«Երկու մերձաւոր ժողովուրդներ, երկու հեռաւոր դրացիներ»։ Ահաւասիկ թրքերէնով լոյս տեսնող փորձագրութիւն մը՝ խորիմաստ վերնագիրով, որուն հեղինակը Հրանդ Տինքն է: Հետաքրքրական գիրք մը, որ հրատարակուեցաւ «Ակօս»ի խմբագիրին սպանութենէն տարի մը ետք: Իսկ ֆրանսախօս հանրութիւնը առիթը ունեցաւ այս գիրքը կարդալու՝ շնորհիւ թարգմանութեան, զոր կատարեցին Տոմինիք Ետտէ եւ Էմրէ Ուլքէր: Նշենք միայն, որ այս թարգմանութիւնը կարծէք մարտահրաւէր մըն էր թարգմանիչներուն համար, որովհետեւ բաւականին դժուար է նահատակ Հրանդ Տինքի երեւակայական ներքին հարուստ աշխարհը արտայայտել օտար ու մատչելի լեզուով, օրինակ՝ ֆրանսերէնով:
Այս բարակ գիրքը կարդալէ առաջ ոմանք թերեւս կասկածէին, որ այս գրականութիւնը Հայկական հարցին պիտի անդրադառնար միամիտ ու վիպապաշտական մօտեցումով, այսինքն՝ լեցուն «մարքսիստական այլակերպումներով», ինչպէս կը թելադրէ Հրանդ Տինքին նուիրումը՝ իր գործը ձօնելով նահատակ հայ ժողովուրդին ու «բոլոր անատոլեան աշխատասէր ժողովուրդներուն՝ քիւրտերուն, թուրքերուն ու հայերուն, որոնք իրենց կեանքը կորսնցուցած են այդ սարսափելի օրերուն»: Բայց կը սխալինք: Թերեւս կասկածէինք, որ այդ գիրքին նպատակն էր յուզում ու մարդասիրական պարզ զգացումներ տարածել։ Նորէն կը սխալինք: Կարդալով ներկայ հատորը՝ կամաց-կամաց կ՛անդրադառնանք, որ Հրանդ Տինքի գրիչը հրատապ ու անկեղծ էր, քանի որ այս բնագիրը սքանչելի առիթ մը կ՛ընծայէ լուսաւորելու հանրութիւնը՝ պարզ ու մեկին կերպով անոր ծանօթացնելով Հրանդ Տինքին մտածողութիւնը, աշխարհայեացքը, ինչպէս նաեւ իր գծած գաղափարական ուղին:
Արդարեւ, «Ակօս» շաբաթաթերթի ներկայի խմբագիրը՝ Էթիէն Մահչուբեան գիրքին նախաբանը գրելով՝ կը յիշեցնէ, թէ ի՛նչպէս այդ գրական ծրագիրը ծնունդ առած էր: Այդ օրերուն «թրքական տնտեսութեան եւ ընկերային հարցերու հետազօտական» հաստատութիւն մը խնդրած էր Հրանդ Տինքէն, որ պատրաստէ տեղեկագիր մը՝ Թուրքիա-Հայաստան յարաբերութիւններուն մասին, ինչպէս նաեւ, իբրեւ խորք, պատուիրած էր վերլուծումը երկու ժողովուրդներուն միջեւ առընչութեան մասին: Գործը աւարտելէ ետք, թրքական հաստատութիւնը լաւ տպաւորութեամբ չէ ընդունած տեղեկագիրը։ Պատճա՞ռը. որովհետեւ գիտական ուսումնասիրութիւն մը կ՛ակնկալէին։ Ուստի մերժած է հրատարակել աշխատութիւնը: Ժամանակ անցաւ, ձեռագիրը մոռցուեցաւ, իսկ հեղինակը ահաբեկուեցաւ… նահատակուեցաւ: Այս պարագային Էթիէն Մահչուբեանը կը նշէ, որ Տինքի աշխատութեան պաղ ընդունելութեան հակառակ՝ ան շատ խանդավառ էր ու գոհ, որովհետեւ անոր գրութիւնները կ՛արտայայտէին անոր խորունկ համոզումները, մարդասիրական զգացումները եւ անհուն ներաշխարհը։
Իր միտքերը ազատօրէն արտայայտելով, հեղինակը իր կարծիքը կը պարզէ բոլոր հիմնական նիւթերուն մասին առանց որեւէ արգելքի, պատրաստ՝ բանավիճելու եւ հասկցուելու ։ Կը նկարագրէ ու կը վերլուծէ Հայոց աշխարհին բարդոյթը եւ վերջինիս հիմնական կէտերը թուրք հանրութեան հանդէպ, միշտ շեշտելով, թէ ինչո՛ւ պէտք է առանց պայմանի նեցուկ կանգնիլ երկխօսութեան, նաեւ բացատրելով անոր կարեւորութիւնն ու բարիքը երկու ազգերուն համար:
Հետաքրքրական է նաեւ նկատել, թէ ի՛նչ էր Հրանդ Տինքի հայեացքը Հայկական սփիւռքին մասին: Հեղինակը նախ կը ջանայ ճոռոմ ոճով մեկնաբանել Սփիւռքի վէրքերը, ապա կը սահմանէ հայկական ինքնութեան ճգնաժամը եւ անոր անդամահատութիւնը՝ համարձակօրէն խօսելով սփիւռքահայութեան վէրքերուն մասին: Մինչ այդ, հեղինակը կը նշէ, թէ ո՛րքան մեծ տեղ մը կը գրաւեն պատմական Հայաստանի հողերը Սփիւռքի ազգային գիտակցութեան մէջ: Ինչպէս բժիշկ մը, որ իր նշդրակով կը հետազօտէ հիւանդին վէրքերը, հեղինակը կը մեկնաբանէ Սփիւռքի հոգեբանական տագնապը՝ անոր անդամալուծութիւնը ախտաճանաչելով, որովետեւ, ըստ Տինքի, Սփիւռքի համար ժամանակը կանգ առած է Ցեղասպանութենէն ետք: Եւ քանի որ հոգեկան ցնցումը փոխանցուած է սերունդէ-սերունդ, հետեւաբար թուրքին նկատմամբ ատելութիւնը հետզհետէ աճած է, եւ… հասած ենք այսօրուան կացութեան: Հեղինակը, ուրեմն, այդ տարագրուած հայերը, իմա՝ Սփիւռքը, կը համարէ հաւաքականութիւն մը, այլեւ՝ ժողովուրդ մը, որ կը բնակի 1915 մեթր խորութեամբ մութ ջրհորի մը մէջ։ Ըստ իրեն, սփիւռքահայերը հոգեւին կառչած են իրենց պահանջին, ինչ որ պատճառ դարձած է իրենց ինքնաշղթայումին։ Այսու հանդերձ, Տինք գիտակից ըլլալով ձուլումի երեւոյթին, կ՛ամբաստանէ Թուրքիան Հայոց ցեղասպանութիւնը մերժելու յանցանքով, որուն պատճառով ալ, ըստ իրեն, կը շարունակուի հայերու հոգեցնցումը որ, իր կարգին, կը սպառնայ խաթարել հայուն ինքնութիւնը օտար ափերու վրայ։
Հեղինակը միաժամանակ կը նշէ, որ թուրք ժողովուրդին հանդէպ ատելութիւնը կը հանդարտի, երբ հայերը բնակին Արեւմտեան Հայաստանի մէջ եւ ուղղակի յարաբերին թուրք ընկերութեան հետ։
«Ակօս»-ի հիմնադիրը գիտականօրէն կը նկարագրէ Թուրքիոյ հայութեան պատմութիւնը Մեծ Եղեռնէն առ այսօր՝ բացայայտելով իր սէրն ու գուրգուրանքը պատմական Արեւմտահայաստանի հողին հանդէպ: Եւ որպէսզի թուրք ընթերցողը չիմանայ, թէ ի՛նչ կը նշանակէ փոքրամասնութիւն ըլլալ այս երկրին մէջ, Տինք կը մեղադրէ անոնք, որոնք միշտ փորձած են մոռացութեան մատնել հայոց ներկայութիւնը Թուրքիոյ Հանրապետութեան հռչակումէն ետք: Իբրեւ օրինակ՝ ցաւով կը նշէ այն պարագան, որ հայկական անուն մը երբեւէ չէ յիշուած մանկապատանեկան դասագիրքերու մէջ։ Ինչո՞ւ։ Որպէսզի դիւրաւ կարենան կատարել «ուղեղալուացքը»: Հետեւաբար, նկատի առնելով այս տխուր իրականութիւնը՝ Տինք հայոց գաղթը կը զուգորդէ ամբողջ ազգի մը արիւնահոսութեան հետ՝ գրելով հետեւեալ տողերը. «Այս կորուստը կրնանք նմանցնել աւրուած ծորակի մը, ուրկէ ջուրը կը ծորի կաթիլ առ կաթիլ կամ կը հոսի առատօրէն»։
Արդարեւ, ինչպէս նշեցինք, Տինքի արտայայտած միտքերն ու գաղափարները Սփիւռքին մասին՝ վիճելի են, սակայն ատիկա չի նշանակեր, որ ան չէր դատապարտեր թրքական ազգայնամոլութիւնը։ Ընդհակառակն, անոնք, որոնք միշտ փափաքած են զինք օգտագործել իրենց սեփական շահերուն համար՝ Տինք կ՛անդրադառնայ այդ խնդիրին՝ զայն կոչելով «Սեւրի Սինտրոմ», այլ խօսքով՝ թուրք ժողովուրդին հալածախտը։ Հիւանդութիւն մը, որ կը ծագի Սեւրի դաշնագիրի ստորագրումէն ետք: Անգամ մը եւս թրքական «ուրուային պետութիւնը» թիրախ կը դառնայ Հրանդ Տինքին գրիչին, երբ հեղինակը կը պաշտպանէ փոքրամասնութիւններուն իրաւունքներն ու արժանապատուութիւնը, որոնք միշտ ալ ոտնակոխուած են թուրք ծայրայեղականներէն, որովհետեւ վերջիններս հայերն ու քիւրտերը համարած են որպէս ներքին թշնամիներ ։
Գալով երկխօսութեան հարցին՝ հեղինակը դիտել կու տայ, որ մինչեւ այսօր ուրիշ միջոց գոյութիւն չունի բացի անկեղծ եւ ուղիղ նախաձեռնութենէ մը, այն է՝ երկխօսութեան իրականացումը: Այս պարագային ան շեշտը կը դնէ մարդկային մօտեցումներուն ու փոխադարձ հասկացողութեան անհրաժեշտութեան վրայ: Այս առթիւ կ՛արժէ նշել, որ հեղինակին հրաշալի լուծումը՝ երկխօսութեան իրականացումը, միջոց մըն է չէզոքացնելու ամէն ծայրայեղականութիւն՝ ըլլայ անիկա հայ թէ թուրք: Այս նպատակին հասնելու համար հեղինակը կը թելադրէ պահպանել ազատ խօսքի իրաւունքը՝ նոյնիսկ ընդունելով Հայոց Ցեղասպանութեան ժխտումը կամ ուրացումը անպատիժ թողելու պարագան։
Ըստ Տինքի, նախապատուութիւնը պէտք է տրուի Հայաստանի տնտեսական զարգացումին եւ ոչ թէ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման պայքարին: «Ակօս»ի հիմնադիրը կը կարծէր, որ այս հոլովոյթը միայն պիտի իրականանար՝ Թուրքիոյ հետ կապերուն բնականոնացման ու բարի դրացիական քաղաքանութեան աջակցելով: Այս առթիւ Տինք բծախնդրութեամբ ու հետաքրքրական մանրամասնութիւններով կը նկարագրէ Հայաստան-Թուրքիա երկխօսութեան հիմնական հանգրուանները Լեւոն Տէր Պետրոսեանի եւ Ռոպերթ Քոչարեանի իշխանութեանց օրերուն: Սակայն լարուածութիւնը, որ կ՛իշխէր հաշտութեան յանձնախումբերուն մօտ, Արցախի հակամարտութիւնը եւ անոր հետեւանքները, Կարսի դաշնագիրին վաւերացումին խնդիրը, այս բոլորը պատճառ դարձան, որ այդ պաշտօնական ձեռնարկները ձախողութեան մատնուին։
Թերեւս Հրանդ Տինքի վերաբերումը՝ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումին հանդէպ, դատապարտելի ըլլար սփիւռքահայութեան կողմէ։ Սակայն կ՛արժէ յիշեցնել, որ Հրանդ Տինք գիտակից էր, թէ Սփիւռքի Հայ դատի յանձնախումբերուն աշխատանքները նպաստաւոր դեր մը ունեցած են նաեւ թուրք ազգայնամոլ շարժումներուն զարգացման մէջ:
Իր մահէն ետք շատ վիճելի արտայայտութիւններ եղան Տինքի մասին։ Ոմանք տակաւին կը խորհին, թէ Հրանդ Տինք եղած էր միամիտ անձ մը, որ կուրօրէն կը հաւատար թուրք մտաւորականութեան՝ որ սկսած էր ճանչնալ Հայոց ցեղասպանութիւնը: Ինչ որ քիչ գիտեն, այն է, որ Հրանդ Տինք կ՛ամբաստանէր Եւրոպան եւ Արեւմուտքի ա՛յլ հզօր երկիրները, որոնք վճռորոշ դեր մը ունեցան հայոց սեւ ճակատագիրին մէջ: Գիտնալով այս պատմական իրականութիւնը՝ Տինք իր գիրքին մէջ կը նշէ, թէ որքա՛ն անհրաժեշտ էին Եւրոմիութեան մասնակցութիւնն ու նեցուկը՝ հայեւթուրք երկխօսութեան դրական ընթացքի իրականացման: Հեղինակը համոզուած էր, որ առաջին քայլը պիտի ըլլար սահմաններուն բացումը Եւրոմիութեան հովանաւորութեամբ, որպէսզի յաջորդ հանգրուանը ըլլար դիւանագիտական յարաբերութիւններու հաստատումը։ Այս միտքերը Տինք կը նմանցնէ փականքի մը առաջին «քոտ»ին, որովհետեւ համոզուած էր, որ այդ փականքը զանազան «քոտ»երէ կը բաղկանար։ Ուստի, ըստ իրեն, քայլ առ քայլ պէտք է զբաղիլ փականքի «քոտ»երու լուծումով:
Սակայն ինչպէ՞ս կարելի պիտի ըլլայ պատմական վէրքերը մոռնալ, ինչպէ՞ս «մարսել» հայոց պատմութեան ամենէն տառապագին բաժինը՝ առանց արդարութեան վերականգնման: Ասոր մասին Հրանդ Տինք կը գրէր. «Առաջին քայլը պիտի չըլլայ պատմութեան դուռը փակել, այլ՝ յարաբերութիւն հաստատել, ինչ որ կողմերուն կարելիութիւն պիտի ընձեռէ անկեղծ երկխօսութեան սկսելու»։ Իսկ իբրեւ եզրակացութիւն կը նշէր. «Մենք պիտի չկարենանք պատմութեան վէրքերը բուժել, այլ միայն պիտի ջանանք զանոնք հասկնալ»: Այլ խօսքով՝ Հայկական հարցը յառաջ քշելու միակ միջոցը պէտք է ըլլայ մեր հորիզոնը ընդարձակել, մերձենալ թրքական ընկերութեան, որպէսզի մեր մենախօսութիւնները դառնան իսկական երկխօսութիւն:
Տինք յուզումով եւ խանդավառութեամբ գրած էր այս փորձագրութիւնը՝ հիմնուելով թրքական ընկերութեան յառաջդիմութեան, խօսքի ու խղճի ազատութեան եւ կարգ մը մտաւորականներու ազատութեան վրայ՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը ճանչնալու եւ հայ ժողովուրդին հետ երկխօսութեան սկսելու։ Հաւանաբար սա էր Հրանդ Տինքին տկարութեան մէկ կէտը. ինք, որ թիրախ դարձած էր 301րդ եւ 305րդ յօդուածներու հիման վրայ, մասամբ կը մոռնար «ուրուային պետութեան» սպառնալիքները: Իր անսպասելի նահատակութենէն ետք իրմէ իբրեւ ժառանգութիւն կը մնան հազուագիւտ աշխատութիւններ, որոնց կարգին՝ այս բարակ գիրքը որ, կը յուսանք, պիտի յաջողի քանդել հոգեբանական պատերը, որպէսզի օր մը երիտասարդ սերունդները կարենան ազգային յիշողութիւնը միասնաբար ոգեկոչել՝ հաւատարիմ մնալով Հրանդ Տինքի սկզբունքներուն:
«Ազդակ»
Bedk e anbayman nshel hotvatzakirin anoune.
Shnorhagaloutioun.
ՏԻԳՐԱՆ ԵԿԱՒԵԱՆ պէտք է ստորագրուի