ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ՀՅԴ ԱՐԽԻՒՆԵՐՈՒ ՀԻՄՆԱՐԿի ՏՆՕՐԷՆ ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆԻ ՀԵՏ ՀՅԴ Արխիւը Պատմական Միլիոնաւոր Էջերու Հաւաքածոյ Է

ԱԲՕ ՊՈՂԻԿԵԱՆ.- Կրնա՞ք ամփոփ կերպով ներկայացնել ՀՅԴ արխիւներու պատմութիւնը: «Իր արխիւները» ճշգրի՞տ բնութագրում է: Միայն կազմակերպութեա՞ն առնչուող արխիւներ հաւաքուած ու պահպանուած են, թէ՞ կան պատմական նշանակութիւն ունեցող այլ արխիւային նիւթեր:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Իր հիմնադրութենէն ի վեր Հ.Յ.Դաշնակցութեան արխիւները սկսած են հաւաքուիլ Ժընեւ, «Դրօշակ»ի խմբագրատան մէջ, որ նաեւ Բիւրոյի, կամ այն օրերուն Արեւմտեան Բիւրոյի կեդրոնատեղին էր: Շատ հաւանաբար 1920ական թուականներէն ետք է, որ արխիւները (ատենագրութիւններ, զեկուցումներ, նամակագրութիւն եւայլն) բերուած են Պոսթըն, ուր կը գտնուէր նաեւ «Հայրենիք» օրաթերթի եւ ամսագրի խմբագրատունը: Այսօր, մեր արխիւները կը գտնուին «Հայրենիք»ի շէնքին ներքնայարկը, յատուկ կառուցուած սենեակի մը մէջ, որ օժտուած է երկաթեայ ապահով դուռով:

Գալով փաստաթուղթերու բնոյթին, պէտք է ըսել, որ միմիայն կազմակերպական բնոյթ չունին անոնք: Այսինքն, կան Բիւրոներու կամ Կեդրոնական Կոմիտէներու նամակագրութիւններ, Ընդհանուր, Շրջանային կամ Ռայոնական ժողովներու ատենագրութիւններ, գործիչներու զեկուցագրեր, նամակներ, շրջաններու տեղեկագիրներ, ինչպէս նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան (1918-20) պետական արխիւներ՝ սկսելով Մայիս 28ի անկախութեան յայտարարութեան բնագրէն, մինչեւ նախարարական որոշումներ, լիազօրագրեր եւ այլ դիւանագիտական թուղթեր հայերէնով, ֆրանսերէնով, ռուսերէնով եւ այլ լեզուներով: Կան նաեւ ձայնային արձանագրութիւններ, ֆիլմի պատառիկներ, որոնք թուայնացնելու աշխատանք կը տանինք:

Սակայն ասոնցմէ անկախ, կան նաեւ այլ նիւթեր, որոնք զուտ կազմակերպական բնոյթ չունին. ինչպէս օրինակ յուշագրութիւններ, գրողներու կամ մտաւորականներու ձեռագիր աշխատութիւններ, լուսանկարներ եւայլն: Մեր արխիւներուն մէջ կը պահուի Համաստեղի «Տոմար Մաքիական» գործի ձեռագիրը եւ այլ գրական գործերու ձեռագիրներ:

Այլ օրինակ մը. նամակ մը կայ, գրուած 1897ին Աղասի անունով անձէ մը եւ ուղղուած է Սուրէն անունով անձի մը, ուր ի շարս այլ հարցերու, ակնարկութիւններ կան ՍԴՀԿի հիմնադիրներէն Նազարբէկի մասին: Կը տեսնէք, դաշնակցական հասկացողութեամբ ուղղակի կազմակերպական բնոյթ չունի այս նամակը, սակայն մաս կը կազմէ մեր արխիւին: Ի դէպ, երբ ծանօթացանք այս նամակին, մեր մտքին մէջ ծագեցաւ հարցում մը, որ նամակագիրը արդեօ՞ք հնչակեան ականաւոր գործիչ Աղասին է եւ Սուրէնը արդեօ՞ք Պարթեւեանն է: Ատիկա պատմաբանը միայն կրնայ ճշդել:

Լուսանկարներու տուփերուն մէջ, օրինակի համար, հանդիպեցանք 1920ական թուականներու վերջաւորութեան Խ. Հայաստանի մէջ կառուցուող Շիրակի ջրանցքի աշխատանքներու լուսանկարներու:

Ասոնց բոլորին հանրագումարը էապէս պատմական մեծ արժէք կու տայ մեր արխիւներու հաւաքածոյին: Հաւաքածոյ մը, որ թերեւս քանի մը միլիոն էջի կը հասնի:

ԱԲՕ ՊՈՂԻԿԵԱՆ.- Արխիւ ըսելով ի՞նչ պէտք է հասկնալ: Միայն գրաւոր զեկոյցնե՞ր, յուշե՞ր, նկարնե՞ր, փաստաթուղթե՞ր: Ուրիշ ի՞նչ տեսակի նիւթեր հետաքրքրած են արխիւներու հաւաքման գործի պատասխանատուները:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Որեւէ նիւթ, գրութիւն, գծանկար, լուսանկար, թուղթի մը պատառիկ, որուն վրայ գործիչ մը երկտող մը գրած է, արխիւ է եւ պատմական արժէք ունի: «Սովորական» աչքի մը համար անտեսանելի մանրամասնութիւն մը երբեմն պատմական հարց մը կրնայ լուսաբանել: Օրինակի համար, դաշնակցական համեստ գործիչի մը կենսագրականը կայ մեր արխիւներուն մէջ (մականունը՝ Տէր Ստեփանեան). սակայն ինք չէ գրողը, հեղինակը ինք չէ: Ենթական 1920ական տարիներուն հալածուած է խորհրդային իշխանութիւններուն կողմէ, բանտարկուած է եւ աքսորուած Խրիմ: 1941ին, Խրիմը կը գրաւուի գերմանական ուժերուն կողմէ եւ Տէր Ստեփանեան կ’անցնի Գերմանիա ուր, Շթութկարտի մէջ կը մահանայ 1950ականներու սկիզբը: Մեր համոզումով, ան հայերէն գրել կարդալ չէ գիտցած. որովհետեւ երբ իր թղթածրարը կը նայէինք, հանդիպեցանք էջ մը թուղթի, որուն վրայ շատ վարժ եւ գեղեցիկ ձեռագրով գրուած էր իր անուն մականունը, տակը՝ 7-8 անգամ կրկնուած, ծուռումուռ գիրերով, յայտնապէս անվարժ ձեռքով մը: Հաւանաբար մէկը իրեն սորվեցուցած է իր անունը գրել եւ այդ թուղթը մնացած է իր թղթածրարին մէջ: Կը տեսնէ՞ք, նոյնիսկ այդ էջ մը թուղթը ունի իր արժէքը:

Ունինք նաեւ հրատարակութիւններ, որոնք այսօր արխիւային արժէք ունին: Օրինակ, Ցեղասպանութենէն ճողոպրած արաբկիրցիներու ցուցակ մը, լոյս տեսած Պոսթըն, 1920ին:

Կան նաեւ այցեքարտեր (business card), որոնց վրայ այցեքարտին տէրը մէկ երկու տող գրած-ղրկած է այլ անձի մը: Նման քարտ մը կայ, որ կը պատկանի մեր նուիրեալ գործիչներէն Մարզպետին:

Հետեւաբար, թուղթի ոչ իսկ պատառիկ մը արհամարհուած է արխիւները հաւաքող-պահողներուն կողմէ:

ԱԲՕ ՊՈՂԻԿԵԱՆ.- Արխիւներու ներկայ պատկերը կարելի՞ է ներկայացնել: Արխիւային նիւթերու քանակ, լաւ պահպանելու միջոցառումներ, թուայնացման ընթացքի գնահատում:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Նախ ըսեմ, որ արխիւները կը պահուին յատուկ տուփերու մէջ, իսկ սենեակը մինչեւ վերջերս օժտուած էր ջերմաստիճանն ու խոնաւորութիւնը բնական եւ կայուն պահող սարքաւորումով: Վերջերս մեքենան խանգարուեցաւ եւ նորով մը պէտք է փոխարինենք. թէեւ սենեակին խոնաւութիւնը չէզոքացնող սարքաւորում մը կը գործէ:

1990ականներու սկիզբները, երբ ընկ. Թաթուլ Սոնենց-Փափազեանն էր արխիւներու պատասխանատուն, ան աշխատանքի մը սկսաւ արխիւները ոչ միայն դասաւորելու եւ դասակարգելու, այլեւ զանոնք մայքրոֆիլմի վրայ անցընելու: Հարիւր հազարաւոր էջ արխիւային նիւթ, մինչեւ 1924, մայքրոֆիլմի վրայ անցած է: Սակայն այսօր, այդ արհեստագիտութիւնը ժամանակավրէպ է. այսօր, համակարգիչի եւ թուայնացման դարուն, ոչ ոք, ոչ մէկ հաստատութիւն մայքրոֆիլմ կը գործածէ:

Ուրեմն ի՞նչ պէտք է ընել: Պէտք է թուային (digital) գործիքով լուսանկարել արխիւները եւ համակարգիչի մէջ համապատասխան դասաւորումով պահել: Կան թուային ձեւով արխիւ կամ գիրք նկարող մասնագիտական սարքեր: Հսկայ եւ ծախսալից աշխատանք է, որուն սկզբնական քայլերը առած ենք արդէն:

ԱԲՕ ՊՈՂԻԿԵԱՆ.- Անցեալին ու ներկայիս արխիւը ինչպէ՞ս օգտագործուած է Դաշնակցական գործիչներու կողմէ:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Դաշնակցական որոշ գործիչներ իրենց կարգ մը աշխատանքներուն մէջ օգտագործած են արխիւային նիւթեր: Սիմոն Վրացեանի «Հին Թղթեր»ը օրինակ մըն է. այլ օրինակներ են ողբացեալ ընկերներ Հրաչ Տասնապետեանի եւ Գէորգ Տօնապետեանի գործերը:

Հոս տեղն է նշելու, որ ցարդ 5 մեծադիր հատոր արխիւ հրատարակուած է «Նիւթեր Հ.Յ.Դաշնակցութեան Պատմութեան Համար» խորագրով: Այս արխիւները կ’ընդգրկեն սկզբնական տարիներէն մինչեւ 4րդ Ընդհանուր Ժողովը (1907, Վիեննա): Առաջին չորսը խմբագրուած են ընկ. Հրաչ Տասնապետեանի, իսկ հինգերորդը՝ ընկ. Երուանդ Փամպուքեանի կողմէ, որ արխիւներու հրատարակութեան բաժնի պատասխանատուն է:

Անցեալին եղած են նաեւ ակադեմականներ, որոնք օգտագործած են մեր արխիւները, սակայն այս ուղղութեամբ գէթ ես մանրամասնութիւններու ծանօթ չեմ:

ԱԲՕ ՊՈՂԻԿԵԱՆ.- ՀՅԴ թանգարանը Հայաստան փոխադրուեցաւ: Կրնա՞յ նոյնը պատահիլ նաեւ ՀՅԴ Արխիւի պարագային:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Նման ծրագիր չունինք: Այս ծիրէն ներս սակայն, քանի Հայաստանը յիշեցիք, կը մտածենք կապեր հաստատել Հայաստանի համանման հաստատութիւններու հետ, Մատենադարան, պետական արխիւ եւայլն:

ԱԲՕ ՊՈՂԻԿԵԱՆ.- Արխիւը հայ եւ միջազգային շահագրգիռ շրջանակներու ծանօթացնելու համար ծրագիրներ եղա՞ծ են: Դուք այդ ուղղութեամբ աշխատանք տանելու ծրագիր ունի՞ք:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ.- Անցեալին չեմ գիտեր, սակայն քանի մը ամիս առաջ, երբ հիմնուեցաւ ՀՅԴ Արխիւներու Հիմնարկը, մեր առաջին մտածումներէն մէկը եղաւ ՀՅԴ Արխիւի ծանօթացումը: Այս նպատակին համար, առաջին հերթին հաստատեցինք երկլեզու կայքէջ մը (հայերէն եւ անգլերէն), հասցէն է arfarchives.org: Այս կայքէջին նպատակն է որոշ հերթականութեամբ արխիւային նիւթեր ծանօթացնել հանրութեան, իսկ հետագային եւ աստիճանաբար նաեւ՝ մեր աշխատանքները: Եթէ այցելէք, հոն պիտի տեսնէք որոշ արխիւային նիւթեր (օրինակ՝ Քրիստափորէն ձեռագիր նամակ մը), ձեռագիր եւ լուսանկար:

Ծրագրեցինք ծանօթացման նպատակով վաւերագրական տեսասկա-ւառակ մը (DVD) մը պատրաստել եւ զայն բաժնել հանրութեան, ամէն տեղ: Այս ուղղութեամբ նկարահանման աշխատանքներ կատարուեցան Պոսթըն եւ Մոնթեպէլլօ, սակայն դժբախտաբար, աշխատանքը կատարող մեր մասնագէտ ընկերոջ՝ Հրայր Տէր Գրիգորեանի թէ՛ անժամանակ եւ թէ վաղահաս մահը պատճառ դարձաւ, որ աշխատանքը ծրագրուած թուականին չհասնի: Այժմ, իր սկսած թեքնիք գործը ամբողջացնել տալու վրայ ենք:

Հոն, այդ DVD-ին մէջ, շատ հետաքրքրական նիւթերու պիտի հանդիպի դիտող հանրութիւնը:

Շուտով պիտի սկսինք ելեկտրոնիք լրատու մը հրապարակել ամսական դրութեամբ, ամէն անգամ արխիւային նիւթ մը ծաօթացնելով հանրութեան:

Այս նշուած երեք աշխատանքներուն նպատակը այն է, որ հանրութիւնը պէտք է տեղեակ ըլլայ, թէ ի՜նչ հարստութիւն ունինք մեր արխիւներուն մէջ: ՀՅԴ Արխիւը միայն թանգարանային արժէք ունեցող թուղթ-մելան չէ, ան ապրող, շնչող ու կենսունակութիւն ներշնչող հարստութիւն է, որուն վրայ պէտք է գուրգուրալ՝ իբրեւ հպարտութեան աղբիւր:

Այս բոլորէն ետք եւ անոնց զուգահեռ, մեր դիմաց խնդիր ունինք արխիւ հաւաքելու իմաստով: Առիթն է մեր հանրութեան յայտնելու, որ եթէ մեր ընտանեկան յարկերէն ներս կան մեր պատմութեան առնչուող որեւէ թուղթ, լուսանկար, կամ իր, պէտք է պահպանել զանոնք: Իսկ ՀՅԴ Արխիւներու Հիմնարկը լաւագոյն վայրն է, ուր այդ արժէքաւոր նիւթերը կը պահպանուին, կը դասակարգուին ու կը դասաւորուին, որպէսզի ապագայ պատմաբանը կարենայ օգտագործել զանոնք եւ լոյս սփռել մեր նորագոյն պատմութեան բազմաթիւ էջերուն վրայ:

Մօտակայ ամիսներուն, պիտի սկսինք շարունակել արխիւներու դասաւորումի եւ դասակարգումի աշխատանքը: Մէկիկ-մէկիկ պիտի բանանք տուփերը, որպէսզի տեսնենք, թէ նախ ի՞նչ կը պարունակեն ատոնք: Օրինակ, քանի մը տուփերու մէջ զետեղուած են Սիմոն Վրացեանի թուղթերը: Ո՞վ գիտէ, թէ այդ մեր բանալիք տուփերէն ի՜նչ նոր հարստութիւն պիտի յայտնաբերուի

Կը տեսնէք, մեր աշխատանքի ծիրը բաւական ընդարձակ է. անհրաժեշտօրէն ընդարձակ, որովհետեւ չենք կրնար անտեսել այն բարոյական հարստութեան հանքը, որ կը պատկանի ոչ միայն իւրաքանչիւր դաշնակցականի, այլեւ իւրաքանչիւր հայու:

Հետեւաբար, կարեւոր է նաեւ, որ մեր ետին ունենանք մեր ժողովուրդին թէ՛ բարոյական եւ թէ նիւթական զօրակցութիւնը, որպէսզի կարենանք տարուող աշխատանքը ապահով եւ կայուն հիմերու վրայ պահել ու զարգացնել: