Դոկտոր Աբէլ Քահանայ Մանուկեանի
«Հայ Եկեղեցին Եւ Մեծ Եղեռնի Զոհերու Սրբադասման Հարցը» Գրքի* Մասին
ԴՈԿՏ. ԱՐՄԵՆՈՒՀԻ ԿՈՍՏԱՆԵԱՆ
Հայոց Մեծ Եղեռնի 100ամեայ տարելիցին ընդառաջ Ցեղասպանութեան զոհերի սրբադասման հարցն առաւել քան արդիական է:
Յայտնի է, որ այն քննարկուել է նաեւ 2013թ. Սեպտեմբերին Մայր աթոռ սուրբ Էջմիածնում տեղի ունեցած Եպիսկոպոսական ժողովում: Ցաւօք, տեղեկատուական բնոյթի հաղորդագրութիւններից բացի ոչինչ չհնչեց, եւ հայութեան համար այսքան կարեւոր նիւթը բաւարար կերպով չմեկնաբանուեց եւ չներկայացուեց հանրութեանը: Այնուամենայնիւ, այս հարցը դարձաւ հանրային քննարկման առարկայ, արտայայտուեցին թեր եւ դէմ կարծիքներ, ցաւօք, առանց հիմնախնդրի մասին խորը պատկերացում ունենալու:
Բարեբախտաբար մեր շրջապատում դեռ կան խորը աստուածաբանական գիտելիքներով օժտուած նուիրեալ հոգեւորականներ, ինչպիսին է Աբէլ քահանայ Մանուկեանը, ով իր հետաքրքրական եւ յոյժ կարեւոր ուսումնասիրութեամբ լրացնում է մեր հոգեւոր, եկեղեցական, ինչու ոչ՝ նաեւ քաղաքական կեանքում Մեծ Եղեռնի զոհերի սրբադասման վերաբերեալ եղած բացը:
Հեղինակն իր «Երկու Խօսք»ը սկսում է պատմական ակնարկով. «Հետաքրքրական է, որ Ցեղասպանութեան զոհերի սրբադասման հարցն արծարծուել է դեռեւս Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան տարիներին, երբ հայ անուանի գրող Վրթանէս Փափազեանը նամակով դիմում է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գէորգ Ե. Սուրէնեանցին՝ առաջարկելով Հայոց Տօնացոյցի մէջ ամրագրել Ապրիլի 11 ը (հին տոմարով)՝ իբրեւ «Յիշատակ 760 հայ նահատակ մտաւորականների, որոնք ընկան Համաշխարհային մեծ պատերազմի օրերին թրքական վայրագ սրից»: Նախորդ դարի 70ական թուականներից սկսած այս խնդիրը կրկին քննարկուել է Վազգէն Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի, Գարեգին Բ. Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսի, Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարք Շնորհք արք. Գալուստեանի, Տիրան արք. Ներսոյեանի, Զարեհ արք. Ազնաւորեանի եւ Մեսրոպ արք. Աշճեանի կողմից:
Դոկտ. Աբէլ քահանայ Մանուկեանի հեղինակած գիրքը իմաստային ու բովանդակային առումով շատ խիտ եւ ընդգրկուն է: Հեղինակը խորապէս քննում է Ցեղասպանութեան նահատակների սրբադասման հարցը բարոյական, եկեղեցաբանական, աստուածաբանական, կանոնական, ծիսական տեսանկիւններից՝ տալով համակողմանի բացատրութիւն եւ սպառիչ պատասխաններ:
Մեծ Եղեռնի 100ամեակը համարելով նահատակներին սրբադասելու վճռական առիթ՝ հեղինակը հռետորական հարցադրում է կատարում, թէ «Ո՞վ սուրբ պիտի հռչակէ Հայոց Ցեղասպանութեան աւելի քան մէկուկէս միլիոն նահատակները… եթէ ոչ առաքելական եկեղեցին Հայաստանեայց, որուն սուրբ աւազանին ծնունդներն էին Ապրիլեան նահատակները» (էջ 23): Սրբերի առկայութիւնը ընդունելով որպէս եկեղեցու կենսունակութեան նշան՝ նա օրինակ է բերում Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցուն, որտեղ մինչ օրս շարունակւում են սրբեր եւ երանելիներ հռչակուել (նրանց թւում՝ 1915թ. զոհուած Մարտինի հայ կաթոլիկ արքեպիսկոպոս երանելի Շուքրալլահ Իգնատիոս Մալոյեանը):
Լինելով քրիստոնէական աստուածաբանութեան եւ աւանդութեան խորը տեսաբան, Աբէլ Մանուկեանն առանձին ենթաբաժիններում բացատրում է, թէ ովքեր են սրբերը եւ ինչպէս է իրականացուել սրբադասումը քրիստոնէական, մասնաւորապէս հայ եկեղեցու աւանդութեան մէջ (էջ 28-29, 51-58): Յայտնի է, որ հայ եկեղեցում սրբադասման առանձին կանոն չի պահպանուել, սակայն օրինակները հաշուի առնելով կարելի է ասել, որ սրբադասումն իրականացուել է հետեւեալ պայմաններում.
1.- Անձի սրբակեացութիւնը.
2.- Հաւատքի համար նահատակութիւնը.
3.- Կրօնական-աստուածաբանական երկերի առկայութիւնը, եկեղեցանուէր ու ազգանուէր գործունէութիւնը:
Այս վերջին պարագայում հեղինակը որպէս օրինակ ներկայացնում է նահատակ մտաւորականների կերպարը խորհրդանշող Կոմիտաս վարդապետին, ում՝ «խորին խորհուրդով» լեցուն երգարուեստը, ինչպէս նաեւ Սրբազան Պատարագը, հրաշակերտած է շատերու հոգին, աստուածային սիրով ճմլած է հայորդիներուս սիրտը, անոր «Տէր, Ողորմեայ»ն պատճառ դարձած է անկեղծ ապաշխարութեան, քաւիչ արցունքի, ու հոգեպէս վերածնած է բոլոր անոնք, որոնք թերեւս Աստուծմէ եւ ընդհանրապէս մարդասիրութենէ կը հեռանային» (էջ 58):
Ներկայացնելով հայ եկեղեցում տօնելի սրբերի հոյլը հեղինակը նկատում է, որ Հայոց Տօնացոյցի մէջ վերջին սրբերն են Յովհան Որոտնեցին եւ Գրիգոր Տաթեւացին: Փաստօրէն 15րդ դարից ի վեր մենք չունենք սրբադասումներ, մինչդեռ, ինչպէս նշւում է գրքում, մեր պատմութիւնը լեցուն է նահատակներով եւ քրիստոնէական հաւատքի ճշմարիտ վկայութիւններով. «Եկեղեցին ինքը, բառիս իսկական առումով, միասնաբար իր ժողովուրդին հետ դարձած է վկայեալ ու վկայող մարտիրոս մը, կղ-զեակ մը քրիստոնէական ջինջ հաւատքի՝ մահմետականութեան, այլակրօնութեան, ինչպէս նաեւ երբեմն անաստուածութեան այլամերժ ովկիանոսին մէջ: Եկեղեցին ինք մարտիրոսացած է իր ժողովուրդին հետ, ապա յառնած է հուրի եւ մոխիրներու մէջէն որպէս նոր փիւնիկ, վերստին կեանք եւ վերապրելու աննկուն ոգի բաշխելով իր հայկազուն հօտին» (էջ 35): Ապրիլեան նահատակների սրբադասումը հեղինակը համարում է նոր ժամանակների հոգեւոր եւ բարոյական հրամայականը: Պետականութիւն ունեցող հայ ժողովրդի կողմից իր զաւակներին գնահատելը հոգեւորից բացի ունի քաղաքական նշանակութիւն, այն կարեւոր է ոչ միայն համազգային, այլեւ միջազգային առումով. «Գուցէ Հայ Եկեղեցիին կողմէ տրուած նման որոշում մը մեծապէս կը նպաստէ նաեւ Հայոց Ցեղասպանութեան վերջնական ճանաչումին եւ պահանջատիրութեան արդար լուծումին» (էջ 73):
«Բանաւէճ Մը» խորագրի ներքոյ բարձրացւում են այնպիսի հարցեր, որոնք իսկապէս բանավէճի առիթ կարող են հանդիսանալ՝ հնչեցուելով անգամ Կոմիտաս վարդապետի եւ Ցեղասպանութեան զոհերի սրբադասմանը դէմ արտայայտուողների կողմից. արդեօք Մեծ Եղեռնի բոլոր նահատակներն ունէի՞ն քրիստոնեայի օրինակելի վարք, միգուցէ զոհերի մէջ կային մարդիկ, որոնք դեռեւս մկրտուած չէին, կամ հայ առաքելական եկեղեցին ունի՞ իրաւունք իր սրբերի դասի մէջ ընդգրկելու կաթոլիկ կամ աւետարանական եկեղեցիների հետեւորդ հայերին եւ այլն: Հեղինակն անաչառօրէն պատասխանում է այս եւ վիճայարոյց այլ հարցադրումներին, համարելով, որ դրանք սերտօրէն առնչւում են իրար հետ, որովհետեւ «Քրիստոսի սիրոյն հաւաքաբար ընդունուած արեան նահատակութեան վկայութիւնը կը կազմէ ամէնուն ընդհանուր հիմքը» (էջ 61):
«Տոմարական Եւ Ծիսական Հարցեր» բաժնում հեղինակն անդրադառնում է այնպիսի կարեւոր խնդիրների, թէ ինչպէս պէտք է հայ եկեղեցին համատեղի, եթէ Ապրիլի 24ը համընկնի Մեծ Պահքին, Աւագ շաբաթուայ օրերին կամ Հինանց շրջանին: Առաջնային է համարւում այն հանգամանքը, որ «անօրինակ եւ բիւրաւոր մարտիրոսներու յիշատակի տօնը պէտք է գերազանց բացառութիւն մը նկատուի եւ առանձնայատուկ տեղ մը գրաւէ մեր եկեղեցական տօնացոյցին մէջ՝ «Ապրիլ 24» հաստատուն օրով»: Իսկ այն հարցին, թէ ինչպէս պէտք է վարուել, եթէ այդ օրը համընկնի հէնց Ս. Յարութեան տօնին, հեղինակը պատասխանում է. «Անձամբ պիտի ուզեմ համոզուած ըլլալ, որ թերեւս հայ ժողովուրդին համար չկայ աւելի պերճախօս վկայութիւն մը՝ քան այն փաստը, թէ Ապրիլ 24ին, երբ քրիստոնեայ աշխարհը Յիսուսի յարութեան տօնը կը նշէ, մենք՝ հայերս ներշնչուած նոյն խորհուրդով եւ յագեցած անոր սփռած պայծառ լոյսով, կ՛ոգեկոչենք 1915 թուականի Ցեղասպանութեան արհաւիրքէն վերապրած մեր ազգին իրական եւ յաղթապանծ յարութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեան, Արցախի եւ Սփիւռքի բոլոր գաղթօճախներուն մէջ» (էջ 77):
Գրքում զետեղուած են Մեծ Եղեռնի նահատակ մտաւորականների եւ Ցեղասպանութեան զարհուրելի տեսարաններ ներկայացնող նկարներ, որոնց շնորհիւ գիրքն աւելի խօսուն է դառնում, իսկ պատմութիւնն առաւել քան տեսանելի: Դրանց նայելով մարմնովդ սարսուռ է անցնում. իսկ ինչպէ՞ս ենք մենք այսօր պատասխանում այդ բազմաչարչար որդեկորոյս հայրերին եւ մայրերին, իրենց ձմեռնաշունչ գարունը կորցրած հայ մանուկներին: Սրբադասումն իսկապէս մեր ազգային ու եկեղեցական բարոյական պարտքն է բոլոր նրանց նկատմամբ, ում նահատակութեան շնորհիւ ընդհանրապէս այսօր մենք հայ քրիստոնեաներ ենք:
Յուսանք, որ մերօրեայ առաջնորդներն էլ նոյնքան իմաստուն կը գտնուեն, որքան մեր միջնադարի մեր մեծ հայրապետները՝ հասկանալու համար Ցեղասպանութեան նահատակների սրբադասման կարեւորութիւնը եւ «Հայ Եկեղեցւոյ խորաններէն եւ ազգիս սրբազան բեմերէն տարուէ տարի 24 Ապրիլին հնչէր նուիրական «Սրբոցն Կոմիտասայ Վարդապետին եւ աւելի քան մէկուկէս միլիոն Նահատակացն ազգիս Հայոց» յիշատակութիւնը»:
Մարբուրգ, Գերմանիա
*Դոկտ. Աբէլ Քհնյ. Մանուկեան. «Հայ Եկեղեցին Եւ Մեծ Եղեռնի Զոհերու Սրբադասման Հարցը. Հայոց Ցեղասպանութեան 100րդ Տարելիցին Ընդառաջ», Ժընեւ, 2013:
Սիրելի ժողովուրդ, մեր անմեղ զոհերի հիշատակը նսեմացնելու առավել անհեթեթ բան չէր էլ կարելի մտածել: Տխմարությանը այլևս չափ ու սահման չկա, պատկերացնու՞մ եք թէ 1,5-ից 2 միլիոն մարդկանց մեջ որքան աթեիստներ են եղել, որոնց համար ամեն տիպի կրոն և հավատք ուղակի հիմարություններ էին, կամ որքան են եղել մարդիկ, որոնք կաթոլիկ էին կամ հունադավան, նույնիսկ եղել են բողոքականներ այն ժամանակվա հայության մեջ: էլ չեմ խոսում այն մարդկանց մասին, որոնք հետևորդն էին իրենց նախաքրիստոնեական պապերի հավատալիքներին, պատկերացրեք Հիսուսին հրեական խոլ աստված համարող, Հայկին, Վահագնին ու Անահիտին ձոներ նվիրող Վարուժանը շուտով դառնալու է Հայ Առաքելական Եկեղեցու սուրբ, առավել զազրելի ապուշություն չէի էլ կարող պատկերացնել… Հիմա խոսքս ուղղում եմ մեր տերտերներին – “Հարգելիներս, չի կարելի այդ աստիճան ծաղրել զոհերի հիշատակը, նրանք նահատակվեցին, որովհետև հայ էին, այլ ոչ թե ձեր հետևորդներն էին, ու վերջապես դուք դրանով վիրավորում եք անգամ ձեր հետևորդների զգացմունքները, չէ՞ որ ըստ քրիստոնեական ավանդական եկեղեցիների ուսմունքի, սուրբ կարող են համարվել այն մարդիկ, որոնք կենդանության օրոք հրաշքներ են գործել ու բժշկել են հիվանդներին, կամ այդ ամենը տեղի է ունեցել իրենց մահից հետո իրենցից մնացած մասունքների միջոցով. հիմա ինչէ ՞, մեր նահատակները բոլորը հրաշագործներ ու բժշկողնե՞ր էին: Կարճ ասած, հերիք է գժվեք, հերթական անգամ աշխարհին մի ծիծաղեցրեք ձեզ վրա, ամոթ է”