ԽՄԲ.- Ստորեւ կու տանք հայրենի ծանօթ ակադեմական-մտաւորական Արմէն Այվազեանի յօդուածը, որուն խորագիրն իսկ բաւական խօսուն է: Չենք բաժներ անշուշտ յարգելի յօդուածագրին այն տեսակէտները, ըստ որոնց Սփիւռքի մէջ Հայկական Ցեղասպանութեան ճանաչումը հետապնդող քաղաքական ուժերը չունին պատկերացում յետ-ճանաչման հանգրուանին մասին եւ կամ անոնք ստորադասած են Հայաստանի ապահովութիւնը՝ ճանաչումին: Միաժամանակ սակայն, դիպուկ եւ շահեկան են անոր կարգ մը ընդգծումները, որոնք կ’առաջադրեն Ցեղասպանութեան հարցը առնչել Հայաստանի ներկայ մարտահրաւէրներուն: Այս իմաստով ալ, յօդուածը կը յանձնենք ընթերցողի ուշադրութեան:
Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումների գործընթացը կանգնած է նոր փուլի շեմին. միանգամայն հաւանական է, որ ԱՄՆի Ներկայացուցիչների պալատը (պակաս հաւանական է՝ նաեւ Ծերակոյտը) կ’ընդունի դեռեւս այս տարուան Յունուարին ԱՄՆի Քոնկրէս ներկայացուած Հայոց Ցեղասպանութեան մասին 106րդ բանաձեւը: Եթէ դա տեղի ունեցաւ, ապա շղթայական հակազդեցութեամբ բազմաթիւ պետութիւններ կ’ընդունեն նմանատիպ բանաձեւեր: Սակայն, ի՞նչ կը լինի դրանից յետոյ: Ահա սա՛ է ամենակարեւոր հարցը, որի պատասխանը հայութեան քաղաքական կառոյցները պարզապէս չունեն: Եւ որտեղի՞ց ունենան, եթէ նոյնիսկ եղած եւ այժմ քննարկուող ճանաչումները բացարձակապէս վերլուծութեան չեն ենթարկւում: Այս առնչութեամբ մի շարք լուրջ խնդիրներ ունենք:
Նախ եւ առաջ, առկայ է տեղեկացուածութեան եւ վերլուծութեան խնդիրը: Ամէն օր տասնեակ անգամ լուրերով խօսւում է Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումների մասին, բայց ո՞վ է Հայաստանում տեսել-կարդացել թէկուզ այս վերջին՝ 106րդ բանաձեւի թեքսթը: Հայկական մամուլի ո՞ր օրկանն է տպագրել բանաձեւի նախագիծը, որպէսզի այն հասու դառնար հասարակութեան եւ քաղաքական ուժերի լուրջ եւ մասնագիտական ուշադրութեանը: Ո՞ւր է այդ բանաձեւի հայերէն թարգմանութիւնը, որի պաշտօնապէս թարգմանութիւնը պէտք է ապահովէր ՀՀ արտգործնախարարութիւնը: Ո՞ւր են վերլուծութիւն-համեմատութիւնները այդ եւ նախորդ բանաձեւերի միջեւ: Այս առումով համառօտաբար նշենք, որ 106րդ բանաձեւը շահեկանօրէն տարբերւում է ԱՄՆի Քոնկրէսի 1975 եւ 1984 թթ. ընդունուածներից ինչպէս իր ծաւալով (այն բաղկացած է 30 կէտերից), այնպէս էլ պատմաիրաւական մանրակրկիտ մշակուածութեամբ: Բանաձեւը փաստերով ու հիմնաւորումներով հաստատում է պատմական ճշմարտութիւնը, առաւել լիարժէք ներկայացնում Հայոց Ցեղասպանութեան ժամանակագրական սահմանները՝ 1915ից մինչեւ 1923ը (ոչ միայն 1915 թուականը, ինչպէս, օրինակ, 1975ին ընդունուած բանաձեւերում): Այն յստակօրէն նշում է զոհերի թուաքանակը՝ 2 միլիոն տեղահանուած, որոնցից 1.5 միլիոնը՝ բնաջնջուած: Ընդգծում է քաղաքական եւ իրաւական տեսանկիւնից չափազանց կարեւոր մի հանգամանք, այն, որ «հայերը ոչնչացուել են իրենց պատմական հայրենիքի տարածքում, որտեղ բնակւում էին աւելի քան 2500 տարի»:
Գոյութիւն ունի նաեւ ճիշդ ու հաւասարակշռուած գնահատականի խնդիր. ի՞նչ է նշանակելու այս բանաձեւի ընդունումը Հայաստանի համար: Այսպէս՝ Իտալիան, Քանատան, Լեհաստանը ճանաչել են Հայոց Ցեղասպանութիւնը, եւ ի՞նչ է դա փոխել Հայաստանի, Ատրպէյճանի, Թուրքիայի, Արցախեան հիմնահարցի նկատմամբ նրանց վարած քաղաքականութեան մէջ: Իրականում, ոչինչ էլ չի փոխել: Ամենակարեւորը՝ որքանո՞վ են այդպիսի բանաձեւերը գալիս նպաստելու այսօրուայ ամենահրատապ խնդրին՝ Հայաստանի անվտանգութեան ապահովմանը:
Ցեղասպանութեան ճանաչման խնդիրը բարձրացուել է դեռեւս մինչեւ Հայաստանի անկախանալը, բայց այժմ իրավիճակն արմատապէս տարբեր է, այժմ ունենք Արցախի խնդիր, Չաւախքի խնդիր, թրքական վտանգի եւ շրջափակման խնդիր, պատերազմի վերսկսման վտանգ, կարճ ասած՝ Հայաստանի ֆիզիքական անվտանգութեան խնդիր:
Բայց, Ցեղասպանութեան ճանաչումը (ընդ որում, առանց լուրջ ուսումնասիրութեան եւ ապագայ քայլերի ծրագրման) մնացել է սփիւռքահայութեան քաղաքական գործունէութեան հիմնական թիրախը՝ կլանելով ազգային եւ մարդկային ահռելի աղբիւրներ եւ ներուժ՝ ի հաշիւ ազգային միւս կարեւոր ճակատներում ներդրման: Սփիւռքահայ կառոյցների աշխատանքներում նկատւում է պարզ միտում՝ ստորադասել Հայաստանի անվտանգութեան խնդիրները Ցեղասպանութեան ճանաչման խնդրից: Հայաստանը եւս մինչ այսօր Արցախի հիմնահարցը դիտում է Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցից անջատ եւ կտրուած: Որեւէ ծրագրաւորում առ այն, թէ ինչ ենք անելու միջազգային համընդհանուր ճանաչումից յետոյ՝ պարզապէս չի կատարւում:
Կարճ ասած՝ հայ քաղաքական դասն ու հասարակութիւնն առհասարակ միջազգային այս ճանաչումների նկատմամբ որդեգրել են անպատասխանատու, գրեթէ մանկական մի մօտեցում, որը յիշեցնում է երիցուկի տերեւների «սիրում է, չի սիրում» յայտնի խաղը, այս դէպքում՝ «ճանաչում է, չի ճանաչում» կրկներգով: Այնինչ, այս գործընթացի ճիշդ ուղղորդումը (որքան էլ բարդ լինի) կարող է Հայաստանին եւ հայութեանը ահռելի քաղաքական դրամագլուխ պարգեւել:
Վաղուց արդէն ժամանակն է, որ Հայաստանն ու հայութիւնը նման բանաձեւերը գնահատեն իրենց սեփական (դեռեւս անգոյ) չափանիշներով, որոնք յանգում եւ համապատասխանում են ինչպէս պատմական իրականութեանը, այնպէս էլ ազգային-պետական շահերին: Ստորեւ առաջարկում ենք այդպիսի գնահատման հինգ գլխաւոր չափանիշ: Ցեղասպանութեան ժամանակագրական սահմանների ճշգրիտ նշում՝ 1894-1923ին անհրաժեշտ յիշատակում առ այն, որ հայերը ոչնչացուել են իրենց պատմական հայրենիքում՝ Հայաստանի արեւմտեան մասում: Մարդկութեան դէմ այդ ոճրագործութիւնը կատարած պետութեան՝ Օսմանեան Թուրքիայի յստակ մատնանշում, ինչպէս նաեւ նրա իրաւայաջորդի՝ Թուրքիայի Հանրապետութեան, Հայոց Ցեղասպանութիւնը ժխտելու եւ Հայաստանի դէմ թշնամական գործողութիւններ (շրջափակում, քարոզչական պատերազմ, դիւանագիտական յարաբերութիւններից հրաժարում, Ատրպէյճանին ռազմական օգնութիւն եւ այլն) իրականացնելու աներկբայ դատապարտում:
Թրքական պետութեան պատասխանատուութեան ճանաչում հայկական պետութեան, որպէս հայ ժողովրդի շահերի վերջնական արտայայտիչի եւ ներկայացնողի, առջեւ, ինչպէս նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեանը փոխհատուցելու անհրաժեշտութեան ընդունում (խօսքը, նախ եւ առաջ, տարածքային փոխհատուցման մասին է): Նման բանաձեւերում Ցեղասպանութեան հետեւանքների եւ տարածաշրջանի ներկայ աշխարհաքաղաքական դրութեան, մասնաւորապէս Հայաստանի անվտանգութեան խնդրի միջեւ կապի ապահովումը, այլ կերպ ասած՝ Հայաստանի եւ տարածաշրջանի անվտանգութեան վրայ Ցեղասպանութեան բացասական ներազդեցութեան ճանաչումը:
Բանն այն է, որ Հայոց Ցեղասպանութիւնը հայերի գոյատեւման համար ստեղծել է տարածքային խնդիր՝ նրանց կենսատարածքը սեղմել-հասցնելով ծայրաստիճան վտանգաւոր չափերի: Ճիշդ ա՛յդ տեսանկիւնից պէտք է դիտարկել նաեւ Արցախի ազատագրումը (որի շնորհիւ՝ Հայաստանի սահմանները ձեռք բերեցին պաշտպանունակութիւն եւ ռազմավարական նուազագոյն անհրաժեշտ խորութիւն), ինչպէս նաեւ՝ Չաւախքի հայութեան անվտանգ զարգացման ապահովումը: