը չէր վերանայ։ Անհրաժեշտ էր նոյնպիսի եռանդով պայքար մղել եւ ներքին չարիքների՝ մտաւոր յետամնացութիւն, կղերի եւ վաշխառուների հասցրած վնասներ, ազգային անմիաբանութիւն, կրօնական անհանդուրժողութիւն, տգիտութիւն եւ ստրկամտութեան ոգի, անիշխանութիւն եւ շահամոլութիւն ազգային հաստատութիւններու մէջ: Այս բոլորի դէմ էլ անհրաժեշտ էր կռուել արմատական միջոցներով: Յեղափոխութիւն թուրք բռնակալութեան դէմ, բայց յեղափոխութիւն նաեւ ազգային ներքին չարիքների դէմ՝ միացեալ, լուսամիտ եւ ազատ ազգութիւն ստեղծելու համար:

Րաֆֆին իր մարգարէական տեսողութեամբ նախագծեց այն ամէնը, որ մօտիկ ապագայում տեղի պիտի ունենար: Իր երեւակայած «աւազակ» յեղափոխականներն ու հայդուկային խմբերը, իր Սահրատներն ու Խենթերը, Սաքօներն ու Կարօներն, Աւօներն ու Ասլանները շուտով Երեւան պիտի գային հայոց լեռներում, յանձին Արաբօների, Յունօների, Քեռիների, Շամիլների, Գէորգ Չաւուշների, Արխանեանների, իբրեւ կենդանի գործողներ, ի վերջոյ, կազմելու համար Հայ Յեղափոխականների Դաշնակցութեան մարտական ու մտաւորական ասպետների զօրագունդը:
Գաղափարական այս խմորումները, մտքի ու զգացմունքների անօրինակ խռովքը, հայրենասիրական բուռն եռուզեռը, որ յաջորդեց Բերլինի համաժողովին, շուտով վերածուեց, իրական գործի՝ Վարժապետեանի եւ Խրիմեանի ու Րաֆֆիի ցոյց տուած երկու ուղղութիւններով: Մի կողմից՝ ծայր տուեց տարերային շարժում հայ հասարակութեան մէջ գաւառաբնակ հայութեան կրթական-տնտեսական մակարդակը բարձրացնելու համար: Իրար յետեւից սկսեցին հիմնուել ընկերութիւններ, որոնց նպատակն էր դպրոցներ բանալ գաւառներում։ 1880ին, երեք մեծ ընկերութիւններու միաձուլումով կազմուեց հռչակաւոր միացեալ ընկերութիւն, որ այնքան մեծ դեր կատարեց ապագային:
Ընկերութիւնների կողմից գաւառ անցան երիտասարդ մտաւորական ուժեր՝ նուիրուելու համար ժողովրդի լուսաւորութեան գործին: Դրանց մէջ առանձնապէս նշանաւոր եղան Մկրտիչ Փորթուգալեան, որ 1878ին հիմնեց Վանի Վարժապետանոցը եւ Մկրտիչ Սարեանը, մի խումբ գաղափարական ուսուցիչներով, իբրեւ Միացեալի դպրոցների ընդհանուր տեսուչ: Միաժամանակ Կովկասից էլ սկսուեց նմանօրինակ մի շարժում՝ «Դէպի Երկիր», երիտասարդ մտաւորականների հոսանք դէպի Թրքահայաստան՝ ժողովրդի լուսաւորութեան գործին ծառայելու կամ երկրի պայմանները ուսումնասիրելու նպատակով:
(Քաղուած «Յուշապատում ՀՅ Դաշնակցութեան. 1890-1950» հատորին մէջ Սիմոն Վրացեանի հեղինակած բաժինէն)