ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ «ԱՐՄԻՆԻԸՆ ՈՒԻՔԼԻ»Ի ԽՄԲԱԳԻՐ ԽԱՉԻԿ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆԻ ՀԵՏ

Այլախոհ Թուրքերը Եւ Հայ Դատը

Վարեց՝ ԱՔԱՍԻԱ ՓՈԼԱՏԵԱՆ

Լիբանանի Հայ Դատի մարմինին նախաձեռնութեամբ, «Վանայ Ձայն» ձայնասփիւռի կայանէն սփռուող «Հայ Դատը Այսօր» հաղորդաշարին հիւրն էր «Արմինիըն Ուիքլի»ի խմբագիր, դասախօս, լրագրող Խաչիկ Մուրատեան:

ԱՔԱՍԻԱ ՓՈԼԱՏԵԱՆ.- Վերջին տասնամեակին զգալի է որոշ փոփոխութիւն մը թուրք ընկերութեան եւ մասնաւորապէս մտաւորական խաւին մէջ, որ վերջին տարիներուն ընթացքին սկսած է յատուկ հետաքրքրութիւն ցուցաբերելու Հայ Դատին նկատմամբ, ոգեկոչելու Ապրիլ 24ը եւ ընդհանրապէս դրական մօտեցում ունենալու 1915ի Եղեռնի հոլովոյթին նկատմամբ:
Ինչպէ՞ս կարելի է բնորոշել այլախոհ թուրքի տիպարը, ի՞նչ կը նշանակէ այլախոհ թուրք:
ԽԱՉԻԿ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ.- Այլախոհ թուրքը, պատմաբան կամ մտաւորական թուրքը ընդհանուր գիծերու մէջ սահմանելով՝ ըսենք, թէ այն անձն է, որ Թուրքիոյ պետութեան տեսակէտէն տարբեր տեսակէտ ունի հայկական նիւթերուն վերաբերեալ՝ Հայոց Ցեղասպանութեան, Հայ Դատին եւ ընդհանրապէս Օսմանեան կայսրութեան հանգրուանին պատմական Հայաստանի տարածքին մէջ հայերու ունեցած փորձառութիւններուն նկատմամբ: Այսինքն սահմանափակուած չէ միայն Հայոց Ցեղասպանութեամբ, թէեւ հիմնական հարցը անշուշտ այդ է եւ անոր հետեւանքները: Երբ կ՛ըսենք թուրք այլախոհ, պայման չէ, որ ան մեզի համախոհ ըլլայ, այլ այն անձն է, որուն տեսակէտները չեն համապատասխաներ Թուրքիոյ ժխտողական տեսակէտին (երբ թուրք կ՛ըսենք, կրնայ ըլլալ նաեւ քիւրտ կամ այլ փոքրամասնութիւններու անդամ, որուն տեսակէտները չեն համապատասխաներ Թուրքիոյ ժխտողական տեսակէտին): Հոս անշուշտ կան այլախոհութեան երանգները. ոմանք ցեղասպանութիւն բառը նոյնիսկ չեն օգտագործեր, պարզապէս տարակարծիք են իրենց պետութեան՝ Հայոց Ցեղասպանութեան եւ անոր հետեւանքներուն առնչութեամբ:

ԱՔԱՍԻԱ ՓՈԼԱՏԵԱՆ.- Ինչպէս ըսիք, այլախոհ թուրքերը ներկայիս միայն մտաւորականներ չեն, այլ կան նաեւ կուսակցութիւններ, մարդկային իրաւունքներու պաշտպան կազմակերպութիւններ եւ այլն. ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս այս շարժումը ընթացք առած է Թուրքիոյ մէջ.
ԽԱՉԻԿ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ.- Թէեւ միայն անցնող տասնամեակին է, որ սկսանք խօսելու Հայոց Ցեղասպանութեան ժխտման դէմ արտայայտուող թուրք-քիւրտ եւ այլ մտաւորականներու մասին, սակայն կան մտաւորականներ, որոնք նոյնիսկ վաթսունականներէն ի վեր, չըսելու համար՝ աւելի կանուխ, արտայայտուած են Հայոց Ցեղասպանութեան մասին. օրինակի համար, Իսմայիլ Պեշիքչի անունով թուրք մտաւորական մը նաեւ քրտական հարցին նկատմամբ Թուրքիոյ մէջ արտայտուած է շատ ազատամտօրէն եւ երկար տարիներ բանտարկուած է այդ պատճառով. սակայն երբ այսօր այլախոհ թուրք ըսենք, հաւանաբար Թաներ Աքչամը պիտի մտաբերենք իսկոյն. մարդիկ պիտի ըսեն, թէ ան առաջին թուրք պատմաբանն է, որ Հայոց Ցեղասպանութիւնը ուսումնասիրած է: Ատիկա ճիշդ է, բայց որոշ ենթահող մը պատրաստուած էր եւ այդ կու գայ նոյնիսկ յիսունականներէն եւ աւելի ուշ՝ ձախակողմեան՝ մարքսական որոշ շարժումներու եւ այլ ծիրի մէջ գոյութիւն ունեցած թուրք եւ քիւրտ մտաւորականներ, որոնք խօսած են Հայկական Հարցին մասին. նմաններուն թիւը թէեւ քիչ եղած է, սակայն անոնք գոյութիւն ունեցած են: Իսկ այսօր այլախոհութիւնը միայն անհատներով չէ սահմանափակուած, կան մարդկային իրաւանց կազմակերպութիւններ, որոնք ամէն տարի Ապրիլ 24ին Ցեղասպանութիւնը նշող, ցեղասպանութիւն բառը օգտագործող եւ նոյնիսկ ճանաչումէն անդին հատուցում պահանջող յայտարարութիւններ կը կատարեն: Հիմնական կազմակերպութիւնը, այս իմաստով, Մարդկային իրաւանց կազմակերպութիւնն է՝ Թուրքիոյ իր տարբեր մասնաճիւղերով եւ եատկապէս Պոլսոյ մասնաճիւղով, որ քանի մը տարի առաջ Ապրիլ 24ին բաց յայտարարութիւն-նամակ մը յղեց երկու կաթողիկոսներուն՝ ըսելով, որ ձեր պահանջները մեր պահանջներն են: Կան նաեւ Թուրքիոյ մէջ գործող այլ մարդկային իրաւանց կազմակերպութիւններ եւ շարժումներ, որոնց մէջ օրինակ «Տուրտէ» անունով կազմակերպութիւն մը կայ, անիկա ամէն տարուան Ապրիլ 24ին Հայոց Ցեղասպանութիւնը կ՛ոգեկոչէ Թաքսիմի հրապարակին վրայ: Սակայն եթէ ամէնէն մեծ թիւի առումով պիտի խօսինք, հաւանաբար Քրտական կուսակցութիւնն է (BDP), որ քուէներուն նուազ քան 10 տոկոսը ունի եւ խորհրդարանին մէջ ներկայացուած կուսակցութիւն է, ուղղակի քաղաքականութիւն որդեգրած է Հայոց Ցեղասպանութիւնը չժխտելու. ուստի կուսակցութեան անդամ երեսփոխանները, կուսակցութեան անդամ քաղաքապետները եւ այլն, իրաւունք չունին ժխտելու Ցեղասպանութիւնը եւ յաճախ կուսակցութեան ներկայացուցիչները խորհրդարանին մէջ կ՛արտայայտուին Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման գծով, կոչ կ՛ուղղեն հայկական այլ հարցերու վերաբերեալ թրքական մօտեցումները փոխելու: Այսօր այս բոլորը կան եւ անոնք արդիւնք են տարիներու ընթացքին Հայոց Ցեղասպանութեան հարցին մասին տարբեր շրջանակներու կողմէ կատարուած արծարծումներուն:

Եթէ իսկապէս մտածենք այդ առաջին մտաւորականներուն մասին, որոնք 10-15 տարիներ առաջ սկսած են խօսելու Հայոց Ցեղասպանութեան մասին, եւ հարց տանք, թէ ի՛նչ էր անոնց մղիչ ուժը, դրդապատճառը, պատասխանը պիտի ըլլայ այն, որ Ցեղասպանութեան ճանաչման արշաւն է, որ զիրենք մղեց այդ քայլը առնելու եւ հոս է, որ կ՛ուզեմ այս երեւոյթը կապել Հայ Դատի աշխատանքներուն: Շատ պարզ եւ յստակ իրողութիւն մը կայ. Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման արշաւը եթէ գոյութիւն չունենար, Թուրքիոյ մէջ այսօր լրագրողներ հետաքրքրուած պիտի չըլլային, պատմաբաններ, որոնք գիտեն Հայոց Ցեղասպանութեան պատմութիւնը, որոնք այսօր Թուրքիոյ մէջ պատկերասփիւռի կայաններէ կ՛ելլեն ու կը խօսին, կարելիութիւն պիտի չունենային այդ մէկը ընելու, ոչ ոք պիտի հրաւիրէր զիրենք խօսելու այս մասին: Նշեմ, որ այս մէկը դժուար էր քանի մը տարի առաջ նոյնիսկ, թուրք այլախոհներ կ՛ընդունին այն իրողութիւնը, որ Հայ Դատի աշխատանքին շնորհիւ է, որ Թուրքիոյ մէջ մնայուն ձեւով այս նիւթը արծարծուած է եւ կ՛արծարծուի այսօր: Արդէն իրականութիւն է եւ դժուար է իրենց համար նոյնիսկ ժխտել այդ կապը, թէեւ իրենք միշտ այդ մօտեցումը ունին, որ Սփիւռքէն կը զգուշանային բաւական ժամանակ, եւ մինչեւ այսօր շատեր նոյնիսկ այդ մօտեցումը ունին, բայց կայ այսպէս այդ աշխատանքը Միացեալ Նահանգներու մէջ, Միջին Արեւելքի մէջ եւ ամէն տեղ այդ ճնշումն է, որ Թուրքիոյ մէջ առիթ կը ստեղծէ, որ այս քննարկումը կատարուի:

ԱՔԱՍԻԱ ՓՈԼԱՏԵԱՆ.- Հրանդ Տինքի սպանութենէն ետք ի՞նչ փոփոխութիւններ տեղի ունեցած են:
ԽԱՉԻԿ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ.- Հրանդ Տինքի սպանութիւնը իսկապէս անկիւնադարձային դէպք մըն էր այս հոլովոյթին մէջ: Հիմնական պատճառներէն մէկը այն էր, որ Թուրքիոյ հազարաւոր քաղաքացիներ առաջին անգամ ըլլալով իսկապէս ընդվզում ապրեցան եւ այս ընդվզումին ետին կար հարցադրում մը՝ ուղղուած թրքական իշխանութիւններուն, թէ՝ անոնք կ՛ըսեն, որ 1915ին ցեղասպանութիւն չէ կատարուած, որ 1915ին հայերը դաւաճանած են թուրքերուն, բայց այս անձին (Տինքին) մեղքը ի՞նչ էր. ժողովուրդին ջախջախիչ մեծամասնութիւնը կը գիտակցէր, որ Տինքը դաւաճան չէր, այլ կը ներկայացնէր իր տեսակէտները, նոյնիսկ Թուրքիոյ ժողովրդավարութեան գործընթացին մաս կը կազմէր: Այդ ընդվզումն է, որ արտայայտուեցաւ եւ այդ ընդվզումին շնորհիւ շատեր, որոնք նուազ հետաքրքրուած էին Հայկական Հարցով, եւ Հայոց Ցեղասպանութեան հարցը առաջնահերթութիւն չէր իրենց համար, յանկարծ սկսան առաւել հետաքրքրուելու, նոյնն է երիտասարդութեան պարագան: Ուղղակի զգալի է այդ տարբերութիւնը. Հրանդ Տինքի սպանութենէն ետք, երբ Թուրքիա կ՛երթայինք եւ կը խօսէինք Հայկական Հարցին մասին, այլախոհ մտաւորականներ, որոնք Տինքի կենդանութեան անոր նեցուկ չէին կանգնած, վերապահ էին, անոր սպանութենէն ետք յանցանքի զգացում ունեցած էին՝ յատկապէս այն իմաստով, որ իրենք Տինքը առանձին ձգեցին, պէտք եղածին պէս նեցուկ չկանգնեցան անոր: Կը կարծեմ, թէ այդ յանցանքի զգացումն ալ կը մղէ, որ աւելի աշխոյժ ձեւով, աւելի համարձակ կերպով արտայայտուին, նաեւ շատ մը լրագրողներ, որոնք նուազ համարձակ էին քանի մը տարի առաջ:

ԱՔԱՍԻԱ ՓՈԼԱՏԵԱՆ.- Որո՞նք են այլախոհ թուրքերու դիմագրաւած գլխաւոր մարտահրաւէրները՝ նկատի ունենալով, որ Թուրքիոյ մէջ խօսքի ազատութեան սահմանները այնքան ալ ընդարձակ չեն, մանաւանդ որ այն անձը, որ թուրք ինքնութեան դէմ կը խօսի անմիջապէս կը պատժուի:
ԽԱՉԻԿ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ.- Թուրքիոյ մէջ մարդկային իրաւունքներու հարցը, յատկապէս Թուրքիոյ ինքնութիւնը անարգելու պարագան եւ անոնց վերաբերող օրէնքները, որոնք կը կաշկանդեն խօսքի, միտքի ազատութիւնը անշուշտ չեն սահմանափակուիր Հայկական Հարցով, այլ բազմաթիւ այլ երեւոյթներով: Սակայն դժբախտաբար եթէ նայինք այն դէպքերուն, որոնց հիման վրայ լրագրողները, մտաւորականները բանտարկուած են կամ դատի կանչուած են, հիմնականին մէջ կը վերաբերին Հայոց Ցեղապանութեան մասին արտայայտուելու եւ այս ծիրին: Անշուշտ ծանօթ քանի մը պարագաներ կան. օրինակ Օրհան Փամուքի պարագային դատարան կանչուեցաւ մէկ յայտարարութեան համար, երբ ըսաւ, թէ այս հողերուն վրայ 1 միլիոն հայ սպաննուած է եւ 300.000 քիւրտ: Այդ մէկ օրինակ մըն է եւ դատի կանչուիլը Թուրքիոյ մէջ ոչ միայն ուղղակի այս դատական գործընթացէն անցնիլ, բանտարկուիլ եւ նմանօրինակ տագնապներու ենթարկուիլ կը նշանակէ միայն, այլ ենթական ուղղակի թիրախ կը դառնայ հետապնդման այլ խմբաւորումներու, որոնք պետութեան հետ կապ ունին կամ չունին, ծայրայեղական խումբեր են: Հետեւաբար տուեալ անձը երկուստեք դժուարութիւններ կը դիմագրաւէ: Օրհան Փամուքը անոնցմէ մէկն էր այդ պատճառով ալ մահուան սպառնալիքներ ստացաւ եւ ստիպուեցաւ առնուազն տարի մը Թուրքիայէն դուրս ապրիլ: Հրանդ Տինքը այլ օրինակ մըն է, իր պարագային յստակ գիտենք, թէ բոլոր այդ դատավարութիւնները, յայտարարութիւնները դրդապատճառ էին իր սպանութեան. թուրքերը այդ ալ նկատի պէտք է առնեն դատական այս գործընթացին մէջ:

ԱՔԱՍԻԱ ՓՈԼԱՏԵԱՆ.- Քրէական կամ օրինական պատիժներէն զատ կ՛ուզէի անդրադառնալ նաեւ ընկերութեան վերաբերմունքին եւ հակազդեցութեան՝ այս թուրք այլախոհներուն նկատմամբ:
ԽԱՉԻԿ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ.- Ինչպէս ըսի կան ծայրայեղական խմբաւորումներ, որոնք ուղղակի կը սպառնան այս մտաւորականներուն կեանքին: Հիմնականին մէջ այս մտաւորականները համալսարանի դասախօսներ են եւ անոնք կը դիմագրաւեն ուրիշ դժուարութիւններ, երբ կ՛արտայայտուին Հայկական Հարցին նկատմամբ: Ես զրուցած եմ անոնցմէ շատերու հետ, իսկապէս կ՛ըսեն, թէ կը հաւատան հատուցումի հարցին, կը հաւատան, որ եթէ Թուրքիան վերջ ի վերջոյ իսկապէս պիտի արծարծէ Հայկական Հարցը եւ պիտի քննարկէ արդարութեան վրայ հիմնուած լուծման մը կարելիութիւնը, Թուրքիան որոշ հողային պահանջներու պէտք է տեղի տայ. այս բաներուն կը հաւատան, սակայն կ՛ըսեն, թէ ազատօրէն արտայայտուելու պարագային իրենց կեանքը վտանգի կ՛ենթարկեն: Այս գիտակցութիւնը կայ, սակայն նաեւ կան դժուարութիւններ թէ՛ ուսանողներու եւ թէ դասախօսներու պարագային: Ուսանողները մեծ դժուարութեան կը հանդիպին համալսարանին մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան թեմայով իրենց ուսումնասիրութիւնները եւ թեզերը ներկայացնելու. տակաւին կայ աւելին. շաբաթներ առաջ բացայայտուեցաւ, թէ ինչպէս Թուրքիոյ պատմաբաններու ընկերութիւնը ցանկը պատրաստած է այն ուսանողներուն եւ ակադեմականներուն, որոնք Հայկական Հարցով կը զբաղին, եւ նշեալներուն դէմ հալածանք կը կատարուի ամէն մակարդակներուն վրայ: Թուրքիա ծնած եւ հոն գործող մարդիկ, բնականաբար կ՛ուզեն ապրիլ իրենց շրջապատին հետ, իրենց աշխատանքային ծիրը հոն է եւ այդ պատճառով շատ շատեր չեն ուզեր այս հարցով զբաղիլ, նոյնիսկ կան օսմանագէտներ, որոնք այս հարցին չեն ուզեր անդրադառնալ, թէեւ շատ քաջ գիտեն ինչ եղած է. անոնք կը խուսափին Հայկական Հարցին անդրադառնալէ, նոյնիսկ երբ կ՛ուսումնասիրեն երիտասարդ թուրքերը կամ Համաշխարհային առաջին պատերազմի ժամանակաշրջանը, որովհետեւ լաւապէս գիտեն նաեւ, որ Հայոց Ցեղասպանութեան անդրադառնալը ուղղակի գլխացաւ պիտի ըլլայ իրենց:

ԱՔԱՍԻԱ ՓՈԼԱՏԵԱՆ.- Ըստ ձեզի՝ այլախոհ թուրքերը ինչպէ՞ս կրնան նպաստել ժամանակակից մեր պայքարին: Արդեօք անոնք առաջնահերթութի՞ւն կը համարուին. պէ՞տք է զանոնք ներգրաւենք մեր պայքարին մէջ եւ արդեօք կարելի՞ է անոնց վրայ գրաւ դնել:
ԽԱՉԻԿ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ.- Եթէ Հայ Դատի մասին պիտի խօսէինք, ես գրաւ պիտի չուզէի դնել մեզմէ զատ որեւէ այլ կողմի վրայ՝ ըլլան անոնք թուրք այլախոհներ կամ ուրիշներ: Մեր Հայ Դատի եւ պահանջատիրութեան պայքարը նախ եւ առաջ եւ գլխաւորաբար մեր պարտաւորութիւններն են, եւ ոչ ոք նոյնքան նուիրումով եւ հետեւողականութեամբ պիտի հետապնդէ զանոնք, որքան մենք, իսկ եթէ մենք չընենք այդ մէկը ուրիշներ բնաւ բան մը պիտի չընեն: Կրնամ օրինակ մը տալ. 2010ին Շուէտի խորհրդարանը ճանչցաւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը, եւ հսկայական աղմուկ բարձրացաւ Թուրքիոյ մէջ, անշուշտ դիւանագիտական հարցեր ծագեցան եւ այլն, եւ թրքական մամուլին մէջ ուղղակի փոթորիկ ու մեծ աղմուկ բարձրացաւ: Խորքին մէջ այս բանաձեւը կը ճանչնայ ո՛չ միայն Հայոց Ցեղասպանութիւնը, այլ գլխաւորաբար ասորիներու ցեղասպանութիւնը: Շուէտի մէջ ասորի մեծ գաղութ մը կայ, եւ հիմնականին մէջ այդ գաղութի ներկայութենէն մղուած ցեղասպանութեան ճանաչումը եղաւ, եւ նկատի ունենալով, որ միաժամանակ կատարուած ցեղասպանութիւններ են ասոնք նաեւ անդրադարձ կատարուեցաւ Հայոց Ցեղասպանութեան: Բայց Թուրքիոյ կառավարութիւնը երբ աղմուկը բարձրացուց ասորիներուն պարագային չանդրադարձաւ, որովհետեւ ասորիները քաղաքական կազմակերպուած եւ համակարգուած աշխատանք չեն տարած, մանաւանդ եթէ անոնց պարագան բաղդատենք հայերուն հետ: Ասիկա ցոյց կու տայ, թէ մեր աշխատանքները եւ ճիգերը շատ լուրջի կ՛առնէ Թուրքիոյ կառավարութիւնը, ուստի, մենք միշտ պէտք է մեր կարողութիւններուն վստահինք: Մենք որեւէ բնագաւառի մէջ, որեւէ աշխատանքային ծիրի եւ քաղաքական գործի մէջ անկախ անկէ, որ թուրք է մեր դիմացինը կամ այլ, երբեք չենք վստահիր ոեւէ մէկուն: Պէտք է նկատի առնենք մէկ իրողութիւն, որ այս պատմաբաններուն ու մտաւորականներուն համար երբ այլախոհ բառը կը գործածենք, ըսել կ՛ուզենք, որ իրենք իրենց պետութեան տեսակէտէն տարբեր մտածում ունին, սակայն իրենց դրդապատճառները, իրենց նպատակները անպայման չեն համապատասխաներ մեր նպատակներուն. այսինքն իրենցմէ շատերու համար Հայոց Ցեղասպանութեան հարցը արդարութեան հարց չէ, հատուցումի հարց չէ, այլ Թուրքիոյ ժողովրդականացման գործընթացին ծիրին մէջ կարեւոր հարց մըն է, որ պէտք է արծարծուի:
Անշուշտ բոլորը այդպէս չեն. շատեր կը հաւատան արդարութեան հարցին, շատեր կը հաւատան հատուցումի հարցին, բայց պէտք է միշտ գիտակից ըլլալ, թէ ինչպէս տարբեր ազգութիւններ, նոյնպէս թուրքերը, նոյնպէս հայերը ամէն մարդ նախ եւ առաջ պիտի մտածէ իր երկրի բարելաւման մասին եւ անոր առած քայլերը պէտք է իր առաջադրանքներուն համահունչ ըլլան:

ԱՔԱՍԻԱ ՓՈԼԱՏԵԱՆ.- Ձեր կարծիքով պոլսահայութիւնը արդեօք դերակատարութիւն ունի՞ այլախոհ թուրքերու եւ հայերու յարաբերութեան մէջ:
ԽԱՉԻԿ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ.- Պոլսահայութեան պարագային պէտք է զգուշութեամբ մօտենալ՝ նկատի առնելով, որ կը խօսինք Պոլսոյ մէջ ապրող հաւաքականութեան մը մասին, որ բնականաբար պատմական, հարիւրաւոր տարիներու ներկայութիւն է, բայց միաժամանակ յետ Ցեղասպանութեան ժամանակին, ինչպէս Թուրքիոյ բոլոր քաղաքացիները, յատկապէս փոքրամասնութիւնները, ենթակայ էին ճնշումներու: Այս գաղութը, ինչպէս նախապէս, այսօր ալ կը գտնուի դժուար կացութեան մէջ, հետեւաբար ես պիտի չուզէի, որ պոլսահայ գաղութը իբրեւ կազմակերպուած գաղութ ուղղակի աշխուժ մասնակցութիւն ունենայ, առաջին գիծին վրայ ըլլայ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչումի հարցին մէջ, ինչպէս նաեւ այլախոհ թուրքերու հետ յարաբերութեան եւ ընդհանրապէս Հայկական Հարցի արծարծման ծիրին մէջ, որովհետեւ Ցեղասպանութեան հարցը այսօր Թուրքիոյ մէջ արծարծելը հիմնականին մէջ պարտականութիւնն է, պարտաւորութիւնն է թուրքերուն եւ Թուրքիոյ, ոչ հայ քաղաքացիներուն զանոնք պէտք չէ որեւէ ձեւով վտանգել: Այսօր Թուրքիոյ մէջ կայ հայ երիտասարդ սերունդ մը, որ իսկապէս հետաքրքրուած է այս հարցերով, իսկապէս կ՛արտայայտուին եւ սահմանափակուած չէ միայն Հայոց Ցեղասպանութեան հարցով, այլ զիրենք կը հետաքրքրէ ընդհանրապէս մարդկային իրաւանց հարցեր եւ այլն:

ԱՔԱՍԻԱ ՓՈԼԱՏԵԱՆ.- Նկատի ունենալով այլախոհ թուրքերու դիմագրաւած ամէն տեսակի դժուարութիւնները, որոնց մասին խօսեցանք հիմա, իրենց կեանքին սպառնացող վտանգը, ազատութեան կաշկանդումները, հայ-թուրք բարդ յարաբերութիւնները որքանո՞վ կարելի է դրական պատկերացում ունենալ ապագայի հաշուոյն:
ԽԱՉԻԿ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ.- Ինծի համար դժուար է խօսիլ թուրք այլախոհներուն անունով, բայց իբրեւ անձ մը, որ Հայ Դատի հետապնդումով կը զբաղի, այդ հարցը իր առօրեային մէջ կը ներառէ, կ՛ըսեմ, որ այս գործընթացին ուղղութիւնը կախեալ է մեզմէ: Կասկած չկայ, որ Թուրքիոյ մէջ մտաւորականներու կողմէ Հայոց Ցեղասպանութեան հարցին արծարծումը դրական երեւոյթ է, դրական այն իմաստով, որ ինքնին Թուրքիոյ մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան հարցը կը նշուի ու կը բարձրացուի ո՛չ թէ փոքրամասնութեան մը կողմէ, այլ Թուրքիոյ մտաւորականներու եւ լրագրողներու, որոնք պատկերասփիւռի կայաններէն եւ մամուլով, հրապարակաւ կը խօսին Ցեղասպանութեան մասին: Այլեւս մեծ հարց չէ, թէ ո՛վ կ՛ընէ ասիկա, կարեւորը այն է, որ նման բան տեղի կ՛ունենայ: Այս բոլորին պատճառով կը ստեղծուի միտքի փոթորկում, մարդիկ կը սկսին հարց տալու իրենք իրենց, թէ իրենք որու թեր են՝ այն թուրքերո՞ւն, որոնք կ՛ուզեն անցեալին գործուած ոճիրները սրբագրել եւ կը միտին արդարութիւն հաստատել, թէ այն թրքական կառոյցներուն, որոնք ուղղակի գործուած Ցեղասպանութեան շարունակութիւնն են եւ ժխտողական քաղաքականութիւն որդեգրողները: Թուրքիոյ մէջ ծիլ նետած այս ներքին խմորումները, ներքին փոփոխութիւնները անպայման որ իրենց դրական անդրադարձը կ՛ունենան, բայց կը կրկնեմ այն, որ ասիկա իրենց բնագաւառն է, մտաւորականներուն պարտաւորութիւնն է, այնպէս մը չէ, որ նմանները մեզի լաւութիւն մը կ՛ընեն, եւ մենք գիտակից պիտի ըլլանք ասոր, որովհետեւ խորքին մէջ իրենց երկիրը փոխելու պարտաւորութիւնը հիմնականին մէջ կը մնայ իրենց ճիտին պարտքը: Մեր պարտաւորութիւնը, կոչումը ձեւով մը այս պայքարը եւ այս ճնշումը շարունակելն է, որովհետեւ ես կրնամ վստահեցնել, որ այն վայրկեանին, երբ մենք նուազ վճռակամ ըլլանք, այն վայրկեանին, երբ մենք նուազ թափով կը հետապնդենք այս հարցերը, Հայկական հարցը, ինչպէս որեւէ հարց, Թուրքիոյ իրականութեան մէջ պիտի դառնայ լուսանցքային եւ պիտի մեռնի: