ՀԲԸՄիութեան Հարաւային Քալիֆորնիոյ Շրջանային Յանձնաժողովի կազմակերպութեամբ, յառաջիկայ Նոյեմբեր 7ին, Հ.ԲԸՄի Փասատինայի Ալէք Մանուկեան կեդրոնին մէջ տեղի պիտի ունենայ յայտնի քանդակագործ եւ գեղանկարիչ Էմիլ Քազազի նուիրուած մեծարման երեկոյ մը: Մեծարման երեկոյի եւ ցուցահանդէսի գլխաւոր բանախօսը պիտի ըլլայ յատկապէս Երեւանէն հրաւիրուած հայրենի արուեստաբան Շահէն Խաչատրեանը:
Շահէն Խաչատրեան Հայաստանի յայտնի արուեստաբաններէն է: Ծնած է Հալէպ, 1934ին: 1946ին ընտանեօք ներգաղթած է Հայաստան: Վկայուած է Լենինկրատի գեղարուեստի ակադեմիայէն: Ան աշխատած է Հայաստանի Պետական Պատկերասրահին մէջ: 1967ին, Մարտիրոս Սարեանի առաջարկով, ստանձնած է Սարեանի նորաստեղծ թանգարանի տնօրէնի պաշտօնը, զոր վարած է մինչեւ 2004 թուականը: Ան 1990ին վարած է նաեւ Ազգային Պատկերասրահի տնօրէնի պաշտօնը:
Խաչատրեան հեղինակ է տասնեակ մը արուեստաբանական աշխատութիւններու, որոնք նուիրուած են 19րդ եւ 20րդ դարերու հայ արուեստին: Ան ցուցահանդէսներ կազմակերպած է Իտալիոյ, Ֆրանսայի, Գերմանիոյ, Յունաստանի, Միացեալ Նահանգներու, Հունգարիոյ եւ նախկին խորհրդային բազմաթիւ քաղաքներու մէջ:
Շահէն Խաչատրեան այժմ կ՚աշխատի Ս. Էջմիածնի մէջ, որպէս Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի մշակութային խորհրդական եւ Արշիլ Գորկիի թանգարանի տնօրէն:
Օգտուելով իր Հայաստան գտնուելու առիթէն, ՀԲԸՄի Հարաւային Գալիֆորնիոյ Շրջանային Յանձնաժողովի փոխ-ատենապետ Հայկ Մսրլեան հարցազրոյց մը վարած է հայրենի արուեստաբանին հետ:
Ստորեւ այդ հարցազրոյցը:
ՀԱՐՑ.- Պատմեցէք մեր ազգային արուեստին հետ առնչուող հետաքրքրական նորութիւններու մասին:
Շ.Խ.- Ինձ համար ուրախացնող նորութիւնը 1900ին կեանքից հեռացած Այվազովսքուն է վերաբերում: Մի դար շարունակ, Ռուսաստանում լոյս տեսնող գրքերում ծովանկարիչը միշտ ներկայացւում էր սոսկ իբրեւ ռուս նկարիչ: Բայց ահա Մոսկուայում լոյս է տեսել բաղձալի մի մենագրութիւն: Հեղինակը՝ Թաթիանա Մամոնթովան է, ռուս արուեստաբաններից միակը, ով ուսումնասիրելով մեր արուեստը, մեր նկարչութեան զարգացման պատմութիւնը, հաստատել է ոչ միայն Այվազովսքու հայկական ծագումը, այլեւ ներկայացրել նրան որպէս հայ մշակոյթի նուիրեալ: Այդ հիացնող աշխատութեամբ փաստօրէն ժխտւում է ծովանկարչի մահից անմիջապէս յետոյ Փեթերզպուրկում լոյս տեսած գրքի առաջին էջում նշուած այն միտքը, որ Այվազովսքին հայ չէ:
ՀԱՐՑ.- Իսկ ի՞նչն էր եղած անոր հայ չհամարելու պատճառը։
Շ.Խ.- Դա անկասկած բխել էր քաղաքական իրավիճակից, որի համար հիմք էր ծառայել հետեւեալը: Յայտնի է, որ մարդիկ նոր բնակավայրեր ընտրելով, յաճախ փոխում էին իրենց անունները: Այվազովսքու հայրն, օրինակ, Լեհաստանից Ղրիմ տեղափոխուելով իր Գէորգ անունը դարձրել էր Կոստանտին, իսկ Հայկազեան ազգանունը ռուսերէնին մօտ՝ Գայվազովսքի: Երկու որդիները՝ Արքեպիսկոպոս Գաբրիէլը եւ ծովի մեծ երգիչը, իրենց ազգանունից կրճատում են «գէ» սկզբնատառը: Վրձնի վարպետի կապերը հայ իրականութեան ու մշակոյթի հետ Ռուսաստանում, ի հարկէ, տարածում չէին գտել: Նա որոշ նկարների տակ եւ հայերէն գրած նամակներն էլ ստորագրել է՝ Յովհաննէս Այվազեան:
Ժամանակներն ի հարկէ փոխուեցին: Հայաստանն ինքնորոշուեց որպէս հանրապետութիւն եւ նրա հինաւուրց մշակոյթի դռները բացուեցին աշխարհի առջեւ: Այսօր արդէն արտերկրում գործող հայ արուեստագէտների մօտ անուն փոխելու մտադրութիւն չի առաջանում: Իբրեւ օրինակ՝ յիշենք երիտասարդ ջութակահար Սերգէյ Խաչատրեանին, որն աշխարհում այսօր մեծ ճանաչում է վայելում, փայլուն յաջողութեամբ հանդէս է գալիս զանազան երկրներում:
ՀԱՐՑ.- Պիտի փափաքէինք, որ խօսէիք մեր երիտասարդ նկարիչներուն մասին։
Շ.Խ.-Դա ինձ հետաքրքրող խնդիր է, ոգեւորուելու ակունք: Նախ խօսեմ 1960-ականների սերնդի մասին: Մոռանալ անկարելի է, թէ ինչ պայքար նրանք ծաւալեցին՝ յաղթահարելով արուեստում տիրող միօրինակութիւնը, անդէմութիւնը: Շնորհիւ արարման կանոններին ազնուութեամբ ծառայելուն եւ արտայայտչական ուրոյն լեզուի հաստատման՝ մեր կերպարուեստը կարելի է ասել նոր վերածնունդ ապրեց: Ինքնութեամբ գնահատուեցին Մինաս Աւետիսեանը, Աշոտ Յովհաննիսեանը, Աշոտ Մելքոնեանը, Ռաֆայէլ Աթոյեանը, Յակոբ Յակոբեանը եւ ուրիշներ: Այժմ ասպարէզ է իջել արուեստագէտների նոր սերունդ ու այդ սերնդից շատերը կամայ թէ ակամայ մայր երկրից հեռացել են:
ՀԱՐՑ.- Իսկ դուք այդ երեւոյթը ժխտակա՞ն կը նկատէք։
Շ.Խ.- Եւ այո՛ եւ ո՛չ: Այո՛, որովհետեւ մեր մշակոյթի առաջընթացի համար կարեւորագոյնը արուեստի ազգային դէմքի պահպանումն է, ազգային աւանդոյթներին նորովի մեկնութիւններ տալը: Այդ ձգտումն այժմ նուազել է: Պատճառը համանմանութեան (կլոպալիզացիայի) տարածուող միտումն է: Այն կարող է ընդգրկել կեանքի, ապրելու հարցեր: Բայց, երբ թափանցում է մշակոյթի բնագաւառ, վտանգը մօտենում է, եւ մայր արուեստի դիմագիծը սկսում է փոխուել, վերանալ: Իսկ հաւատարիմ մնալ ազգայինին, նշանակում է պաշտող մնալ երկրագնդի օրէնքին՝ իւրաքանչիւր ժողովրդի ինքնութեանը: Ո՞ր ժողովուրդը ենթարկուելով նման գաղափարի, կը կարողանայ կորցնել իր հոգեւոր կեանքի այգին: Աշխարհի գեղեցկութիւնը տարբերութիւնների, անկրկնելիութեան մէջ է:
Պատասխանեցի նաեւ ոչ: Ո՛չ, որովհետեւ հեռանալ երկրից, չի նշանակում իր հետ չտանել, մոռանալ իրենը: Երբ գետակի ջուրը դուրս է մղւում հունից եւ սփռուելով նոր տարածքներում, խթանում է նոր ծնունդների եւ անպայման կը պահպանուի ջրի ակունքային համն ու բոյրը:
Դրսում գործող արուեստագէտներն անկասկած բարձր արդիւնքի կը հասնեն, եթէ հաւատարիմ մնան իրենց հոգու կանչին եւ հայ հոգուն զօդուած կարօտի ոյժին:
ՀԱՐՑ.- Ձեր արտայայտած մտքերը հետաքրքրական են, բայց Ձեր տեսողութեան դաշտին մէջ նկատա՞ծ էք ամրացած սիւներ՝ հայ երիտասարդ ստեղծագործողներ։
Շ.Խ.- Անկասկած: Դուք Երեւան էք այցելել Քալիֆորնիոյ նահանգից, ուր արդէն երկու-երեք տասնամեակ է հանգրուան են առել բազում հայաստանցիներ: Ըստ պատմութեան դասերի, օտար ափերում հաստատուած հայերը (յիշենք Եղեռնից փրկուածներ՝ Արշիլ Գորկուն, Լեւոն Թիւթիւնճեանին, Գառզուին, Ժանսէմին) ծնունդ են տուել հզօր անհատականութիւնների՝ արժանացած լաւ գնահատութեան:
Նոյեմբեր 7ին Ձեր կողմից, ՀԲԸՄիութեան Փասատինայի Ալէք Մանուկեան կենտրոնի սրահում ցուցահանդէս-երեկոյ կազմակերպելու առթիւ, սիրով երկու խօսք կ՛ասէի արձանագործ ու նկարիչ Էմիլ Քազազի մասին: Վերջերս վախճանուած արուեստաբան Հենրիկ Իգիթեանը իր ուսումնասիրութեան մէջ նշել է. Էմիլի հերոսները եկուորներ են, այն էլ գոյութիւն չունեցող անցեալից: Դրանք կոնկրետ (որոշակի-խմբ.) ժամանակից ու շրջակայքից դուրս են, ժամանակի մեքենայի միջով անցած ու փոխակերպուած կերպարներ են: Նրանց հեղինակը ասես ինքն էլ այլ կեանքից է եկել եւ առաքելութիւն է ստանձնել յիշեցնելու հոգու, սիրոյ, բարութեան ու կեցութեան թախծոտ ուրախութեան մասին:
Քազազի ներաշխարհը բացայայտող դիպուկ կարծիք է սա: Վերջերս, Երեւանի ակադեմիայի պատկերասրահում՝ նրա որոշ նոր գործերի ցուցահանդէսը բացուեց: Քազազը տաղանդներ ծնող Շիրակի հողի պարգեւ է: Նա իրականութեան մասին խորհրդածում ու այն ընկալում է ինչպէս կայ՝ ալեկոծ, կրքառատ, գեղեցկազարդ ու խնդուն: Նրա ստեղծագործական ձգտումն է կեանքի թատերաբեմը, սիմվոլիք (խորհրդանշական. Խմբ.) կառուցուածքային ու գունային դաշնութեամբ ներկայացնել այնպէս, որ այն ներքին պոռթկումի ու յոյզերի ոյժ ստանայ: Այլակերպելով իր հերոսներին՝ նա կերպարուեստի տարբեր ժամանակներ յիշեցնող ձեւեր է որսում, եւ հասնում արտայայտչական լեզուի սուր, գրաւիչ ինքնատիպութեան: Նկատի առնելով իր կարողութիւնները, համոզուած եմ, որ Քազազը առաւել ընդհանրացման կը բերի՝ դիտողի յիշողութեան մէջ դրոշմուող, իր գործերի գաղափարական մեկնակէտը:
Մաղթում եմ Քազազին ձեւակերպման նոր յայտնութիւններ եւ Ֆլորինցիայի «Մետիչի» մրցանակից յետոյ նոր յաղթանակներ:
ՀԱՐՑ.- Դուք մեր հարցազրոյցը սկսաք Այվազովսքիով: Լաւ պիտի ըլլար եթէ ըսէիք թէ կապ մը կա՞յ արդեօք անոնց միջեւ:
Շ.Խ.- Այո՛, կայ: Չզարմանաք: Այվազովսքին գրել է՝ «Ապրել, ինձ համար նշանակում է աշխատել»: Այդպէս էլ Քազազն է. ապրում է:
Էմիլ Քազազը հայկական արուէստի նորագոյն էջի եզակի դէմքերից է: Հոյակապ նկարիչ: Անհամբեր եմ այցելելու իր գործերին նուիրուած նորակառոյց թանգարանը Գիւմրիում: