ԿԻԶԱԿԷՏ- Թուրքական «Փիլիսոփայութիւն»

ՍՏԵՓԱՆ ԹՕՓՉԵԱՆ

Յունուարի 12ին Լոնդոնի «Քինգս քոլեջում» Ահմեդ Դաւութօղլուն համեստօրէն բացայայտելով իր ինչ լինելը, ասել է, որ Մալայզիայի մի համալսարանում իր պրոֆէսորութեան օրերին թեեւ ուսանողներից մէկն էր եւրոպացի, մնացածը ասիացի եւ աֆրիկացի էին, բայց փիլիսոփայութեան դասագրքերում միայն արեւմտեան փիլիսոփաներն էին  յիշատակւում. ոչ մի հնդիկ եւ չինացի։ Նոյնը պատմութեան դասագրքերում։ Եւրոկենտրոն այդ միտումից ու տեղի ժողովրդի փիլիսոփայական ժառանգութեան ու պատմութեան անտեսումից, հիասթափուած ու զայրացած, ինքն էլ արաբ փիլիսոփաներին անտեսած, ինչ իմանաս, որ ազգի, որ փաւիթի, որ ճիւղի, փիլիսոփայութեան պրոֆէսոր եւ դիւանագէտ այս ժառանգը գոնէ հետաքրքրուե՞լ է Թուրքիայի դասագրքերում օսմանեան կայսրութիւնում գործած քանի՞ յոյն, հայ եւ այլ ազգերի ներկայացուցիչ նշանաւոր անուններ կան։ Հազիւ թէ։ Ինչո՞ւ պիտի հետաքրքրուէր, առաւել եւս անհրաժեշտ համարէր ներկայացնել իր երկրի համապատասխան դասագրքերում։ Դաւութօղլուին դա բնաւ հարկաւոր չէր, հարկաւոր չէր նաեւ պարզել, չինացիները, հնդիկները եւ միւսները իրենց պատմութիւնն ու մշակոյթը, մասնաւորաբար եւ փիլիսոփայութիւնը ինչո՞ւ պէտք է թէկուզ Մալայզիայում ուսումնասիրեն ոչ թէ իրենց լեզուներով, այլ անգլերէն դասագրքերով, այն էլ թուրք պրոֆէսորի ղեկավարութեամբ։ Իր փիլիսոփայական խիղճը )որ չունի( հանգստացնելու համար, գուցէ ծանօթանար մասնաւորաբար արեւմտահայ փիլիսոփայական մշակոյթին, գոնէ մի քանի անուն սերտեր.- Գրիգոր Փէշտիմալճեան )1774-1837(, Անտոն Գարագաշեան )1818-1903(, Նահապետ Ռուսինեան )1819-1876(, Գասպար Թիւյսիւզեան )19-րդ դարի առաջին կէս(, Մարկոս Աղաբէգեան )1830-1908(, Գալուստ Կոստանդեան )1840-1898(, Եղիա Տեմիրճիպաշեան )1851-1903(։

Այն, որ օտար երկրների նուաճման ու իւրացման, տեղաբնիկների ուծացման, ցեղասպանութիւնների իրենց հիմնական եաթաղանային «մշակոյթից» թուրքերը ճգնում են հրաժարուել, հասկանալի է։ Բայց իրենց սեփական փոքրիշատէ նկատելի, այն էլ փիլիսոփայական մշակոյթ չունենալով, համաշխարհային փիլիսոփայութեան գանձեր ստեղծած Անգլիայում եւրոկենտրոնութեան դէմ նման ձեւով բողոքելը լոկ հեգնանքի է արժանի։ Պարոն պրոֆէսորի փիլիսոփայական գիտելիքների մակարդակից ոչ տեղեակ ենք, ոչ էլ պարզելու հնարաւորութիւն ու ցանկութիւն ունենք։ Նշենք միայն, նրա պրոֆէսորութիւնը կասկածներ է առթում, երբ յատուկ փիլիսոփայութիւն է գտնում հայ-թուրքական արձանագրութիւններում։ Հարկաւ դա այլ բան չէ, քան իրենց յատուկ, թուրքական աշխարհակալական-կայսերական անյագ ախորժակի ախտաւոր պահանջմունքի ծնունդ։ «Հայաստանի հետ յարաբերութիւնները կարգաւորելու ուղղութեամբ Թուրքիան առաջընթաց քայլ կը կատարի, երբ կհամոզուի, որ Հայաստանի Սահմանադրական դատարանի որոշումը չի հակասում երկկողմանի արձանագրութիւնների բովանդակութեանն ու փիլիսոփայութեանը… Մենք չենք կարող ասել՝ եկէք բանանք սահմանը, յետոյ քննարկենք միւս հարցերը։ Դա հակասում է արձանագրութիւնների փիլիսոփայութեանը»-բարբառում է նա )«Ասպարէզ» 28  Յունուար, 2010(։

Գուցէ դիւանագէտ-փիլիսոփան քաղաքական փիլիսոփայութեան ելակէտից մի պզտիկ մեկնաբանութիւն տար իր ասածներին։ Բայց  ինչ խոշորացոյցով էլ նայես արձանագրութիւններում նման բան չկայ ու չկայ։ Կայ լոկ ճարպիկ եւ բնաւ էլ չքօղարկուած թուրքաբարոյ խաբէութիւն, որը չտեսնելու դրեց, կամ չտեսաւ )որ աւելի վատ է(, բանակցող հայկական կողմը։

Փետրուարի 22 ին Սեւիլիա մեկնած Էրդողանը, որին ի պատիւ կազմակերպուած հաւաքին յանձնուեց քաղաքակրթութիւնների միջեւ երկխօսութիւն հաստատելու դերակատարութեան յատուկ մրցանակ, սրահից դուրս գալով արժանացաւ մի այլ «մրցանակի»՝ ոգեւորութեամբ «Կեցցէ Քրդիստանը» գոչող մի քրդի նետած կօշիկին։ Ապագայ Քրդստանում, բողոքի տուեալ արարքի հիմնադիր արաբ լրագրողի կօշկայուշարձանի օրինակով, այդ կօշիկի փառքն էլ կը յաւերժացնեն, թէ ոչ, յատնի չէ։ Յայտնի է միայն, որ ըստ քրդական որոշ քարտէզների այն ընդգրկում է նաեւ Արեւմտա եւ Արեւելահայաստանի ահագին տարածք։ Թուրքական ծաւալապաշտական «փիլիսոփայութիւնը»՝ հայութեան ցեղասպանութիւնով թուրքերին դրեց «Կեցցէ՛ Քրդստանի» անլուծելի խնդրի առաջ։ Թուրքերին չի յաջողուի բնաջնջել քրդերին երկրի արեւելեան տարածքները փրկելու համար։ Իսկ Արեւմուտքը տառապո՞ւմ է զառամախտո՞վ, թէ՞ իր հերթական-աւանդական-ստորաբարոյ քաղաքական քայլն է անում, դարերով, անխնայ վայրենութեամբ քաղաքակրթութիւններ կործանած Թուրքիայի վարչապետին նման մրցանակ տալով։ Դասական Իսպանիայի հումանիստական մշակոյթն ու փիլիսոփայութիւնը կտրականապէս կը մերժէր մեծարանքի նման գործողութիւնը։ Իսկ հիւանդ, խելակորոյս այսօրուայ մեր աշխարհում ինչե~ր ասես, որ չեն պատահի։ Բիւքենենի կանխատեսած՝ Արեւմուտքի մահը դժբախտաբար պայմանաւորուած չէ միայն էթնիկական արագընթաց փոփոխութիւններով։ Դասական մշակոյթին ու փիլիսոփայութեանը փոխարինելու են եկել մահացու հիւանդ ու դժնատեսիլ հակամշակոյթ ու հակափիլիսոփայութիւն, որոնց համեմատ տաքարիւն արեւելցիների յանպատրաստից ստեղծած կօշիկի «փիլիսոփայութիւնն» անկասկած գերադասելի է։ Ուստի «Կեցցէ՛ Քրդստանը» Իսպանիայում ծուարած քրդի նետած կօշիկով հանդերձ…
Փետրուարի 17ին ԱԺ մարդու իրաւունքների պաշտպանութեան եւ հանրային հարցերի մշտական յանձնաժողովի փոխնախագահ Ռաֆիկ Պետրոսեանը, կրկնելով ԱԺ  փոխնախագահ Սամուէլ Նիկոյեանի տեսակէտը ասել է. «…ճիշտ կը լինի, որ ինչպէս նախայարձակ է եղել Հայաստանը, այդպէս էլ նախայարձակ մինչեւ վերջ գնայ… Հանրապետականը միշտ էլ պատրաստ է բոլոր դէպքերում Ազգային ժողովում քննարկել եւ վաւերացնել այդ համաձայնութիւնները… պէտք է մինչœ վերջ գնանք, մինչեւ վերջ ցոյց տանք միջազգային հանրութեանը, որ Հայաստանը ասում է եւ անում է, իսկ միւս կողմը խորամանկօրէն ձգձգում է կամ խոչընդոտում է գործընթացը… Եթէ մենք սկզբում, թէկուզ եւ Թուրքիայի Մեջլիսում քննարկումը չաւարտած վաւերացնենք այդ պայմանագրերը… աւելի ցցուն, քան այսօր է, կերեւայ, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը իր խօսքի տէր պետութիւն է եւ իր ձգտումների մէջ անկեղծ է ու չի նայում թէ դիմացինը ինչպէս կ՛ընդունի, ինչ խորամանկութիւնների կը գնայ, եւ այլն։ Հանրապետականների ճնշող մեծամասնութիւնն այս կարծիքին է… Ես էլ այդ ճնշող մեծամասնութեան մէջ եմ մտնում» )«Ասպարէզ», 18 Փետրուար, 2010(։ Մեր տպաւորութիւնն այս պերճախօսութիւնից ճնշող չէ, այլ ուղղակի զաւեշտական-իմաստութեան նշա՞ն է կարծելը, թէ նախայարձակ լինելը յաղթանակի գրաւական է։ Ես ասէի, չէիք հաւատայ, ուստի, Բերտրան Ռասելն է մեցանից առաջ ասել է, թէ աշխարհի խնդիրն այն է, որ յիմարները շատ վստահ են, իսկ իմաստունները վարանոտ։ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսեանը առաջարկեց թուրքական մեջլիսի վաւերացումից առաջ չընկնել, որին Հանրապետականների աճապարող մեծամասնութիւնը փաստօրէն դէմ է, աւելին, այնքան ոգեւորուած միջազգային հանրութեան ազնուափայլ, անշահախնդիր, խօսքի տէր, խորամանկութիւնից զերծ դիւանագիտութեամբ, որ պատրաստ է )ներեցէք զուգահեռի համար(, Յունան Աւետիսեանի նման հերոսանալ՝ սեփական մարմնով փակելով, տուեալ դէպքում՝ թուրքական դիւանագիտութեան մահասփիւռ կրակակէտը։
Մի կողմ թողնելով հանրապետականների ճնշող մեծամասնութեան այս հերոսական «փիլիսոփայութիւնը» վերադառնանք ոչ թէ մեր ոչխարներին, այլ՝ թուրք դիւանագէտ-փիլիսոփային։ Հաճոյքով ընդունելով արեւելեան փիլիսոփայութեան հանդէպ նրա նուիրուածութեան փաստը, թէ ընթերցողին զբաղեցնելու, թէ մեր քննարկումը շարունակելու համար բերենք օրինակներ հնդկական ու չինական հին փիլիսոփայութիւններից։ Հին հնդկական-վարկածի միջոցով ձեռք է բերւում կասկածի դադարումը։ Օրինակ՝ ագռաւի նստելով հաստատւում է, որ հեռւում սիւն է կանգնած ոչ թէ մարդ։
Յայտնի է, որ իւրաքանչիւրը իրականութիւնը տեսնում է իր հետաքրքրութիւնների եւ շահագրգռութիւնների տեսանկիւնից։ Արձանագրութիւնների վաւերացումում Թուրքիան ոչ ագռաւ է տեսնում, ոչ մարդ, ոչ սիւն, այլ  դրանց ոչնչացումով նուաճելի տարածք։ Արեւմուտքն իր շահերի )«բարձր արժէքների»( դիտանկիւնից, նոյնպէս ագռաւ, մարդ, սիւն չի տեսնում, այլ առնուազն՝ գազ, նաւթ, օգտակար հանածոներից մինչեւ աշխարհաքաղաքական հսկայածաւալ խնդիրների լուծման հեռանկարներ։ Հայաստանի ղեկավարներն ու դրամատէրերը իրենց իշխող կուսակցութեամբ հանդերձ՝ սահմանի բացումով երազում են, ագռաւի, սեան, մարդու )թրաֆիկինգ եւ այլն(, եւ ամէնի, ինչ հնարաւոր է, առուծախից սպասուելիք նորանոր, մեծամեծ շահոյթ։
Փիլիսոփայութեան, իրականութեան, եւ մարդկային մղումների ճանապարհները այսպէս անջատւում, հեռանում են իրարից, որովհետեւ, ինչպէս աւանդել է Չժուան Ցզին )մօտ 369-286 մ. թ. ա.(, երբ որոնում են շահը, մոռանում են անկեղծութեան մասին։
Եզրացութիւն-կեղծիքով առաջնորդուող, կեղծիք ցանող ու պաշտպանող Դաւութօղլուի «փիլիսոփայութիւնը» արատաւոր, հակամարդկային, թուրքական է, ուստիեւ նրա պրոֆէսորութիւնը բաւարար պայման չէ ոչ եւրոկենտրոնութիւնից բողոքելու, ոչ էլ հին հնդկական ու չինական փիլիսոփայութիւնների իրաւունքները պաշտպանելու համար։ Բայց քանի որ հարկ է համարել Լոնդոնում հանդէս գալ իր այդ կոչումի ողջ «փայլով», եւ գուցէ անգամ տպաւորութիւն է թողել ամէն տեսակ ագռաւ-մարդ-սիւնից անտեղեակ ունկնդիրների վրայ, մի օրինակ էլ բերենք անգլիական փիլիսոփայութիւնից։ Ներկայ դէպքում, թոյլ տուէք կարծել՝ ամենահամապատասխանը Թոմաս Հոբսն )1588-1679( է։ Նշելով մարդու մտաւոր առաւելութիւնը բոլոր միւս կենդանիներից, իր «Լեւիաթանում» նա միաժամանակ հաստատում է. «Սակայն մարդկային այդ առաւելութիւնն առնչւում է հակադիր արտօնութեանը, այն է՝ աբսուրդների արտօնութեանը, որին ենթակայ չէ ոչ մի կենդանի արարած, բացի մարդուց։ Իսկ մարդկանց մէջ ամենաշատը ենթակայ են դրան նրանք, ովքեր զբաղւում են փիլիսոփայութեամբ»։ Եթէ ժամանակի մեքենայի երեւակայական մի հրաշքով Հոբսը տեղեկանար փիլիսոփայութեան պրոֆէսոր Ահմեդ Դաւութօղլուից, փիլիսոփայութեամբ զբաղուողների շարքից կ’անջատէր հաւանօրէն այդ՝ թուրքական տեսակը, որի աբսուրդները չեն պարփակւում մտաւոր անպտուղ թափառումների ոլորտում, որի աբսուրդները «Բոլորի դէմ բոլորի պատերազմում», արիւնկզակ իր նախահայրերի աւանդոյթով ծաւալւում են Թուրքիայի տեղաբնիկների ցեղասպանութիւնից ցեղասպանութիւն։