Նրանց, ովքեր ծանօթ են իմ հրապարակային ելոյթների ոճին, այս մէկը կարող է մի քիչ անսովոր թուալ։
Հայաստանը կանգնած է ընտրութեան առջեւ եւ պէտք է կատարի այդ ընտրութիւնը։ Այս ընտրութեանը մենք սպասել ենք տարիներ, անգամ տասնամեակներ, պայքարել ենք այն օրուայ համար, երբ մենք՝ որպէս ազգ եւ հասարակութիւն, պատրաստ կը լինենք այն կատարելու։
Խօսքս նախագահ ընտրելու մասին չէ։ Ներեցէք, պէտք է մի քիչ հեռուից սկսեմ։
Բոլոր պետութիւնների ներքին հասարակական եւ քաղաքական կեանքի պատմութիւնը, ի վերջոյ, իշխանութեան եւ իրաւունքի բախման պատմութիւն է։ Եւ յաճախ՝ ողբերգական պատմութեան, քանի որ այդ բախման արդիւնքում կարող է ծնուել ե՛ւ անարխիա, ե՛ւ իրաւական պետութիւն, ե՛ւ բռնապետութիւն։ Քաղաքական փիլիսոփայութեանը վաղուց է յայտնի. իրաւունքը միշտ ըմբոստանում է իշխանութեան կողմից անհատի ազատութեան սահմանափակման դէմ, փորձում է ազատուել իշխանութեան կապանքներից եւ իր ծայրայեղութեան մէջ ժխտում իշխանութիւնը՝ որպէս ազատ կամքին պարտադրուած երեւոյթ։
Իշխանութիւնն իր կողմից ձգտում է ազատուել իրաւունքի ուժով իրեն սահմանափակելու եւ վերահսկելու փորձերից՝ իր ծայրայեղութեան մէջ ձգտելով ամբողջատիրութեան։
Իրաւունքը եւ իշխանութիւնը մշտական պայքարի մէջ են, բայց առանց իրար գոյութիւն չունեն։ Իրաւունքը ստիպուած յենւում է իշխանութեան վրայ, այլապէս ո՞վ կը կազմակերպի իրաւունքի իրականացումը բոլորի համար։
Իշխանութիւնն էլ պարտադրուած է յենուել իրաւունքի վրայ, քանի որ առանց իր իսկ կողմից հաստատուած օրէնքի՝ կը քայքայուի եւ կ’ոչնչանայ քաոսի մէջ։
Այս վիճակը փիլիսոփայութեան մէջ կոչւում է անտինոմիա, որի լուծումը իրաւունքի եւ իշխանութեան մէջ ճիշդ հաւասարակշռութիւն գտնելն է։ Այդ հաւասարակշռութիւնը կոչւում է շատ պարզ մի բառով, որն այսօր բոլորի բառապաշարում է։ Այդ հաւասարակշռութիւնը ժողովրդավարութիւնն է։ Եւ այդ հաւասարակշռութիւնը Հայաստանում խախտուած է։ Այսօր չի խախտուած։ Երբեք էլ գոյութիւն չի ունեցել։ Ո՛չ օտարների լծակի տակ, ո՛չ սովետական, ո՛չ էլ ՀՀՇական տարիներին։ Այսօր էլ չկայ։ Որովհետեւ մեր երկրում իշխանութիւնը գերակայում է իրաւունքի նկատմամբ, իսկ իրաւունքը ենթակայ է եւ բոլորինը չէ։
Մեր երկրում օրէնքն ու իրական կեանքը չեն համընկնում։ Եւ ուրեմն՝ մեր երկրում ընտրութիւն է՝ ապրել տիրապետողի՞ օրէնքի տակ, թէ՞ օրէնքի տիրապետութեան տակ։ Դաշնակցութիւնը ընտրում է երկրորդը։ Վերջապէս, իշխանութիւնը պէտք է կազմակերպի իրաւունքի, օրէնքի իրականացումը, եւ ինքն էլ իր հերթին պէտք է ստեղծուի որպէս իրաւունքի իրականացման արդիւնք։
Իշխանութիւնը պէտք է հեղինակութիւն ունենայ։ Ցաւօք սրտի, մեր հասարակութեան մէջ «հեղինակութիւն» բառը շատ է հեռացել իր բուն իմաստից։ Կեղծ հեղինակութիւններով լեցուն է վերջին տասնամեակների մեր պատմութիւնը։ Իսկ այսօր այդ բառն այնպէս է կապուել յանցագործ աշխարհի ու վարուելակերպի հետ, որ սկսել է առնչուել միայն դժուար արտասանելի մականունների եւ մտազուրկ դէմքերի հետ, որոնց կրողներն իրենք իրենց հռչակելով մեր ժողովրդի հեղինակութիւններ՝ ամրապնդում եւ օրինականացնում են իրենց դիրքերը պետութեան հովանաւորութեան ներքոյ։
Ինչո՞ւ է այդպէս։ Պատասխանը շատ պարզ է. մեր հասարակութիւնն ընտելացել է այն մտքին, որ հեղինակութիւնը կարող է յենուել միայն ուժի եւ նիւթական կարողութեան վրայ։ Ո՛չ խելքի, ո՛չ գիտելիքների, ո՛չ տաղանդի։ Միայն ուժի եւ փողի։ Ասածս չի նշանակում, որ ուժի կամ փողի տէրերը անպայման զուրկ են խելքից, տաղանդից կամ գիտելիքներից։ Բայց դա չէ, որ գնահատւում է նրանց մէջ եւ «հեղինակութիւն» դարձնում։ Ուժն ու փողը։ Եւ բացարձակապէս մոռացուել է, որ բիրտ ուժն ու պարտադրանքը հեղինակութեան հաստատման ամենավերջին եւ ամենաթոյլ միջոցներն են։ Առաջինը եւ հիմնականը բարոյական ուժի վրայ յենուելու կարողութիւնն է։ Եւ, ի հարկէ, ստանձնած կամ վստահուած գործին մասնագիտօրէն տիրապետելը։
Լիարժէք հեղինակութիւնը, ի հարկէ, պէտք է ուժեղ եւ կամային լինի, բայց իր կամքը պարտադրի ոչ թէ վախի եւ բռնութեան միջոցով, այլ իշխանութիւնն ու ժողովուրդը ազգային շահերի շուրջ միաձուլող համերաշխութիւն ստեղծելու ճանապարհով։ Իրական հեղինակութիւնն է տալիս իշխելու իրաւունքը, բայց այն ոչ թէ բիրտ ուժի կարիք ունի, այլ ծառայելու, ոչ թէ փողի կարիք ունի, այլ անձնազոհութեան, ոչ թէ լկտիութիւն է պահանջում, այլ վճռականութիւն։ Կոպիտ ուժի՞, թէ՞ բարոյական ուժի վրայ հիմնուած հեղինակութիւն. սա է, ուրեմն, նաեւ մեր ընտրութեան իմաստը։ Դաշնակցութիւնը ընտրում է երկրորդը։
Բարեկամներ, պայքարը զարգացում է։
Քաղաքական պայքարը քաղաքական զարգացում է։ Բայց կեղծ հեղինակութիւնը զարգացման եւ ուրեմն՝ նաեւ քաղաքական պայքարի հարց չունի, նա միայն իշխանութեանը տիրանալու կամ այն պահելու խնդիր ունի։ Եւ, ուրեմն, ահա՛ նաեւ մեր ընտրութեան իմաստը՝ իշխանութեա՞ն պայքար, թէ՞ գաղափարական, քաղաքական պայքար։ Դաշնակցութիւնը ընտրում է երկրորդը։
Միայն քաղաքական պայքարի արդիւնքում է ձեւաւորւում բարոյական հեղինակութեամբ օժտուած եւ իրաւունքի վրայ հիմնուած իշխանութիւն եւ յաղթում քաղաքացիական հասարակութիւնը։ Իշխանութեան պայքարի արդիւնքում պարտութիւն են կրում բոլոր քաղաքական ուժերը, այդ թւում եւ առաջին հերթին՝ թուացեալ յաղթանակ գրանցածները։ Որովհետեւ իրական յաղթանակն այդ դէպքում միշտ մնում է դիւանակալական մեքենային:
Դիւանակալական մեքենան իշխանութեան հէնց այն մասն է, որը բնազդաբար ձգտում է բացարձակ անվերահսկելիութեան։ Սա համաշխարհային երեւոյթ է, միայն Հայաստանին բնորոշ երեւոյթ չէ։ Դիւանակալութեան վերահսկելիութիւնը հնարաւոր է միայն փոքրամասնութեան տեսակէտն ու իրաւունքը յարգող, բազմակարծութեան վրայ հիմնուած իշխանութեան պարագայում։
Քաղաքական մենաշնորհի ձգտող ցանկացած ուժ անմիջապէս դառնում է դիւանակալութեան զոհը։ Նրան թւում է, թէ նա իր մէջ ձուլեց դիւանակալական մեքենան եւ հզօրացաւ, այնինչ կատարւում է ճիշդ հակառակը՝ դիւանակալական մեքենան կլանում եւ ձուլում իր մէջ միահեծանութեան փառամոլութիւնից կուրացած քաղաքական ուժին, ուղղորդում նրան, հզօրանում եւ ապահովում սեփական վերարտադրման շարունակականութիւնը՝ դառնալով բոլորովին անվերահսկելի հասարակութեան կողմից։ Դրա օրինակները մեր եւ ուրիշների պատմութեան մէջ շատ են, արդիւնքներն էլ՝ յայտնի։ Այսօրուայ Հայաստանում այդ վտանգն աւելի ու աւելի նկատելի է դառնում։
Եւ ուրեմն՝ ահա՛ նաեւ մեր ընտրութեան իմաստը. դիւանակալական մեքենայի կողմից վերահսկուող իշխանութի՞ւն, թէ՞ ազատ քաղաքացիների կամքով ձեւաւորուած քաղաքական իշխանութիւն։ Աւելի պարզ ասած, գործադիր իշխանութեան գերակայութիւն քաղաքական ուժերի նկատմա՞մբ, թէ՞ քաղաքական ղեկավարութեան տակ իր գործառոյթները կատարող գործադիր իշխանութիւն։ Դաշնակցութիւնը ընտրում է երկրորդը։
Սա հեշտ պայքար չէ։ Մենք մեր փորձից գիտենք։ Արդեն 9 տարի է, ինչ Հ.Յ.Դ.ն համագործակցում է ՀՀ իշխանութիւնների հետ։ Տարբեր կառավարութիւնների նկատմամբ մեր վերաբերմունքն ու համագործակցութեան աստիճանը տարբեր են եղել. զուսպ չէզոքութիւնից մինչեւ կոալիցիոն գործընկեր՝ կախուած տուեալ կառավարութեան առաջացման ձեւից եւ քաղաքական ուղեգծից։ Մենք վաստակել ենք վստահելի գործընկերոջ մեր համբաւը՝ երբեք տեղի չտալով դժուար պահերին, իսկ դրանք շատ են եղել։ Բայց, միեւնոյն ժամանակ, մենք երբեք չենք դաւաճանել մեր սկզբունքներին եւ վերոյիշեալ բոլոր սկզբունքներն ու լուծումներ առաջարկել նաեւ իշխանութիւններին, որպէս հասունացած անհրաժեշտութիւն:
Մեր մօտեցումները, վերլուծութիւնները, դրանցից բխող լուծումները առաջարկել ենք ե՛ւ հանրապետութեան նախագահին, ե՛ւ կառավարութեանը, եւ քաղաքական գործընկերներին որպէս ուղեգիծ՝ առաջնորդուելով Հայաստանի եւ հայութեան կայուն զարգացման եւ անվտանգութեան ապահովման ճանապարհին եղած խոչընդոտները վերացնելու ցանկութեամբ։
Եւ արդէն 9 տարի է՝ մենք մեր նախաձեռնութիւններով, քաղաքական աշխուժութեամբ փորձում ենք կեանքի բոլոր ոլորտներում շրջադարձային, որակական փոփոխութիւններ մտցնել, անշեղելի դարձնել երկրի առաջընթացը, շտկել երկրի զարգացման ուղին, նոր յոյս տալ մեր ժողովրդին, հաղորդ դարձնել նրան սեփական ճակատագրին, համերաշխութեան կամուրջներ ստեղծել հասարակութեան եւ իշխանութեան միջեւ։
Յաջողել ե՞նք, թէ՞ ոչ՝ դատեցե՛ք ինքներդ։
Ես հակիրճ կը թուեմ մի շարք կարեւորագոյն բարեփոխումներում մեր դերակատարութիւնը եւ արդիւնքների մեր գնահատականը։
1.- 1998 թ. ի վեր պահանջել ենք սահմանադրութեան բարեփոխում, ինչը որպէս նպատակ ընդգրկուել է նախագահի նախընտրական փլաթֆորմում։ Այսօր ունենք բերփոխուած սահմանադրութիւն, սակայն մեր նպատակին հասանք միայն 2005ին։ Եւ չնայած ակնյայտ առաջադիմութեանը՝ նոր սահմանադրութեան մէջ էլ շատ հարցեր իրենց ճշգրիտ լուծումը չգտան։ Չընդունուեց Անվտանգութեան խորհրդի գործունէութիւնն օրէնքով սահմանելու մեր առաջարկը, ինչպէս նաեւ որոշ այլ առաջարկներ։ Արդիւնքում՝ իշխանութեան տարբեր թեւերի միջեւ հաւասարակշռութիւն ապահովող զսպման մեքանիզմները մնացին անկատար։
2.- Տարիներ շարունակ պայքար ենք մղում ընտրական օրէնսգրքի բարեփոխման համար։ Նպատակը՝ բացառել խախտումները, կեղծիքները, ապահովել թափանցիկութիւն եւ արդարութիւն։ Յաջողո՞ւմ ենք։ Այո, որոշ չափով, բայց դիմադրութիւնը մեծ է, այնպէս որ, բարեփոխումներն առաջ են շարժւում շատ աւելի դանդաղ, քան ընտրակեղծիքների կատարելագործումը եւ նոր հնարքների ի յայտ գալը։
Եւ մինչ օրս պատի են բախւում այն բոլոր առաջարկները, որոնք ընտրական համակարգի բարելաւումը կապում են մեծամասնական ընտրութիւնների վարկաբեկուած համակարգը վերացնելու հետ։
3.- Երկքաղաքացիութեան մասին օրէնքի համար պայքարել ենք դեռ 90ականների սկզբից։ Վերջապէս օրէնքն ընդունուեց, բայց մինչ օրս չի գործում։ Կառավարութիւնը չի մշակել կիրառման կարգը։ Գործողութեան մէջ է դրուել միայն նրա մէկ կանոնը, որն արգելում է քուէարկել Հայաստանից դուրս ապրող, աշխատող կամ պարզապէս գտնուող ՀՀ քաղաքացիներին։ Ինձ ճիշդ հասկացէք՝ ես այս դրոյթին դէմ չեմ, բայց այն ճիշդ կը լինէր կիրառել՝ սկսած ողջ օրէնքի կիրառման պահից։ Թէ չէ՝ ակամայից սկսում ես յիշել՝ գուցէ այս կիսայապաղման, կիսաշտապողականութեան պատճառն այն է, որ 2003թ. խորհրդարանական ընտրութիւնների արդիւնքում շատ տեղերում, օրինակ՝ Ռուսաստանում, ամենաբարձր վարկանիշը նուաճել էր Դաշնակցութիւնը։
4.- Քանի անգամ ենք բարձրացրել խորհրդարանական փոքրամասնութեան իրաւունքների հարցը։ Արդար լինելու համար պէտք է այստեղ յիշեմ, որ նախորդ գումարման խորհրդարանում, սահմանադրական բարեփոխումների քննարկման ժամանակ մենք մօտ էինք յաջողութեանը, սակայն հէնց այն օրերի ընդդիմութեան կեցուածքի պատճառով հարցը մնաց չլուծուած։ Բայց ի՞նչն է խանգարում լուծել այն այսօր։
5.- Ընկերային եւ հասարակական բնոյթի բազմաթիւ հարցերի լուծում ենք պահանջել խորհրդարանում։ Յիշեցնեմ «Կենսապահովման նուազագոյն զամբիւղի մասին» օրէնքը, որը մեր ջանքերով ընդունուեց տարիներ առաջ, եւ որը կարեւորագոյն նշանակութիւն ունի ընկերային առումով անապահով տարրերի համար։ Մինչ օրս չի կիրառւում։ Ինչո՞ւ։ Կառավարութիւնը դէմ է եւ չի մշակել կիրառման կարգը։
Յիշեցնեմ, թիկնազօրային ծառայութեան մասին օրէնքը, որն առաջին ընթերցմամբ արժանացաւ խորհրդարանի հաւանութեանը, իսկ յետոյ խորտակուեց մեծամասնութեան ջանքերով։
Այս թուարկումը կարելի է երկար շարունակել, բայց ես կը սահմանափակուեմ եւս մէկ օրինակով միայն։
Հակակոռուպցիոն պայքար։ Երբ տարիներ առաջ մեր կուսակցութիւնը բարձրացրեց այդ պայքարի դրօշը, շատ բարձրաստիճան անձինք յայտարարում էին, որ Հայաստանում նման երեւոյթ չկայ։ Կոալիցիոն գործընկերների հետ բանակցութիւններում մեր կողմից ցուցաբերած յամառութեան ու հետեւողականութեան արդիւնքում վերաբերմունքը հարցի նկատմամբ սկսեց փոխուել թէ՛ հասարակութեան, թէ՛ իշխանութեան մէջ։ Հայաստանն անդամակցեց ԳՐԵԿՕին, վերջապէս որդեգրուեց հակակոռուպցիոն ռազմավարութիւն, եւ ստեղծուեց
Հակակոռուպցիոն խորհուրդ։ Բայց ինչպէ՞ս ստեղծուեց։ Կառավարութեան կազմում, այսինքն՝ այն մարմնի կազմում, որն էլ պէտք է խորհրդի վերահսկման հիմնական մարմինը լինէր։ Մինչդեռ մենք պահանջում էինք անկախ խորհրդի ստեղծում։ Եւ կռտած լիազօրութիւններով հսկողութեան խումբը չէր կարող փրկել վիճակը։
Ես մի քանի օրինակ բերեցի միայն, բայց սա էլ բաւական է՝ յանուն բարեփոխումների մեր պայքարի արդիւնքները տեսնելու եւ գնահատելու համար։ Կարո՞ղ ենք մենք բաւարարուած լինել արդիւնքներով։
Կարո՞ղ ենք համարել, որ յաջողում ենք։ Ո՛չ, քանի որ Հայաստանի քաղաքական, տնտեսական, ընկերային զարգացման կշռոյթը եւ ուղղուածութիւնը ամբողջութեամբ չեն ստեղծում մեր հասարակութեան կայունութեան եւ անվտանգութեան անհրաժեշտ երաշխիքները։
Մեր պետութեան առջեւ կանգնած արտաքին հնարաւոր սպառնալիքները եւ հասարակութեան առաջընթացի անհրաժեշտութեամբ թելադրուած ներքին մարտահրաւէրները պահանջում են համակարգային փոփոխութիւն, որը պէտք է ընդգրկի բոլոր ոլորտն եւ ուղղութիւնները։
1990ականների սկզբից մինչ օրս իշխանութիւնից իշխանութիւն, կառավարութիւնից կառավարութիւն ժառանգաբար փոխանցուող ազատական գաղափարների ծայրայեղական ընկալումների կիրառումը, ազատ շուկայի կարգաւորման գործում պետութեան դերի խեղաթիւրումը յանգեցրել են ներկայ տնտեսական կարգին, երբ երկիրը կառավարւում է իշխանութիւն ունեցող տնտեսական խմբաւորումների միջոցով։ Այդ խմբաւորումները մենաշնորհել են տնտեսութեան առաւել շահութաբեր ճիւղերը՝ ձեւաւորելով ազատ մրցակցութիւնից գրեթէ զուրկ միջավայր։
Արմատ առնելով տնտեսութիւնից եւ սերտաճելով իշխանութեան հետ՝ մենաշնորհները վաղուց դադարել են միայն տնտեսական երեւոյթ լինելուց։ Դրանք որոշիչ ազդեցութիւն ունեն հասարակութեան կենսագործունէութեան բոլոր կողմերի վրայ՝ սկսած պետական-սահմանադրական կարգից մինչեւ հասարակութեան արժէքային համակարգը, մշակոյթը եւ բարոյական ոլորտը։
Ծախսելով զգալի միջոցներ եւ գործի դնելով իր տրամադրութեան տակ եղած վարչական հսկայական միջոցները՝ այդ խաւը պարբերաբար վերարտադրում է ինքն իրեն՝ արգելակելով քաղաքական համակարգի կայացման գործընթացը։
Իշխանութիւն ունեցող դրամատէրերի խմբաւորումները յաճախ իրենց վեր են դասում օրինականութիւնից եւ երկրի պետական կարգից, արհամարհում են մարդկային ազատութիւնների ընդունուած նորմերը, արգելակում են ժողովրդավարական մշակոյթի ձեւաւորումը՝ ընտրութիւնների ժամանակ գնելով տնտեսապէս անազատ ընտրողների քուէները։ Շահագրգռուած չլինելով տնտեսավարման արդիւնաւէտ մեթոտների ներդրմամբ՝ իրենց անվերահսկելի տնտեսական գործունէութեամբ վտանգաւոր չափերի են հասցնում ընկերային բեւեռացումը՝ բացառելով հասարակական համերաշխութեան հասնելու որեւէ հնարաւորութիւն։
Ումի՞ց սպասենք, ումի՞ց պահանջենք անհրաժեշտ համակարգային փոփոխութիւնները։ Այսօր նորից աշխուժացած երէկուայ իշխանութիւնների՞ց։ Բացառուած է։ Նրանց հիշում ենք, դեռ չենք մոռացել։ Այսօրուայ իշխանութիւնների՞ց։ Փորձել ենք։ Քիչ առաջ շարադրեցի։ Եւ ինչո՞ւ պէտք է ընտրենք անպայման անցեալի եւ ներկայի միջեւ։ Բաւական է։ Մենք ընտրում ենք ապագան։
Բաւական է։ Մենք ընդունակ ենք եւ պատրաստ ենք ինքներս իրականացնել համակարգային փոփոխութիւններ։ Հէնց այդ պատճաով Դաշնակցութիւնը որոշել է մասնակցել նախագահական ընտրութիւններին սեփական թեկնածուով։ Մենք միայնակ չենք մեր վճականութեան մէջ։ Հայաստանում քիչ չեն քաղաքական ուժերը եւ անհատները, որոնց հոգեհարազատ են նոյն այն սկզբունքները, որոնց վրայ է կանգնած մեր կուսակցութիւնը։
Միասնութեան մէջ մենք կարող ենք իրականացնել մեր նպատակները։ Իսկ թէ ինչպէս դա անել եւ ում հետ՝ Դաշնակցութիւնը եւ այն թեկնածուն, որին դուք կ’ընտրէք, կը ներկայացնեն մեր ժողովրդին շատ շուտով։ Ամենակարեւոր դատաւորը ժողովուրդն է, իսկ շատ կարեւոր է այդ դատաւորին չկաշառելը:
