Հայ Գիտնականները Նպաստում Են Այլ Երկրների Զարգացման
«ԱՍՊԱՐԷԶ».- Երեւան հրատարակուող «168 ժամ» թերթի աշխատակից Մարինէ Մարտիրոսեան «Հայաստանի մէջ գիտութիւնը յետընթաց է ապրում» վերնագրով հարցազրոյց մը կատարած է «ԱՐՓԱ» ընկերակցութեան նախագահ, գիտնական, դասախօս, դոկտ. Յակոբ Փանոսեանի հետ: «ԱՐՓԱ»ն մեր շրջանի ամէնէն գործունեայ մասնագիտական-հասարակական կազմակերպութիւններէն է, որ մեծ աշխատանք կը տանի Հայաստանի մէջ: Ստորեւ կը ներկայացնենք սոյն հարցազրոյցը (հեղինակը այնքան ալ գոհ չէր հարցազրոյցին վարողին ընտրած խորագիրէն. մենք փոխեցինք խորագիրը):
«168 Ժամ».- ARPA (Analysis, Research and Planning for Armenia, ԱՐՓԱ) ինստիտուտը հիմնուել է Լոս Անջելեսում 1992թ.: Անգլերենից թարգմանաբար նշանակում է՝ հետազօտութիւն, ուսումնասիրութիւն, ծրագրաւորում Հայաստանի համար: Դեռեւս 1992թ. Հայաստանի էներգետիկ ճգնաժամի տարիներին ինստիտուտը գիտաժողով կազմակերպեց, որին հրաւիրուած 28 գիտնականները եկան այն համոզման, որ Մեծամօրի ատոմակայանը պէտք էր բացել: Հրաւիրուած մասնագէտների մի մասն էլ մեկնեց æաջուռ՝ նոր ածխահանքի ուսումնասիրութեան համար: Դրան զուգահեռ՝ Երեւանի Էրեբունի հիւանդանոցում եւ Գիւմրիում բացուեցին արեան մատակարարման կենտրոններ: Ինստիտուտի առաջիկայ նախաձեռնութիւններից մէկը ամենաարդիական գենետիկայի լաբորատորիայի բացումն ու էլեկտրոնիկ հնէաբանութեան (e-Archaeology) կազմակերպումն է Հայաստանում: 1995թ. ԱՐՓԱն սկսել է նաեւ մի շարք կրթական ծրագրեր իրականացնել: Վերջին 3 տարիներին ինստիտուտը կազմակերպում է գիտութեան ոլորտի նորարարութեան մրցոյթ, որին մասնակցում են Հայաստանի ուսանողները: Այս տարի մրցանակի արժանացաւ նանոմետր սարքի նորարարութիւնը, որը հնարաւորութիւն է տալիս չափել մակերեսի անհաւասարութիւնները:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- 1992թ.ից մինչ օրս անմիջական առնչութիւն ունէք Հայաստանի գիտակրթական բնագաւառի հետ: Ինչպիսի՞ն է Հայաստանի գիտութեան վիճակն այսօր:
ԴՈԿՏ. ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Ցաւով պէտք է արձանագրեմ, որ Հայաստանի գիտութեան ներկայ վիճակում զարգացում չեմ տեսնում, աւելին՝ այն բաւական յետընթաց է ապրում: Չնայած տեղեկատուական տեխնոլոգիաների, հեռահաղորդակցութեան ոլորտներում որոշակի առաջխաղացում նկատւում է, բայց, այնուհանդերձ, գիտութեան միւս ճիւղերն այս տարիների ընթացքում բաւական տուժել են: Այնպիսի տպաւորութիւն է, կարծես, Հայաստանի լաւագոյն մասնագէտները նեղացել են երկրից: Այսօր մեր երկրի գիտութեան ոլորտը մրցունակ չէ, գիտնականների գործունէութեան համար բաւարար միջոցներ չեն ստեղծուել: Դրանով էլ պայմանաւորուած է գիտնականների արտահոսքը Հայաստանից, որոնք մեծ նպաստ են բերում օտար երկրների գիտութեան զարգացմանը: Սա շատ վտանգաւոր է մեր երկրի համար: Իրականում Հայաստանը ամենամեծ նպաստատուն է աշխարհում: ԱՄՆում հայ գիտնականների ուղեղների շնորհիւ պետութիւնը միլիոնաւոր դոլարների եկամուտ է ձեռք բերում: Մինչդեռ այդ նպաստը նրանք կարող են բերել մեր պետութեանը:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Բայց ՀՀ Կառավարութիւնը բազմիցս նշում է, որ գիտութիւնը պէտք է առարկայական, շօշափելի օգուտ բերի, որպէսզի պետութիւնը հովանաւորի գիտնականին: Ինչպէ՞ս հասկանալ:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Ի տարբերութիւն արեւմտեան երկրների, Հայաստանում բացակայում է այն մտածելակերպը, որ գիտութիւնը կարող է շահաւէտ բիզնես դառնալ: Մենք դեռ ուղղորդւում ենք սովետական կարգերից եկած հոգեբանութեամբ, երբ գիտնականի նոր տեսութիւնը համարւում էր նորարարութիւն: Այսօրուայ աշխարհում դա բաւարար չէ: Գիտութիւնը միայն տեսութեան վրայ չի հիմնւում: Պէտք է փաստարկել նաեւ տեսութիւնը: Այսինքն՝ երեւան է գալիս գիւտարարութեան, նորարարութեան խնդիրը, եւ բազմաթիւ հարցեր են ծագում, օրինակ, ինչպէ՞ս նորարարութիւնը վերածել գիւտարարութեան, ինչպէ՞ս այդ նորարարութիւնից արտադրանք ստանալ, եւ այլն: Տուեալ պարագայում գիտութիւնը նպաստում է նաեւ տնտեսութեան զարգացմանը: Այս մտածելակերպը հասկանալու, բացատրելու, որդեգրելու համար անհրաժեշտ կը լինի նուազագոյնը մէկ սերունդ: Դժբախտաբար, այս մասին չի դասաւանդւում հայաստանեան բուհերում (համալսարաններուն մէջ-Խմբ.):
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Ովքե՞ր բացատրեն, երբ, ինչպէս բոլորիս յայտնի է, մեր երկրի գիտական հիմնական պոտենցիալը (կարողականութիւնը-Խմբ.) հեռացել եւ մինչ օրս հեռանում է Հայաստանից:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Չեմ կարող ասել, թէ մեր գիտական պոտենցիալը իսպառ վերացել է մեր երկրից: Գիտնականներ ունենք, բայց նրանք մեծ թիւ չեն կազմում: Որոշ իմաստով մեր գիտութիւնը դեռ բաւարար ուժ ունի: Խորհրդային տարիների գիտական ներուժի կէսը դեռ կայ Հայաստանում: Ֆիզիկայի, քիմիայի, կենսաբանութեան ճիւղերում հրաշալի գիտնականներ կան, ովքեր գիտական մեծ պաշար ունեն: Այլ բան է, որ նրանք չունեն գիտութեան մէջ արտադրանք ստանալու մտածելակերպ: Միեւնոյն ժամանակ՝ միջոցներ չկան, որոնք պէտք է տրամադրի ՀՀ Կառավարութիւնը: Վերջինս, կարծես, աւելի մեծ ուշադրութիւն է դարձնում Տեղեկատուական Տեխնոլոգիաների (ՏՏ) ոլորտին, քան գիտութեան միւս ճիւղերին: Իհարկէ, ուրախալի է նման ուշադրութիւնը, բայց անհրաժեշտ է նաեւ գիտութեան միւս ճիւղերի զարգացումը, որոնք կարող են նպաստել տնտեսութեան զարգացմանը: Կարծում եմ՝ այսօր ծրագրաւորման պակաս կայ: Նախեւառաջ կառավարութիւնը պէտք է ուսումնասիրի երկիրը, դիտարկի պահանջները, եւ ըստ այդմ՝ ուսանողներ պատրաստի: Ուսանողների՝ գիտութեան նկատմամբ փափաքը պակասում է: Սա բաւական վտանգաւոր երեւոյթ է:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Միգուցէ պատճառն այն է, որ մէր երկրում գիտնականը ամենաքիչ պահանջարկուած մասնագէտն է, եւ ստանում է լաւագոյն դէպքում 45.000 դրամ (125 տոլար) : Եւ կամ, զբաղուած են տարբեր երկրների գրանտային՝ դրամաշնորհային ծրագրերով:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Իհարկէ, այդ հանգամանքը եւս կայ, բայց միեւնոյն ժամանակ՝ երիտասարդը պէտք է գիտակցի, որ գիտութիւնը հեշտութեամբ կարելի է վերածել բիզնեսի: Ամէն դէպքում մեր երիտասարդները ծանր աշխատելու ցանկութիւն չունեն: Մեր իրականութիւնում տակաւին տիրում է սովետական հոգեբանութիւնը, երբ մարդիկ չունեն երկրի նկատմամբ սեփականատիրական ձգտումներ: Գիտութիւնների ազգային ակադեմիայում (ԳԱԱ) մի երկաթէ ջարդուած դուռ կայ, որը մի կողմ են նետել: Հաւանաբար, այն մնացել է Խորհրդային Միութեան տարիներից: Ամէն տարի Հայաստան գալով՝ տեսնում եմ, որ այդ դուռը շարունակում է իր «տեղում» մնալ, եւ որեւէ մէկը պարզապէս ցանկութիւն չունի այն շտկելու: Պատճառն այն է, որ մենք շարունակում ենք մտածել, որ այս երկիրը ոչ թէ մեզ, այլ կառավարութեանն է պատկանում: Սովետական տարիներին մարդիկ սովոր էին գողանալ պետութիւնից: Այդ ժամանակ կար այսպիսի հոգեբանութեան դրսեւորում՝ այն, ինչ պետութեանն է՝ կարելի է գողանալ: Բայց չէ՞ որ հիմա մենք անկախ ենք, եւ այն, ինչ կայ այս երկրում, այլեւս մերն է:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Իսկ չէ՞ որ նոյն ԳԱԱն հիմնականում համալրուած է սովետական հոգեբանութեամբ հին մարդկանցով: Մի տեսակ ձեւական կառոյց է դարձել, ուրեմն ի՞նչ սպասել ձեւական կառոյցից:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Կարծում եմ ԳԱԱն դեռեւս ունի իր ուժը: Կառոյցի վերակազմակերպման, վերանորոգման աշխատանքներն արդէն տարւում են:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Մեր բուհերի տեխնիկական յագեցուածութեան պայմաններում ինչպէ՞ս կարելի է խօսել գիտութեան զարգացման մասին:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Անշուշտ, շատ դժուար, բայց դա եւս լուծելի խնդիր է: Այդ ուղղութեամբ պէտք է աշխատեն թէ՛ իշխանութիւնները, թէ՛ համալսարանի ղեկավարները: Ամերիկեան կառավարութիւնը համալսարանների ոչ բոլոր խնդիրներն է հոգում: Համալսարանի ղեկավարներն իրենց խնդիրների լուծման համար ներգրաւում են իրենց շրջանաւարտներին, բարերարներ են փնտռում, եւ այլն: Իսկ այդ համալսարանների եկամտի ուղիղ կէսը գալիս է դրսից: Այն ժամանակ, երբ մեր համալսարանների պրոֆեսորներն ու ղեկավարներն ունենան սեփական երկրի նկատմամբ պարտքի զգացում, ինչի մասին վերը նշեցի, խնդիրները կը լուծուեն:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Այնուամենայնիւ, ի՞նչ անել գիտութեան նկատմամբ հետաքրքրութիւն ձեւաւորելու համար:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Կան երկրներ, որոնց կառավարութիւնները բաւական մեծ կրթաթոշակ են տալիս այն ուսանողներին, որոնք հետաքրքրւում են գիտութեամբ: Շատ դէպքերում կազմակերպում են գիտական մրցոյթներ, մրցանակներով ու պարգեւատրումներով են խրախուսում: Ուսանողն աւարտելուց յետոյ պէտք է համոզուած լինի, որ ստացած գիտելիքները պահանջարկ ունեն այդ երկրում: Կառավարութիւնը պէտք է ծրագիր ունենայ, եւ ներկայացնի, թէ իւրաքանչիւր բնագաւառում քանի մասնագէտի կարիք ունի: Հակառակ դէպքում բուհն աւարտում են տասնեակ անգամ աւելի մասնագէտներ, քան պետութեան ներսում այդ անհրաժեշտութիւնը կայ, եւ շրջանաւարտների մի մասը հարկադրուած մեկնում է երկրից: Փոխարէնը՝ պակասել են արհեստագործական ուսումնարանները, որոնք շատ դէպքերում ուսանողներ չունենալով՝ ստիպուած փակւում են: Չեմ կարող ասել, թէ ի՞նչն է պատճառը, բայց մեր երկրում երիտասարդներին աւելի շատ սկսել է յուզել դրամը, բիզնեսն ու արագ հարստանալու մոլուցքը:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Իսկ հնարաւո՞ր է՝ մի երկրի գիտութիւնը զարգանայ, երբ իշխանութիւնները կոնկրետ (յստակ-Խմբ.) քայլերով չեն խրախուսում դրա զարգացումը:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Մենք հսկայական ներուժ ունենք Սփիւռքում, որից Հայաստանը բաւարար ձեւով չի օգտւում: Այսօր ՀՀ Կառավարութիւնում Սփիւռքից ներկայացուցիչ չկայ, անգամ Սփիւռքի նախարարութիւնում: Դա նշանակում է, որ Սփիւռքը ներկայացուած չէ Հայաստանում՝ Սփիւռքի նախարարութեամբ հանդերձ: Այդ պարագայում, ներեցէք խնդրում եմ, ինչո՞ւ է անհրաժեշտ Սփիւռքի նախարարութիւնը: Ի՞նչ օգտակարութիւն կարող է այն ունենալ, երբ Սփիւռքն այդ ամէնի մաս չի կազմում, եւ հետեւաբար՝ չի կարող նպաստել այս երկրի բարգաւաճմանը:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Բայց Սփիւռքի նախարարութիւնն ամէն տարի երիտասարդ սփիւռքահայերին կանչում է՝ «Արի տուն»:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Ի՞նչ նշանակութիւն ունի «Արի տունը», երբ դու չես ուզում, որ ես գամ քո տուն: Ի՞նչ օգուտ ունի տուն գալը: Տուեալ պարագայում քո տան մէջ տեղ տուր նաեւ սփիւռքահային, քեզ օգնելու համար դիմիր նրան: Հակառակ դէպքում սկսում ենք հաւատալ, որ ՀՀ Կառավարութիւնը լուրջ չի վերաբերւում Սփիւռքի ներուժն օգտագործելու գաղափարին:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Փոխարէնը՝ Սփիւռքի ներուժը գնահատւում է դրամահաւաքների, հանգանակութիւնների, բարեգործական ծրագրերի՝ տելետօնների, «Եւրատեսիլ» եւ այլ մրցոյթների ժամանակ: Այդպէ՞ս է:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Այո, շատ ճշմարիտ է, ու նաեւ՝ բաւական վիրաւորական: Հայաստանն ընդունեց երկքաղաքացիութեան մասին օրէնքը: Մեր երկրի իշխանութիւնները սփիւռքահայերին յորդորում են երկքաղաքացիութիւն ձեռք բերել, աջակցել Հայաստանին: Իհարկէ, մի կողմից՝ ճիշտ է, սակայն միւս կողմից էլ՝ մինչեւ սփիւռքահայը չզգայ, որ ինքն ընդունւում է իր հայրենիքում, չի կարող այդ երկրի քաղաքացի դառնալ:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Այսինքն՝ Հայաստան-Սփիւռք կամուրջը չկա՞յ:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Ոչ, չկայ:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Բայց դուք շարունակում էք օգնել Հայաստանին: Ինչո՞ւ:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Սա մեր երկիրն է, եւ բոլորիս նպատակն այն հզօրացնելն է, մի օր Հայաստանը զարգացած երկրների շարքում տեսնելը: Անկախ իմ նշած հանգամանքներից, մենք շարունակելու ենք աջակցել Հայաստանին, քանի որ այս երկիրը պատկանում է ոչ թէ իշխանութիւններին, այլ՝ ժողովրդին:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Ժողովրդի՞ն, թէ՞ մի քանի օլիգարխների:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Դա ժամանակաւոր է: Մեր երկրի դժբախտութիւնն այն է, որ մեր կապիտալիստներն (դրամատէրերը-Խմբ.) իրենց կապիտալը չեն օգտագործում ի նպաստ երկրի: Այն ժամանակ, երբ վերջիններս կը սովորեն, որ իրենց պատկանող դրամը կարող են դնել ի նպաստ երկրի զարգացման, Հայաստանը կը բարգաւաճի:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Դա՞ է ելքը:
ՅԱԿՈԲ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Այո, ելքը դա է, եւ ես մեծ յոյսեր եմ կապում ներկայ սերնդի հետ:
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ.- Լաւատես է՞ք:
– Այո (ժպտում է.- Մ.Մ.):
