Հ.- Ինչպէ՞ս էք գնահատում Լ. Տէր Պետրոսեանի ելոյթը երկարատեւ լռութիւնից յետոյ։
Պ.- Ընդհանրապէս խուսափում եմ ուրիշների ելոյթներին գնահատական տալուց: Բայց որովհետեւ այս մէկը շատ հնչեղութիւն ունէր, ասեմ. ցանկացած ելոյթ որպէսզի համոզիչ լինի, կարողանայ համոզիչ լինել, պէտք է կազմուած լինի ճիշդ տրամաբանութեան վրայ: Այդ ելոյթը կարող էր համոզիչ լինել, եթէ նա սկսէր իր իշխանութեան ժամանակաշրջանին գնահատական տալով, ինքնաքննադատութեամբ սկսէր: Եթէ այդպէս սկսէր, այդ խօսքը կարող էր համոզիչ եւ տպաւորիչ լինել: Անշուշտ, չեմ ասում, որ խօսքի հիմնական բաժինը դա լինէր, բայց գոնէ այդ տեսակ մուտք ունենար:
Հ.- Դա պակասո՞ւմ էր:
Պ.- Այո, պակասում էր, եւ դա ոչ միայն ձեւի հարց է, այլեւ բովանդակութեան իմաստ ունի: Երկրորդը, այսօրուայ Հայաստանի ընկերային-տնտեսական իրավիճակը, քաղաքական, բարոյահոգեբանական իրավիճակը ոչ մէկիս չի բաւարարում, եւ, անշուշտ, արժէ դա քննադատութեան նիւթ դարձնել ու մենք, հակառակ շատ-շատերի, անցած տասը տարիների ընթացքում յաճախ ենք քննադատութեան նիւթ դարձրել, բարձրաձայնել այդ ամէնի մասին, եւ հիմա էլ կարելի է անել, բայց ի՞նչ յարաբերութեամբ. եթէ դա պէտք է արուի անցեալի յարաբերութեամբ, ես կարծում եմ կոպիտ սխալ է եւ անարդար, որովհետեւ դա իրականութեան հետ ոչ մի առնչութիւն չունի, իսկ եթէ դա անում ենք ապագայի հասկացողութեամբ կամ իտէալական վիճակ նկատի ունենալով, կամ աւելի զարգացած երկրների պարագան նկատի ունենալով, արդարացուած է ամբողջութեամբ: Ուրեմն, կարծում եմ, երկրորդ տրամաբանական թերութիւնը դա էր, որը դարձեալ միայն ձեւ չէ, դրանով դարձեալ ինչ-որ բան է ուզեցել ասել նախկին նախագահը:
Ղարաբաղի հարցով, այն, ինչ որ լսեցինք, իմաստը դարձեալ նոյնն էր, ինչ որ նախապէս էր հնչում. որ մենք մրցակցութեան հնարաւորութիւն չունենք Ատրպէյճանի հետ եւ պէտք է զիջենք: Եթէ այս տրամաբանութեամբ երկրի ղեկավարութեան յաւակնութիւն ունեցողը իր ժողովրդին դիմում եւ խօսում է, ապա այս խօսքը փոխադարձ զիջումների մասին չէ: Խօսքը միակողմանի զիջումների մասին է, որ անընդունելի է եւ մերժելի: Այո, եթէ պարզ բանականութեամբ, տրամաբանութեամբ դատէինք՝ չպէտք է Ղարաբաղի պայքարում յաղթէինք: Ո՞ր բանականութիւնն էր կարող ի սկզբանէ ասել, որ Ղարաբաղի պայքարում մենք կը յաղթէինք:
Ես չեմ ասում, որ պէտք չէ նկատի ունենալ իրականութիւնը, պէտք է, բայց նաեւ պէտք է անճարակութեան չմղուել եւ միշտ մտածել, որ ինչպէս կարող ենք մրցունակ դառնալ, ինչպէս կարող ենք այս պայքարի մէջ դիմանալ, որովհետեւ դա է կարեւորը: Անշուշտ, խօսքը միշտ էլ փոխադարձ զիջումների մասին կարող է լինել, բայց փոխադարձ, իսկ եթէ դու ասում ես՝ ես անճար եմ, ուրեմն միայն զիջելու մասին ես խօսում:
Իսկ միւս հարցը, որը կարծում եմ, կարեւոր է, այն է, որ այսօրուայ պայքարը պէտք է տրամաբանօրէն տարբերուի 1988 թուականի պայքարից: 1988 թուականին մենք ոտքի էինք ելել յանուն Ղարաբաղի ու անկախութեան եւ ջախջախեցինք Կարէն Դեմիրճեանին ու կոմունիստներին: Նոյն տրամաբանութեամբ չենք կարող այսօր աշխատել։ Տէր Պետրոսեանի խօսքի տրամաբանութեան մէջ քանդել կար, կործանել կար, վերացնել կար, բայց ի՞նչ ստեղծել՝ չկա՛ր: Ինքն էլ է անդրադառնում այս թերութիւններին իր խօսքի մէջ, բայց ես կարծում եմ՝ այսօրուայ պայքարի տրամաբանութիւնը բոլորովին պէտք է տարբեր լինի։
Գիտէ՞ք, այդ տեսակ ելոյթը միայն ինքը կարող էր ունենալ՝ մի մարդ, որը տասը տարի կտրուած էր իրականութիւնից, իր սեւ դղեակում էր ապրում, կարդում էր «Չորրորդ իշխանութիւն», «Հայք» եւ յարաբերւում մի քանի մարդու հետ: Այդ ծայրայեղական ոճով այս երկրում բան անել չի կարելի: Մեղք է այս երկիրը, եթէ մէկը փորձի այդ ծայրայեղութեամբ հարցեր լուծել: Պետք է խնայել մեր երկիրը, մեր ժողովրդին: Սա չի նշանակում, որ այսօրը լաւն է, բայց ես ասում եմ, որ անցեալն էլ լաւը չէր, շատ աւելի վատն էր, այսօրն էլ լաւը չի: Նորը պէտք է կառուցել: Դաշնակցութիւնը կը կառուցի:
Հ.- Գնահատականներ հնչեցին, որ այս ռեժիմը նոր չի ձեւաւորուել, այլ Հոկտեմբերի 27ի ոճրագործութիւնից յետոյ է ձեւաւորուել: Դուք համաձա՞յն էք դրան։
Պ.- Եթէ ես դրան համաձայն եմ, պէտք է մի բանում էլ համաձայնեմ. եթէ Հոկտեմբեր 27ից ձեւաւորուեց այս իշխանութիւնը, Լ. Տէր Պետրոսեանը Հոկտեմբերի 27ից է փորձում նոր մեկնարկ սկսել՝ իր կողքին ունենալով Ստեփան Դեմիրճեանին եւ Արամ Սարգսեանին: Իր կողքին ունենալով նրանց եւ աշխատելով հոգեբանական այդ ազդակի վրայ: Այսինքն, ինքն էլ է փորձում նոր ալիք բարձրացնել. ո՞րն է տարբերութիւնը։ Հոկտեմբերի 27ը մեր ողբերգութիւնն էր, ես կ’ասէի՝ նոյնիսկ մեր ազգի ամօթն էր, բայց քաղաքական շահարկման նիւթ չի կարող լինել, շատ անխիղճ մարդն է կարող Հոկտեմբերի 27ը գործի ասպարէզի եւ կէտեր շահելու առարկայ դարձնել, ես կ’ամաչէի այդպիսի բան անելուց:
Հ.- Առաջին նախագահը խօսեց բուրգի մասին, աւազակապետութեան եւ անուններ հնչեցրեց. բուրգի գագաթը Ռոպերթ Քոչարեանն է:
Պ.- Մենք ունենք մեր վերլուծութիւնը այսօրուայ իշխանութիւնների եւ այսօրուայ տնտեսական քաղաքական համակարգի մասին, մենք եւս հաւատացած ենք, որ մենաշնորհների, մոնոպոլիստների այս քաղաքականութիւնը հասել է իր գագաթնակէտին, եւ իսկապէս ձեւաւորուած է այդ վիճակը:
Հ.- Ձեզ մօտ է՞լ են անունները նոյնը:
Պ.- Անունները ոչ մի իմաստ չունեն: Այդ անունները ես կարող եմ փոխարինել, նաեւ՝ եթէ անցեալի մասին խօսենք տարբեր անուններ տալով: Ես ոչ թէ արդարացնում եմ այսօրուանը, այլ նայում եմ հարցին՝ իբրեւ երկրի մէջ ստեղծուած վիճակ՝ անձին տալով երկրորդական դերակատարութիւն: Անձերի, անունների տեղը կը փոխարինուի մէկը միւսով, եւ փոխարինուել է, նաեւ ասեմ՝ անցեալից ներկայ է փոխանցուել, անցեալից ներկայ է եկել, բայց որովհետեւ ոչ մի անգամ Հայաստանում կատարեալ իշխանափոխութիւն տեղի չի ունեցել՝ համակարգը չի փոխուել: Եթէ ուզենանք արդար լինել, նաեւ այսօր չի կարող այդպիսի բան տեղի ունենալ, որովհետեւ կայ ճնշող մեծամասնութիւն ունեցող խորհրդարան, եւ այս իրողութեան հետ պէտք է հաշուի նստել, եթէ այս երկիրը չենք ուզում վերջնական այնպիսի ցնցումի մատնել, որ քարը քարի վրայ չմնայ:
Հ.- Դուք ո՞ւմ էք համարում մեղաւոր:
Պ.- Պետական համակարգը: Ես պետական համակարգն եմ սխալ համարում: Գիտէ՞ք, դէպքերի բերումով է միայն, մի քիչ էլ բախտի հարց է, որ այդ գագաթի գլխին մի օր յայտնուեց Տէր Պետրոսեանը, մի օր՝ Ռոպերթ Քոչարեանը, բայց բանն այն է, որ Հայաստանը, ինչպէս խորհրդային ժամանակաշրջանում, այս ժամանակաշրջանում էլ ղեկավարում է, իշխում է այն ուժը, այն մարդը, որը այդ պետական ապարատին տէր է կանգնում, այդ պետական համակարգի գլխին է յայտնւում: Այդ պետական համակարգը աշխատում է իբրեւ կուսակցութիւն, իբրեւ գաղափարախօսութիւն, դա շատ աւելի հզօր է, քան այսպէս ասած՝ անուանական կուսակցութիւնները, որ իբր թէ օրուայ իշխանութիւն են համարւում:
Մի առիթով ես ասել եմ՝ այս տեսակ երկրում կարելի է ունենալ 20 նախարար, բայց իշխանութիւն չլինել: Ես ասել եմ, եւ սա նոր չենք ասում, մենք ընտրութիւններին պարտւում ենք ոչ թէ կուսակցութիւնից, այլ պետական մեքենայից, պետականութիւնից, պետական համակարգը ընտրական մեքենայ է դառնում եւ սկսում է ազդել: Այս երկրի ցաւն է դա, եւ այն մենք պէտք է կարողանանք փոխել:
Հ.- Ինչո՞ւ նախագահը չի պայքարում դրա դէմ:
Պ.- Որովհետեւ չի ուզում: Չի ուզում այն պարզ պատճառով, որ իր յենարանը կուսակցութիւն չի, իրական կուսակցութիւն չի: Չկայ այն կուսակցութիւնը, որ իբրեւ գաղափարախօսութիւն, իբրեւ քաղաքական ռազմավարութիւն այս երկիրը ղեկավարի: Եւ դրա մէջ է ողբերգութիւնը:
Հ.- Այսինքն՝ անունները ճի՞շդ են հնչել:
Պ.- Այդ պաշտօնին եղել են այդ մարդիկ՝ այդ առումով ճիշդ է:
Հ.- Դուք բացայայտուա՞ծ էք համարում Հոկտեմբերի 27ը։
Պ.- Երբ ես յիշողութիւնս լարում եմ, յիշում եմ, որ վարչապետ էր Արամ Սարգսեանը, որ զինդատախազ էր եւ այդ գործը հետապնդում էր Չհանգիրեանը, եւ որ գլխաւոր դատախազ էր Նազարեանը: Բոլորն էլ Վազգէն Սարգսեանի թիմից էին, բոլորն էլ նոյն թիմից էին, եթէ բան կար բացայայտելու, երկար վեց ամիսներ տեւեց այդ ժամանակաշրջանը, իրենք պէտք է կարողանային դա բացայայտել կամ իրենք պէտք է խօսէին ժամանակին: Որովհետեւ՝ ի՞նչ է նշանակում, եթէ այդ մարդիկ Վազգէնի թիմից էին, այդ ինչի՞ հաշուին լռեցին՝ կամ բան չկար տակը, որ լռեցին, կամ Վազգէնի թիմը իսկապէս այնքան վատ մարդկանցից էր, որ Վազգէնի յիշատակի վրայից էլ անցան:
Ես չեմ կարողանում տրամաբանել, որովհետեւ վեց ամիսը քիչ չէ նախաքննութեան ժամանակաշրջանի համար, մանաւանդ՝ երկրի այդ հոգեբանական վիճակում: Ես լաւ եմ յիշում այդ օրերը: Եթէ բան լինէր, ես կարծում են, որ պէտք է կարողանային բացայայտել, իսկ եթէ բացայայտեցին եւ լռեցին, սա ինձ համար շատ վատ ցուցանիշ է:
Հ.- Ռոպերթ Քոչարեանն ասաց, որ յիշեցնելու բաներ կ’ունենան։ Ի՞նչ էք կարծում, ի՞նչ կարող է ներկայ իշխանութիւնը նախորդներին յիշեցնել։
Պ.- Ով յիշեցնելու իրաւունք ունի, ես չգիտեմ, բայց ես գիտեմ մի բան՝ երէկ գիշեր Վահան Յովհաննիսեանն ու Արմէն Ռուստամեանը հանդիպում ունէին կուսակցական ընկերների հետ, եւ Վահան Յովհաննիսեանը մի շատ գեղեցիկ միտք ասաց. «Անցեալը սկսել է իրեն յիշեցնել, այն անցեալը, որ մարդ յաճախ չի ուզում յիշել»: Ես կազմակերպութեան ղեկավար եմ, պատասխանատու պաշտօն եմ զբաղեցնում, բայց նաեւ առիթ ունեմ ժողովրդի հետ հանդիպելու, եւ անցած երկու օրը ժողովուրդն ինձ շատ բան յիշեցրեց: Մարդիկ շատ բան յիշեցրին: Յիշեցրին անցեալը, թէ ինչպէս պէտք է հարեւաններից պարտք վերցնեն, ինչպէս պէտք է ապրեն: Այդ ցաւը այդ մարդիկ ապրել են շատ աւելի խորը: Գիտեն, որ այսօր էլ այնքան անարդարութիւն կայ: Ու յաճախ մարդիկ մտածում են, եթէ նոյնիսկ սատանային պէտք է կառչեն, որպէսզի այսօրից փրկուեն, ուրեմն անեն: Բայց, դէ, դա սխալ է: Սխալ է, որովհետեւ ոչ անցեալն է փրկութիւն, ոչ այսօրն է այն այսօրը, որ մեզ կարողանայ բաւարարել: Պէտք է նայել ապագային եւ այդ ապագան Դաշնակցութիւնն է:
Հ.- Ի՞նչ պաշտօն կը տրուի այսօրուայ նախագահին:
Պ.- Ճիշդն ասած, ես պաշտօն տուող չեմ: Եթէ ունենամ պաշտօն տալու հնարաւորութիւն, պաշտօն կը տամ իմ կուսակիցներին, բայց կարծում եմ, որ նախագահի պետական քաղաքական գործունէութիւնը չի կարող սրանով աւարտուել, ինքը դեռ բան ունի տալու, եւ ես բնական եմ համարում, որ ինքը դեռ իրեն տեսնում է պետական մակարդակի վրայ աշխատանքի մէջ: Եթէ հակառակը լինէր, ինձ յուսախաբութիւն կը պատճառէր: Թէպէտ կարող եմ ասել, կայ նաեւ մի ուրիշ իրողութիւն, ինքը դեռ մինչեւ Ապրիլ նախագահ է, եւ մինչեւ Ապրիլ այս երկիրը պահելու, ղեկավարելու խնդիր ունի եւ չի կարող խօսել միանգամից «տուն» գնալու մասին:
Հ.- Ինչպէ՞ս էք գնահատում Լ. Տէր Պետրոսեանի շանսերը:
Պ.- Այսօրուայ տուեալներով՝ չունի ոչ մի շանս: Ես շատ եմ ուզում որ Տէր Պետրոսեանը մասնակցի ընտրութեանը: Գիտէ՞ք՝ ինչու. որովհետեւ անցած 17 տարիները պատճառ չդարձան, որ ինքն անհրաժեշտ չափով իրատես լինէր: Պէտք է մասնակցի, որ իր իրական տեղը գտնի այս հասարակութեան մէջ: Դա շատ-շատ պէտք է, եւ ոչ միայն Տէր Պետրոսեանին, մեզ էլ է պէտք: Այդ առումով ես կարծում եմ, որ ինքը պէտք է անպայման մասնակցի, չմասնակցելու մասին չեմ խօսում: Ես ուզում եմ, որ ինքը մասնակցի: Ես հաւատում եմ, որ անցեալի ու այսօրուայ ընտրութեան մէջ կը յաղթի ապագան:
«ԵՐԿԻՐ», Նոյեմբեր 1, 2007
