«ՀԵՏՔ»Ի ՀԱՐՑԵՐԻՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆՈՒՄ Է ԱՐՄԷՆ ԿԼՈԴ ՄՈՒԹԱՖԵԱՆԸ
Վարեց՝ ՄԵՐԻ ՄԱՄԵԱՆ
Նարեկացի արուեստի միութիւնում տեղի ունեցած իր դասախօսութեան ժամանակ նա տարանջատեց Սփիւռքի հայ գաղթօջախների երեք տեսակ: Առաջինը՝ քաղաքական, երբ մասնաւորապէս Ցեղասպանութիւնից յետոյ հայերը այլ երկրներ են արտագաղթել, երկրորդը՝ մշակութային, որտեղ պետականութեան բացակայութեան ընթացքում հայ մշակոյթը զարգացել է, եւ տնտեսական, եւ սոցիալ-տնտեսական դրութեան պատճառով մարդիկ արտագաղթում են Հայաստանից: «Հետք»ի հարցերին պատասխանում է Արմէն Կլոդ Մութաֆեանը:
ՄԵՐԻ ՄԱՄԵԱՆ.- Որպէս պատմաբան եւ հայագէտ, ձեր գնահատմամբ՝ այժմ պատմական ի՞նչ ժամանակաշրջանում ենք ապրում Հայաստանում:
Ա. Կ. ՄՈՒԹԱՖԵԱՆ.- Շատ դժուար հարցով սկսեցիք: Դժուար ժամանակներ են, որովհետեւ Հայաստանը պէ՞տք է գոյատեւի, թէ չպէտք է գոյատեւի: Բոլորը խօսում են, բայց որեւէ մէկը լուծում չի գտել: Ես էլ լուծում չունեմ. ո՛չ քաղաքագէտ եմ, ո՛չ տնտեսագէտ։ Դժբախտաբար, հիմակուայ արտագաղթը երկիրը լքել է, որ չեմ մեղադրում, որովհետեւ տնտեսական վիճակը շատ ծանր է: Երկու օր գնացինք մինչեւ Արցախ, ճանապարհի վրայի գիւղերում կիսալքուած վիճակ էր: Այս մասին շատ չխօսեմ, որովհետեւ դա բոլորը գիտեն, բոլորը գիտակից են, սակայն՝ անզօր։
ՄԵՐԻ ՄԱՄԵԱՆ.- Դուք նշում էք, որ արտագաղթի պատճառով այժմ այսպէս կոչուած տնտեսական գաղթօջախներ են ստեղծւում, երբ սոցիալ-տնտեսական պայմանների պատճառով մարդիկ լքում են երկիրը: Ի՞նչը յանգեցրեց այս վիճակին:
Ա. Կ. ՄՈՒԹԱՖԵԱՆ.- Իմ կարծիքով՝ երկիրը զարգացնելու պակասութիւնն է: Հարուստ երկիր չենք, բայց վերջապէս երկիր է. հզօր Սփիւռք ունի, որոշ ազատութիւն, որոշ բերրի հողեր ունի, ինչո՞ւ չպիտի կարողանայ կանոնաւոր ապրել: Հարստութիւնների բաշխումը բոլորովին սխալ է, անընդունելի: Մի կողմում կը տեսնենք մեծահարուստներ, միւս կողմում՝ լքւում են գիւղերը: Չեմ ասում, որ միայն Հայաստանն է այս պատկերը ներկայացնում, բայց, դժբախտաբար, այստեղ այդպէս է: Ինչո՞ւ՝ դժուար է ասել: Ճիշդ է՝ նաւթ չկայ, մեծ հարստութիւն չկայ, բայց ես վստահ եմ, եթէ Հայաստանը լաւ ղեկավարուի, կը կարողանայ ապրել:
Մի բան ունի Հայաստանը, որը դժբախտաբար, ժողովուրդը չի կարողանում օգտագործել, դա մշակոյթն է: Հազարմեա՛յ մշակոյթ է: Մի քանի ամիս առաջ, երբ հայ-ռումինական նկարների վերաբերեալ ցուցահանդէսն էի պատրաստում, այստեղ էի Ռումինիայի պատմութեան պետական թանգարանի տնօրէնի հետ: Տեսնելով պատմութեան թանգարանը, նա ապշած էր, թէ ինչպէ՛ս կարող են այդ բոլոր հարստութիւնները լինել այստեղ, այդ բոլոր ողբերգութիւններից յետոյ: Նա ասում էր, որ իրենք Ռումինիայում այսքան բան չունեն, չունենալով հանդերձ պատմութեան այդքան ողբալի էջեր: Մշակոյթը Հայաստանի հարստութիւնն է:
Զարգացնելու հողը կայ: Չեմ ասում, թէ մշակոյթը մարդկանց ուտելիք կը տայ, բայց վերջապէս ապացոյց է, որ կարելի է զարգացնել երկիրը: Ես համոզուած եմ:
ՄԵՐԻ ՄԱՄԵԱՆ.- Երբ հայ ժողովուրդը պետականութիւն չի ունեցել, մշակոյթը եւ եկեղեցին եղել են ժողովրդին միաւորող գօրծոններ: Արդեօք այսօ՞ր էլ դրանք միաւորում են մեզ:
Ա. Կ. ՄՈՒԹԱՖԵԱՆ.- Միշտ այդ երկու յանգամանքները կան: Ես անկեղծ ասեմ՝ աւելի շատ մշակոյթի մարդ եմ, քան՝ եկեղեցու: Իմ կարծիքով՝ պէտք է աւելի մշակոյթին մօտենալ եւ մշակոյթին մաս կազմել: Հիմա մի քիչ բաժանուած են եկեղեցին ու մշակոյթը: Օրինակ բերեմ. Աբովեան փողոցի վրայ փոքր եկեղեցի կար՝ կաթողիկէ, հիմա արդէն ընկղմուած է այդ մեծ շէնքի մէջ: Եկեղեցին՝ չասեմ մշակոյթի հանդէպ յանցագործութիւն է արել, բայց արել է սխալ քայլ: Ես շատ էի սիրում այդ եկեղեցին, այդ հին ակադեմիական շէնքը: Ես կարծում եմ՝ քանդեցին այդ շէնքը, որպէսզի եկեղեցին աւելի երեւայ, որը գուցէ իմաստ ունի, բայց բոլորովին ընկղմուեց դրա մէջ: Այսինքն, որոշ թիւրիմացութիւն կայ մշակոյթի եւ եկեղեցու միջեւ:
ՄԵՐԻ ՄԱՄԵԱՆ.- Հնարաւո՞ր է ինչ որ ձեւով ուղղել այդ թիւրիմացութիւնը:
Ա. Կ. ՄՈՒԹԱՖԵԱՆ.- Մարդկանց կամքից է կախուած:
ՄԵՐԻ ՄԱՄԵԱՆ.- Ինչպէ՞ս էք գնահատում Սփիւռքի եւ Հայաստանի կապերի զարգացումը:
Ա. Կ. ՄՈՒԹԱՖԵԱՆ.- Սփիւռքի հարցը բարդացաւ: Այժմ ամէն երկրում երկու Սփիւռք կայ՝ տեղական պատմական Սփիւռքը եւ նոր եկած Սփիւռքը, որոնք չեն հաշտւում: Սա խնդիր է: Օրինակ, վերջերս Ֆրանսիայի Նիս քաղաքում ընդհարումներ եղան տեղական հին գաղութի եւ նոր հայաստանցի գաղութի միջեւ: Սա շատ խորհրդանշական պահ էր: Խնդիրը բարդացաւ, որովհետեւ երկխօսութիւն չկայ: Բայց ես յոյսս դեռ կապում եմ Սփիւռքի մեծ գաղութների հետ, ինչպէս՝ Ֆրանսիա, Հարաւային Ամերիկա, Հիւսիսային Ամերիկա: Ի հարկէ, ողբերգութիւնը Միջին Արեւելքում է: Որոշ ձեւով Լիբանանն է դիմանում, հրաշքով: Ըստ ինձ՝ Հալէպն արդէն անյոյս է: Սրանք շատ մեծ մշակութային գաղութներ էին: Ես միշտ հիանում եմ Լիբանանով: Իմ կարծիքով՝ այս գաղութը լաւ օրինակ է:
ՄԵՐԻ ՄԱՄԵԱՆ.- Արդեօք հնարաւո՞ր է կամուրջ ստեղծել հին եւ նոր Սփիւռքի միջեւ:
Ա. Կ. ՄՈՒԹԱՖԵԱՆ.- Դժուար է, կամաց-կամաց է ստեղծւում: Մեծ ողբերգութիւնը նոր Սփիւռքի գոյութիւնն է, իսկ Հայաստանում գոյապահպանման կռիւ է: Բայց նորից եմ ասում՝ չեմ մեղադրում:
ՄԵՐԻ ՄԱՄԵԱՆ.- Պատմական Սփիւռքը մեզ հարուստ ժառանգութիւն է թողել: Ի՞նչ է ստեղծում նոր Սփիւռքը:
Ա. Կ. ՄՈՒԹԱՖԵԱՆ.- Չէ, նոր Սփիւռքը առայժմ դեռ իսկական արդիւնք չի տալիս, գոնէ իմ իմացած Եւրոպայի մէջ: Ամերիկայում, Ռուսաստանում՝ չգիտեմ: Բայց հակասութիւնը կա՛յ հին եւ նոր Սփիւռքի միջեւ:
ՄԵՐԻ ՄԱՄԵԱՆ.- Պատմական Սփիւռքի ձեւաւորումը մեծապէս կապւում է Հայոց Ցեղասպանութեան հետ, որը մինչ այժմ պայքարում է դրա միջազգային ճանաչման համար: Ի՞նչ է սպասւում 2015 թ.ից՝ 100ամեայ տարելիցից յետոյ:
Ա. Կ. ՄՈՒԹԱՖԵԱՆ.- Պէտք է հասնենք այն բանին, որ Թուրքիան ճանաչի Ցեղասպանութիւնը: Յետոյ գալիս է հատուցման խնդիրը: Ցեղասպանութիւնը տեղի ունեցաւ, ճանաչեն կամ ոչ, բոլոր փաստաթղթերն ունենք, ամէն ինչ պարզ է: Հիմա Թուրքիան կը ճանաչի՞ թէ չի ճանաչի, չգիտեմ:
Բայց ես միշտ պնդում եմ, որ միայն 1915 թ.ի Ցեղասպանութեան մասին չխօսենք: Խօսենք նաեւ ապագայի մասին, խօսենք հայ մշակոյթի զարգացման մասին: Սրա վրայ պէտք է շեշտը դնել:
2005 թ.ին ինձ խնդրեցին ֆրանսերէն մի փոքրիկ գրքոյկ պատրաստել նրանց համար, ովքեր չգիտեն հայերի եւ Ցեղասպանութեան մասին: Ես գրեցի, բայց խնդիր եղաւ շապիկի հետ: Նորից ուզեցին ողբերգութեան պատկեր դնել: Հիմա մարդիկ այդ նկարները տեսնում են աշխարհի տարբեր կողմերում, մէկ աւել, մէկ պակաս: Եւ բարեբախտաբար, համոզեցի, որ ուրիշ շապիկ դնենք՝ Երեւանի Ապրիլի 24ի երթը: Դա ապագան է: Ինձ ասում են՝ ինչո՞ւ ես ուզում մոռանալ: Չեմ ուզում մոռանալ, ինչպէ՞ս կարող եմ մոռանալ: Բայց չեմ ուզում միայն անցեալի մասին խօսել: Անցեալը չմոռանալով՝ պէտք է ապագան պատրաստել:
ՄԵՐԻ ՄԱՄԵԱՆ.- Ի՞նչ ենք հիմա ստեղծում ապագայի համար:
Ա. Կ. ՄՈՒԹԱՖԵԱՆ.- Մշակոյթն է: Հիմա էլ հայ մշակոյթը զարգանում է, գրողներ, արուեստագէտներ կան: Դժբախտաբար, Սփիւռքում հայերէն գրողները աւելի քիչ են: Հոգ չէ: Հայ մշակոյթը պարտադիր չէ, որ հայերէն գրուի: Վերջերս գրեցի 11-14րդ դարերի հայ մշակոյթի մասին, եւ սա ֆրանսերէն է: Պէտք է այդ ձեւով էլ շարունակել: Գուցէ ինձ ասեն՝ ինչո՞ւ ես ֆրանսերէն գրել եւ ոչ հայերէն: Չնայած ես հայերէն որոշ առումով գիտեմ, բայց ուզեմ-չուզեմ մայրենի լեզուս ֆրանսերէնն է, ֆրանսերէն եմ մտածում: Ֆրանսերէն գրելով կարող ենք աւելի շատ տարածել: Եթէ հայերէն թարգմանուի, խնդրեմ:
«ՀԵՏՔ»