ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ
«Արարատ» հիմնարկութեան ծրագրած «Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ մեր հերոսամարտերը» շարքի հերթական դասախօսութիւնը նուիրուած Վանի հերոսամարտին, տեղի ունեցաւ Օգոստոս 30ին, Թահանգայի Միացեալ Մեթոդիստ եկեղեցւոյ սրահի մէջ: «Արարատ» հիմնարկութեան ներկայացուցիչ Լաուրա Մելիքեանը ողջունեց ներկաներին հետեւեալ խօսքով. «Բարի գալուստ յարգելի հայրենակիցներ եւ շնորհակալութիւն ձեր ներկայութեան համար: «Արարատ» հիմնարկութիւնը արդէն իրականացրել է մի քանի ձեռնարկներ եւ պիտի շարունակի կազմակերպել նմանատիպ դասախօսական երեկոներ տարբեր վայրերում»: Բարի գալստեան խօսք ուղղեց եկեղեցւոյ քահանայ Մայք Գուզմանը:
Նարեկ Ա. քհնյ. Փեհլիւանեան՝ յանուն Մուշեղ արք. Մարտիրոսեանի դրուատեց «Արարատ» հիմնարկութեան կատարած ազգանպաստ աշխատանքը եւ հետեւեալը պատգամեց. «Իսկապէս գնահատելի է ձեր ներկայութիւնը, պատիւ է վայելել եւ մասնակիցը ըլլալ այս ձեռնարկին, որ պիտի վերադարձնէ մեզ դէպի 100 տարուայ պատմութիւն: Մենք հայ ենք, հայ ալ պիտի մնանք»: Տէր հօր եւ ներկաների աղօթքից յետոյ բեմը տրամադրուեց գաղութիս սիրուած արուեստագիտուհի Նունէ Աւետիսեանին, որ գեղեցկօրէն վարեց երեկոն, ներկայացնելով յաւուր պատշաճի իր խօսքը, մասնակից բանախօսներին եւ երաժիշտներին եւ նշեց. « Չի կարելի չխորանալ անցեալի հերոսական էջերի մէջ, կրկին չապրել հարիւրամեայ յուզմունքն ու ցաւը: Պէտք է իմանանք կատարուած ողբերգութեան մասին, տեսնենք, թէ ինչպէս այդ հերոսամարտի մասնակիցների ոգիները արթնանում են Հայաստանի սահմանին կանգնած զինուորների մէջ: Մենք չգիտենք, եթէ չլինէր այդ ողբերգութիւնը, այսօր ինչպիսին կը լինէր մեր ժողովուրդը քանակապէս եւ որակապէս»:
Ասմունքելուց յետոյ Վ. Թէքէեանի «Կ՛անձրեւէ, տղաս», Հր. Յովհաննիսեանի «Պատուիրան» բանաստեղծութիւնները եւ Յովհ. Շիրազի «Դանթէական»ից մի հատուած, հանդիսավարը ներկայացրեց բանախօս Մայք Սօսիկեանին:
Գաղութիս մէջ երկար տարիների վրայ երկարող, գնահատելի աշխատանք կատարած Մայք Սօսիկեան վանեցի հօր եւ այնթապցի մօր զաւակ է: Եղել է «Համազգային»ի անդամ եւ ատենապետ, բազմիցս մաս է կազմել Վասպուրականի հայրենակցական միութեան Կեդր. վարչութեան, ներկայիս սոյն միութեան Կեդր. վարչութեան նախագահն է, հիմնադիրներից մէկը եւ առ այսօր նախագահը Արեւմտ. Հայաստանի Պաշտպանութեան խորհուրդի: Հետազօտութիւններ է կատարել Ուիլսընեան իրաւարար վճռի, ինչպէս նաեւ կրօնափոխ եղած հայերի առնչութեամբ:
Նշելով, որ Վասպուրականը կռիւ է մղել 1896թ. Արմէնական կուսակցութեան, իսկ 1915թ. ՀՅԴ ղեկավարութեամբ, բանախօսը տուեց մեր հերոսամարտերի պատմութեան փառաւոր էջերից մէկը արձանագրած Վանի հերոսամարտի պատկերը, նրա ընթացքն ու գործող անձանց, ինչպէս Արամ Մանուկեան, Վանի Իշխան, Արշակ Վռամեան, որոնցից վերջին երկուսը դաւադրաբար սպանուեցին թուրքերի կողմից: Արամ Մանուկեանի ուսերին էր դրւում 250 հազար հայութեան ինքնապաշտպանութիւնը ղեկավարելու պատասխանատուութիւնը: Մայք Սօսիկեան այսպէս շարադրեց իր ոգեշունչ խօսքը. «1878թ. ռուսները գրաւեցին Կարսը, Արդուինը եւ Արդահանը: Երբ 1914թ. Օսմանեան Թուրքիան մասնակցեցաւ 1ին համաշխարհային պատերազմին, Թալէաթ հրահանգեց ջախջախել ռուսական բանակը, որուն հետեւանքը եղաւ 70 հազար թուրք զինուորներու ոչնչացումը: Արդարացնելու համար իր զօրքի պարտութիւնը, Թալէաթ այդ մէկը վերագրեց հայերուն: Այս պատրուակով թրքական 20 հազարանոց զօրքը եւ բաշիբոզուկներ 1915թ. պաշարեցին Վանը: Հայեր պայտող, 55 հազար հայերու ջարդը եւ 35 գիւղերու աւերումը կազմակերպող նահանգապետ æեւդէթ պէյը կը պահանջէ կառավարութեան յանձնել 18-45 տարեկան տղամարդկանց: Վասպուրականը մերժեց այդ մէկը: Այգեստանը բաժնուեցաւ 5 շրջաններու, ունենալով 1500 կռուող, 47 հազար փամփուշտ եւ փոքրաքանակ զինամթերք: Կոչով մը դիմուեցաւ ժողովուրդին, ըսելով, թէ Վանը առաջին անգամը չէ, որ համերաշխութեան ոգի պիտի ցուցաբերէ: Այս անգամ ալ պէտք է նոյնը ընենք: Հասած է րոպէն հաշուեյարդար տեսնելու մեր դարաւոր թշնամիին հետ: Մեր առաւելութիւնը այն է, որ մենք ոգի ունինք: Մեռնիլ միայն մեր դիրքերուն վրայ: Միասնաբար զինուորական մարմին մը կեանքի կը կոչուի: Վասպուրականցիներուն կը միանայ հարեւան Շատախի եւ Մոկաց աշխարհի ժողովուրդը, եւ Վասպուրականը հայոց պատմութեան կը յանձնէ իր հերոսական էջն ու բազում հերոսական անուններ՝ Արմենակ Եկարեան, Արշակ Վռամեան, Վանի Իշխան, Արամ Մանուկեան, Կայծակ Առաքէլ, Պուլկարացի Գրիգոր, Հայկազ Կոսոյեան, Լեւոն Շաղոյեան, Հմայեակ Մանուկեան, Շիրին Եղիազարեան, Փանոս Թէրլէմէզեան եւ այլք: Թուրքը նահանջեց եւ Վանայ բերդի գլխին 525 տարուայ ընդհատումէ ետք ծածանեցաւ հայկական դրօշը: Կեցցէ Վասպուրականի մարտնչող ժողովուրդը, կեցցէ հայկական բանակը»:
Հայ եւ օտար հանդիսատեսին քաջածանօթ, փաստագրական ֆիլմերի լաւագոյն կինոբեմադրիչներից, միջազգային կինոփառատօների բազմակի մրցանակակիր Պարէտ Մարոնեան հատուածներ ցուցադրեց իր «Ցեղասպանութեան Որբերը» եւ «1915ի Կանայք» ֆիլմերից, տալով նրանց անգլերէն բացատրութինները: Պարէտ Մարոնեանի եւ Մակի Մանկասարեան-Գոշինի հեղինակութեամբ հրատարակուած է նաեւ «Ցեղասպանութեան որբերը» ալբոմը, որ լուսանկարների լեզուով եւ այդ նկարներից կատարուած ոճիրի համար կարծես թէ բացատրութիւն պահանջող մանկական աչքերով պատմում է անպատմելիի մասին: Պարէտ Մարոնեանի այս կինոնկարը ծնուել է բազմաթիւ արխիւների մանրակրկիտ պրպտումի շնորհիւ, ինչպէս Ռոկֆելլերների եւ գերմանական արխիւները: Այնտեղ կան աղեխարշ տեսարաններ, ինչպէս 4-10 տարեկան երեխաներին ֆալախայով պատժելու փաստը՝ հայերէն խօսելու, իրենց մայրերին փնտռելու կամ խաչակնքելու համար, կան որբանոցների եւ միսիոներների կեանքից դրուագներ: Այս ֆիլմը, որ մեծարժէք ներդրում է Հայ Դատի աշխատանքների մէջ, թարգմանուել է իսպաներէն, պորտուգալերէն, ֆրանսերէն եւ թուրքերէն: Մրցանակների արժանացած ֆիլմը առ այսօր դիտել է 12 միլիոն մարդ, եւ թիւը օրէցօր աւելանում է: Երկու շաբաթ առաջ այն ներկայացուել է Ճենովայի ֆիլմերի փառատօնին: «1915ի Կանայք» ֆիլմը Պարէտ Մարոնեանի յաջորդ ծրագիրն է, որ պիտի ներկայացնի իսլամացած եւ հարեմներում հանգրուանած հայ կնոջ, հայ կինը ինքնապաշտպանական կռիւներում, ինչպէս նաեւ պիտի ներկայացնի հայ կնոջ դերը, որպէս հայ ազգի պահպանիչ ու ողնասիւն:
Պատմաբան եւ քաղաքագէտ Կարօ Մոմճեան, որ տիրապետում է մի քանի լեզուների, օսմանագէտ է, հրապարակախօս, գիտական լուրջ ներդրում ունի հայոց պատմութեան յատկապէս վերջին շրջանի բազմածալ, դեռեւս լաւ չուսումնասիրուած կամ սխալ ներկայացուած էջերի ուսումնասիրութեան մէջ, Վասպուրականի հերոսամարտի առնչութեամբ մատնացոյց արեց երեք կէտ. «Օսմանեան արխիւներու մէջ քննութիւն կատարելու ժամանակ ի յայտ եկած քսան էջնոց հերիւրանքներով լեցուն տեղեկագիր մը, ուղարկուած Վանի նահանգապետ, հայատեաց æեւդէթ պէյի կողմէ կը կրէ 1915 Մարտ թուականը, իսկ Վանի հերոսամարտը, պէտք է նկատի ունենալ, սկսաւ Ապրիլ 3ին:
Էնվեր փաշան սխալ էր թոյլ տուած հաշուի չառնելով ձմեռային եղանակը, որ եղաւ իր պարտութեան պատճառներէն մէկը, բայց քաւութեան նոխազ էր պէտք, եւ Վասպուրականը դարձաւ քաւութեան այդ նոխազը: Եւս մէկ կէտ պէտք է հաշուի առնել. այն, որ այսօր շատ է թուրք կամ քիւրդ մտաւորականներու թիւը, որոնք կ՛ընդունին Հայոց Ցեղասպանութեան փաստը, սակայն կ՛առարկեն, մէջբերելով, թէ թուրքերու յարձակման պատճառը ռուս բանակին միացած կամաւորական խումբերն էին: Դժբախտաբար այս սխալ տեսակէտն ունին նաեւ որոշ հայ պատմաբաններ: Այն ժամանակ, երբ Վանի գոյամարտը կ՛ընթանար, կամաւորական խումբերը դեռ չէին հասած: Երրորդ կէտը, որ պէտք է նշել, այն է, թէ Վասպուրականը երկրորդ հերոսամարտ մը եւս մղեց, երբ քսան հազար հայեր, մեծաւ մասամբ շատախցի եւ վանեցի, Արեւելեան Հայաստան ապաստանելէ ետք վերադարձան, սակայն նոր տեղահանութիւնէ յետոյ հաստատուեցան Իրաքի մէջ: Այս 2րդ տեղահանութեան պատմական դրուագը նոր հետազօտութեանց կարիք ունի, եւ մենք պէտք է մղենք հայ երիտասարդութիւնը, որ ուսումնասիրէ այս էջերը: Մենք պէտք ունինք այդ սերունդին»:
Վասպուրականը գրեց հայոց պատմութեան իր էջը, իր հերոսամարտը, որին անկասկած մասնակցեցին մեծ վասպուրականցիների՝ Գրիգոր Նարեկացու, Խրիմեան Հայրիկի, Գարեգին Սրուանձտեանցի, Արծրունեաց իշխանների ոգիները: Ապա վասպուրականցին գնաց, ուր որ կարող էր: Վասպուրականցիների մի ստուար զանգուած ապաստանեց Արեւելեան Հայաստանում, տաղանդաւոր զաւակներ պարգեւելով հայութեան: Արաքսի այն ափին մնաց Վասպուրական աշխարհը:
Ձեռնարկին մասնակցեցին գաղութիս լաւագոյն արուեստագէտներից՝ քանոնահար Լիլիթ Խոճայեան, սրնգահար Սալբի Քերքոնեան, երգիչներ Մարիան Փաչանեան եւ Արթուր Յակոբեան (Միստըր Իքս), որոնց կատարումը յուզական երանգ եւ շունչ հաղորդեց ձեռնարկին, ինչպէս նաեւ հանդիսավար եւ հանրածանօթ ասմունքող Նունէ Աւետիսեան, որի ներկայացրած Հրաչեայ Յովհաննիսեանի «Պատուիրան» բանաստեղծութեան վերջին երկտողը, դրօշմենք մեր մտքի ու հոգու մէջ.
Ի ՍԷՐ ԲԱՐՈՒԹԵԱՆ ՊԷՏՔ Է ՉԱՐԱՆԱԼ,
ԵՒ ՊԷՏՔ Է, ՊԷՏՔ Է ՅԱՐՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ
ԿՌՈՒՈՎ ՄԱՀԱՆԱԼ:
Սոյն երեկոյի գլխաւոր բանախօսն էր Մայքըլ Սօսիկեանը, ինչու արդիօք կցուած պատկերը իրը չէ?