
ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
ՀԱՄԲԵՐՈՒԹԵԱՆ ԹԱՍԸ

Կը յիշէ՞ք Սասունցիի թասը՝ հայու համբերութեան ըմպանակը. այն, որ Երեւանի մէջ է, մայր կայարանին առջեւ, Դաւիթի ոտքին տակ, այն թասը, որ երբեմն կը յորդի բարկութեամբ, ժանգի հետք մը ձգելով իր ետին: Այս օրերուն, յարգելի ընթերցող, երբ ազգի համբերութիւնը կը հասնի իր սահմանին, սահմանագիծին կամ կարմիր գիծին – ինչպէս որ կը նախընտրէք – յիշեցի այդ թասը ու մտածեցի հայկական գրական եւ քաղաքական հին ու նոր թասերու մասին: Արդեօք հայը իր պատմութեան ընթացքին ինչե՞ր խմեց այդ թասէն: Ինչե՞ր լեցուեցան մեր արծաթ եւ ոսկի թասերուն մէջ: Ո՞վ խմեց սէրը: Ո՞վ խմեց դառնութիւնը: Այս հարցումներուն պատասխանը, յարգելի ընթերցող, գտայ արեւելքի՝ Թիֆլիսի, Պաքուի, Շիրազի գինեխառն «մեճլիսներու»ն մէջ: Իսկ այժմ հայկական գրականութեան մառանի խորքերէն տակառ մը բանամ եւ ձեզի հրամցնեմ գինեթաթախ թաս մը:
ՈՒՇԱՑԱԾ ԹԱՍԸ
Հայը, հեթանոս թէ քրիստոնեայ, մինչեւ միջնադար ինչի՞ մէջ խմեց գինին: Չենք գիտեր: Քանզի՝ «Մատռուա՛կ, թաս մը բեր», ըսինք, ուշացաւ ան եւ մինչեւ 13րդ դար չհասաւ Հայաստան: Թերեւս այն պատճառով, որ հեռուէն կու գար, Պարսկաստանէն: Իրօ՛ք, «թաս» բառը ունի պարսկական ծագում, արմատը «տաշտ» է, որ կը նշանակէ դաշխուրան, պնակ: Ռամկօրէն գործածուած բառ է անիկա, հասարակ ժողովուրդի թասը: Իսկ ինչո՞վ էր լեցուած այդ առաջին թասը: Կը պատասխանէ Վարք Հարանց գիրքը. «Եդ (դրաւ) առաջի ծերոյն ջուր թասիւ»:
ԹԱՍԸՆԿԵՐ ԴԱՍԸՆԿԵՐԸ
Կը յիշեմ այն օրը, երբ աշակերտներս Արագածի փէշին, Վան-Արդի այգիներուն մէջ սեղան նստած առաջին անգամ վայելեցին թաս մը գինի: 14 դասընկերներ էին անոնք եւ 14 թասընկերներ: «Թաս»ը ծնունդ կու տա՞յ: Այո՛: Թասերը երբեմն կը յղանան: Հայկական թասն ալ ծնած է չորս բառ: Ահաւասիկ, գինիի թասը՝ «գինեթաս», գլուխի վերի մասը ծածկող գլխարկը՝ «թասակ», հին հարսանիքներու ժամանակ թաս շրջեցնելով նուէր հաւաքելը՝ «թասընկէց», եւ կերուխումի ընկերը՝ «թասընկեր»: «Թաս» բառը ծնունդ տուաւ նաեւ հայկական պատկերաւոր եւ հնչեղ արածի մը. «Թասն ընկաւ, չկոտրեց, համա (բայց) ձենը վեր էլաւ»:
ՄԷԿ ՁԵՌՆԻԴ ԳԻՆՈՒ ԹԱՍ
Հայկական գրական թասը առաջին անգամ գինիով յորդառատ լեցուեցաւ Թիֆլիսի մեճլիսներուն մէջ, երբ 1690ներէն մինչեւ 1722, աշուղ Նաղաշ Յովնաթան թասը ձեռքին գովեց գեղեցիկն եւ գինին: Նախիջեւանի Շոռոթ գիւղը ծնած Նաղաշ, իրեն հետ բերած էր Գողթն գինեւէտ գաւառի երգարուեստի հնագոյն հմտութիւնները: Իսկ, նաղաշեան ի՛նչ մեղեդիներ հնչեցին Վախթանգ Զ. թագաւորի պալատին եւ մայրաքաղաքի ծխախառն գինետուներուն մէջ: Լսենք տաղիկ մը. «Բոլոր խալ ունիս, սիահ ծամեր, / Մատունքդ բարակ՝ թափած մոմեր, / Դու քո ձեռօքն թաս մի խմեր, / Ես կու տամ, զալում, զալում… / Մէկ ձեռնիդ գինու թաս, մէկ ձեռնիդ սմբուլ, / Երեսիդ խալերն կապած սիահ գուլ, / Դու իմ խելքն տարար»: Մէկ այլ տաղի մէջ Նաղաշ ուրախ սեղան բացաւ եւ բոլորը հրաւիրեց. «Նստեմք ի մեջլիս… / Խնդրեմք, որ այսօր, քան զամենայն օր, շատ ուրախանաք. / Թասերն չինի՝ / Կարմիր գինի՝ / Ձեզ անուշ լինի»:
ՕՍԿԷ ԹԱՍԸ
Նաղաշ Յովնաթանի կրտսերը եւ անոր աւանդը շարունակողը Սայաթ Նովան է: (Մեր որսորդը տասը տարեկան էր, երբ Նաղաշ մահացաւ): Իսկ Սայաթը ստեղծագործեց, եարին տաղեր հիւսեց՝ մէկ ձեռքին քամանչա, իսկ միւսին «օսկէ» թաս. «Օսկու մէջն մինա արած աչկիրդ ակնակապ թաս է»: Աշուղը փառաբանեց կինը որպէս կեանքի կենարար աղբիւր. «Ձեռիդ ունիս թաս, լցնիս ու ինձ տաս… / Խմեցուր ձիռիտ թասեմէն»: Եարը, ըստ Սայաթ Նովայի, դրախտ է. «Ծոցիտ միչին բաղչա ունիս, բաղ ունիս, / Ձեռիտ օսկէ թասը լիքն արաղ ունիս»: Քամանչա՞ն… Աշուղի այդ գեղաձայն ընկերն ալ արժանացաւ փառաբանութեան. «Անուշահամ գինով լիքն դո՛ւն օսկէ թասն իս, քամանչա»: Իսկ օր մը Սայաթ Նովան, ինքն իրեն սեղան հրաւիրեց. «Արի նստի՛, Սայա՛թ Նովա, խօ՛սքդ ասա լամզ ու բասով… / Ձեռիդ բռնածն բրօլ է. ա՛ծա, խմի՛նք օսկէ թասով»:
ՆԱՒԹԱԶԵՐԾ ԹԱՍԵՐ
Այն օրերու, երբ Պաքու քաղաքի օդին մէջ դեռ չկար նաւթի գոլորշին, գինիի բոյրը կու տար գլխու պտոյտ: Սիւնիքի զաւակ 14 տարեկան Աշոտ Դադալեանը (ապագային՝ Գուսան Աշոտ) 1921 թուականին, երբ տեղափոխուեցաւ Պաքու, իր սրինգը փոխարինեց քամանչայով: Իր հասունութեան օրերուն ալ օր մը մեզի բացատրեց, թէ ո՛վ էր իր արուեստի ներշնչման աղբիւրը. «Երբ նստում եմ մեջլիսներում, / Գինի խմում անմահական, / Ձեռքիս թասը աւանդական, / Քո հին թասն է Սայաթ Նովա»: Նոյն քաղաքին մէջ, 1910ին ծնած այլ Աշոտ մը՝ Աշոտ Գրիգորեան (ապագային՝ Աշոտ Գրաշի), իր երազին մէջ Սայաթ Նովան տեսաւ: Ըստ այդ երազին՝ Սայաթ Նովա պատանի Աշոտին նուիրեց իր քամանչան. «Երազիս մէջ Սայաթ Նովան եկաւ ոսկէ սազ նուիրեց, / Անմահական գինով լիքը՝ եկաւ ոսկէ թաս նուիրեց»: Իսկ Գրաշիի այն բանաստեղծութիւնը, որ անարատ գինիի եւ ոսկէ թասի ձօնուած էր, երգի վերածեց Արամ Խաչատուրեան. «Գովենք ընկեր, ուրախ սազով, / Հայաստանի կարմիր գինին, / Խմենք ընկեր, ոսկէ թասով, / Հայաստանի կարմիր գինին»:



ԴԱՌՆԱՌԱՏ ԹԱՍԸ
Օր մըն ալ դառնացաւ հայոց թասը: Զղջում եւ տխրութիւն լեցուեցաւ անոր մէջ: Մինչդեռ, դար մը առաջ ուրախութեան թասն էինք բռնած: Ի՞նչ եղաւ: Ոսկին վերածուեցաւ անփայլ կաւի ու թասը ողբաց: Եղիշէ Չարենցը առաջինն էր որ դժգոհեցաւ եւ յուսահատեցաւ. «Սրտիս ցաւից յուսահատ՝ ես մէ թաս օղի խմեցի»: Պարոյր Սեւակն ալ նուազ դժգոհ չէր: Զղջաց իր անցած օրերուն համար եւ գրեց «Մի պահ զղջում եմ» բանաստեղծութիւնը. «Ով հանդիպեց՝ ստացաւ մի թաս գինի ինձանից, / Լոկ ես գինի չըմպեցի իմ սեփական հնձանից»: Բայց, երբ աշնան տխրադալուկ օրերը անցան եւ յայտնուեցաւ Նոր տարին իր առաջին ծիլերով, յոյսի ժպիտով հոսեցաւ Համօ Սահեանի գրիչը. «Այս նոր տարուայ առաջին ձեան / Եւ առաջին ծաղկի կենաց…/ Զարկենք թասերն ու դատարկենք»: Ուրախութեան հրաւէր էր սա, ինչպէս Թումանեանը բացատրած էր դար մը առաջ, թէ կեանքը անցաւոր է, «ձախորդ օրերը ձմրան նման կու գան ու կ՛երթան», թասն է մնայուն. «Ճիշդ եմ ասում, թասդ բե՛ր: / Էս էլ կ՛երթայ՝ հանց երազում, թասդ բե՛ր: / Կեանքն հոսում է տիեզերքում զնգալէն, / Մէկն ապրում է, միւսն սպասում, թասդ բե՛ր»:


ՀՐԱՒԷՐ ԹԱՍԻ
Յարգելի ընթերցող ականջ տո՛ւր աշուղին: Ո՛ւր ալ երթաս, ի՛նչ ալ զգաս, ըլլաս տխուր թէ երջանիկ՝ միշտ պիտի փութաս թասին: Ան լաւ լսող է, քիչ խօսող: Ծարաւ մարդու ջուր, սիրավառ տղու գինի՝ հոն կը գտնես դուն լոկ: Ապա թասակիցներու հետ սեղան սարքած երգես հայու դասականները. «Թասերումը կարկաչում է գինին ոսկեվառ… Քո նուրբ ձեռքով թասերը լից… Աղբիւրի մօտ ջուր խնդրեցի, թասը տուիր պաղ ջրով…: Գինետան մէջ ես եթէ, յիշէ Իսահակեանը, որ ըսաւ. «Շո՛ւտ, մատռուակ, ոսկի թասով, վարդի գոյնով գինի բեր»: Եթէ Ուրբաթ է, երգէ՝ «Էսօր ուրբաթ է, պաս է, / Դէ, զնգը, զնգը, դէ, հէ, ջան, / Սրտիկ արծաթէ թաս է, / Դէ, ջան»: Եթէ եարիդ հետ սարեր ելեր ես՝ Կոմիտասի եղանակով խնդրէ. «Ես կը վառիմ քո սիրուն, / Մի թաս ուզեմ, երկուս տուր»: Իսկ եթէ եարը (կամ անոր ծոցը) թաս է՝ կանչէ՛. «Մարալօ, ջան Մարալօ՜, Մարալօ, արծաթէ թաս»:
ՀԱՐԺԵՇՏԻ ԹԱՍԸ
Ինչպէս ամէն վայելք, այս յօդուածն ալ ունի իր աւարտը: Յարգելի ընթերցող, այս պահուն ես կ՛առաջարկեմ, որ դուք երթաք ու նայիք Դաւիթի արձանին, թէ արդեօք թասը յորդե՞ր է, թէ դեռ կրնայ աւելին պարունակել: Իսկ ես ձեզի հրաժեշտ կու տամ Շիրազի՝ երգի վերածուած խրատական խօսքով, թէ՝ թասը օգտակար է երբ չափաւոր է.
«Մի թաս գինին մի կեանք է քեզ,
Մէկից աւելն ահ է կեանքին:
Մի թասը լաւ է,
Երկուսը բաւ է,
Բայց լաւ իմացիր,
Երրորդը ցաւ է»:
Յուսամ, որ այս յօդուածին մէջ սփոփանքի թաս մը ջուր կամ գինի գտաւ շինարարը յոգնաջան, հողագործը լայնալանջ, դարբինը հաստաբազուկ, զօրավարը անքուն, զինուորը քաջ եւ իշխանը մտատանջ: Թող չդադրի այս խնջոյքը: Բանանք մեր վերջին տակառը: Թող նուագեն քամանչան եւ շուին, որ բոլորը խմեն մէկ, երկու, երեք թաս, մինչեւ աքլորը այգուն կանչէ, բայց յիշենք, որ՝ տասն շատ է: