NEWS.AM-Ի ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ ՀՀ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱՐԽԻՒԻ ՏՆՕՐԷՆ ԱՄԱՏՈՒՆԻ ՎԻՐԱԲԵԱՆԻ ՀԵՏ
ԱՄԱՏՈՒՆԻ ՎԻՐԱԲԵԱՆ.- Ես դա խնդիր չէի անուանի: Մինչ օրս մենք փաստաթղթերը թուայնացնում էինք երկու յատուկ «սքեներ»ների միջոցով, սակայն ամենայն հաւանականութեամբ շուտով կ՛ունենանք եւս 2ը, այնպէս որ կարելի է ասել՝ խնդիրը լուծուած է: Ի հարկէ սուտ կը լինի, եթէ ասեմ, որ մենք կարճ ժամանակահատուածում կարող ենք թուայնացնել բոլոր 300 մլն. փաստաթղթերը: 2 «սքեներ»ով մենք տարեկան թուայնացնում ենք 200 հազար փաստաթուղթ: Ամբողջական թուայնացման համար մի քանի տարի կը պահանջուի:
Սակայն առաջին հերթին մենք թուայնացնում ենք այն փաստաթղթերը, որոնք պահանջարկ են վայելում: Միաժամանակ կան փաստաթղթեր, որոնց հանդէպ ոչ մի հետաքրքրութիւն չկայ, սակայն կարող է առաջանալ յետագայում, գիտութեան զարգացման հետ մէկտեղ:
ՀԱՐՑ.- Ասացէ՛ք, Օսմանեան Թուրքիայում Հայոց Ցեղասպանութեան մասին քանի՞ փաստաթուղթ է թուայնացուել:
ԱՄԱՏՈՒՆԻ ՎԻՐԱԲԵԱՆ.- Ցեղասպանութեանը վերաբերող բոլոր նիւթերը ոչ միայն թուայնացուել են, այլեւ դրանց մեծ մասը հրապարակուել է, իսկ վերջին տարիներին լոյս է տեսել դրանց եռահատոր հրատարակութիւնը: Աւելին՝ դրանք արդէն թարգմանուել են անգլերէն, ռուսերէն եւ թուրքերէն: Այս պահին աշխատում ենք իսպաներէն հրատարակութեան ուղղութեամբ: Պլանաւորւում է թարգմանել նաեւ ֆրանսերէն: Իւրաքանչիւր լեզուով գրքերը լոյս են տեսել 1000 տպաքանակով:
ՀԱՐՑ.- Ո՞վ է ֆինանսաւորում այդ նախաձեռնութիւնը:
ԱՄԱՏՈՒՆԻ ՎԻՐԱԲԵԱՆ.- Բիւջէից ոչ մի կոպեկ չի ծախսուել դրա համար: Հիմնական ֆինանսաւորումն իրենց վրայ են վերցրել բարեգործները, մասնաւորապէս Գագիկ Մելիքեանը, Խորէն Քոթանջեանը, Լիպարիտ Պետրոսեանը, Ռուբէն Ղալաչեանը եւ այլք: Ծախսերի մի մասը հոգացել է Ազգային արխիւը:
ՀԱՐՑ.- Եկէք մի փոքր խօսենք գրքից: Ինչի՞ մասին է այն:
ԱՄԱՏՈՒՆԻ ՎԻՐԱԲԵԱՆ.- Եռահատոր աշխատութիւնը կոչւում է «Հայոց Ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում»: Նրա հիմնական արժէքն այն է, որ գրքում ներկայացուած են հրաշքով փրկուած հայերի վկայութիւնները: Իրենց պատմութիւններից բացի, նրանք պատմել են՝ որտեղ են ապրել, ինչով են զբաղուել, ինչպէս են սկսուել ջարդերը, ովքեր էին մասնակցում դրանց եւ ինչպէս է նրանց յաջողուել փրկուել:
Այսպիսով, մենք առաջին անգամ փորձ ենք ձեռնարկել ներկայացնելու առանձին մարդկանց ճակատագրերը՝ նրանց ապրումներով եւ ողբերգական կորուստներով:
Չի կարելի ասել, թէ նախկինում նման հրապարակումներ չեն եղել, սակայն մեր պատմաբանները, յատկապէս Խորհրդային Հայաստանի պատմաբանները շեշտադրումը դնում էին հարցի քաղաքական կողմի վրայ, իսկ մարդն իր տառապանքով դուրս էր մնում տեսադաշտից:
Երբ մենք ասում ենք «կոտորուեց 1.5 մլն. հայ», դա վերջին հաշուով չոր վիճակագրութիւն է:
ՀԱՐՑ.- Ինչպէս դուք նշեցիք, Ցեղասպանութեանը զոհ գնաց 1.5 մլն. հայ: Մենք անուններ ունե՞նք:
ԱՄԱՏՈՒՆԻ ՎԻՐԱԲԵԱՆ.- Ցաւօք, այս ուղղութեամբ ոչ մի աշխատանք նախկինում չի տարուել: Այսօր մեր շուրջ 10 աշխատակիցներ զբաղւում են այդ հարցով: Նրանք ուսումնասիրում են արխիւային փաստաթղթերը: Հաւաքուած ամբողջ տեղեկութիւնը պահւում է ելեկտրոնային տեսքով: Ցաւօք, արդէն 100 տարի է անցել, եւ շատ բան անվերադարձ կորած է:
Օրինակ՝ հրեաները Հոլոքոստի զոհերի մասին տեղեկութիւններ սկսեցին հաւաքել արդէն 1945թ. եւ այդ պատճառով նրանք ունեն 3 մլն. լուսանկար եւ գրեթէ բոլոր 6 մլն. զոհուած հայրենակիցների անունները: Եթէ մենք այսօր նոյն բանն անենք, ապա լաւագոյն դէպքում կարող ենք հաւաքել 1000 լուսանկար:
Սակայն պատճառը միայն այն չէ, որ մենք ուշ ենք յիշել: Չէ՞ որ եղել են գիւղեր, որտեղ բոլորը զոհուել են, եւ հետեւաբար չի եղել գոնէ մէկ փրկուած, ումից հնարաւոր կը լինէր տեղեկութիւններ ստանալ համագիւղացիների մասին: Մենք, հիմնուելով 1912թ. մարդահամարի տուեալների վրայ, միայն կարող ենք ասել, որ Թուրքիայի այսինչ գիւղում ապրում էր այսքան հայ:
ՀԱՐՑ.- Ինչպէ՞ս է լուծւում Ցեղասպանութեան զոհերի ժառանգների ունեցուածքի վերադարձի հարցը:
ԱՄԱՏՈՒՆԻ ՎԻՐԱԲԵԱՆ.- Ունեցուածքի հարցը բարձրացնում է կոնկրետ անձը: Մենք տեղեկութիւններ ունենք 29,300 մարդու սեփականութեան մասին: Նրանք կարող են գալ մեզ մօտ այդ տեղեկութիւնների հետեւից եւ յետոյ դիմել դատարան: Հիմնականում մեր տեղեկութիւններն այն հայերի մասին են, որոնք Թուրքիայից անմիջապէս փախել են Արեւելեան Հայաստան:
ՀԱՐՑ.- Արտասահմանեան արխիւներում կա՞ն մեզ համար կարեւոր փաստաթղթեր, որոնք մինչ օրս գաղտնազերծուած չեն:
ԱՄԱՏՈՒՆԻ ՎԻՐԱԲԵԱՆ.- Եւրոպայում չգաղտնազերծուած արխիւներ չկան: Պէտք է ասեմ, որ Թուրքիան ինքն էլ հսկայական արխիւային համալիր է կառուցել: Եւ եթէ 5 տարի առաջ ուսումնասիրողների հանդէպ վերաբերմունքը բաւական բացասական էր, ապա այսօր իւրաքանչիւր այցելու, անկախ ազգային պատկանելիութիւնից, կարող է լուսանկարել հազարաւոր փաստաթղթեր: Դրանով Անկարան աշխարհին ցանկանում է ցոյց տալ, որ աւելի լիբերալ է դարձել, եւ այնտեղ որոշ փոփոխութիւններ իրականում կան:
Սակայն հիմնական խնդիրն այն է, որ ռազմական արխիւները փակ են, ընդ որում անգամ Թուրքիայի քաղաքացիների համար: Իսկ այնտեղ պահւում են Օսմանեան Թուրքիայի գործունէութեան մասին նիւթեր, որոնք մեզ համար մեծ հետաքրքրութիւն են ներկայացնում:
Օսմանեան Թուրքիայի մասին ամենաշատ փաստաթղթերը պահւում են Ստամբուլում, Կահիրէում եւ Բուլղարիայում: Բուլղարիայում կայ Թուրքիայի 16-19րդ դարերի պատմութեանը վերաբերող շուրջ 3 մլն. փաստաթուղթ, որոնց ուսումնասիրութիւնը շատ կարեւոր է, քանի որ նրանց միջոցով հնարաւոր է հետեւել հայերի պարբերական ջարդերի քաղաքականութեանը:
ՀԱՐՑ.- Ի՞նչն է մեզ խանգարում ուսումնասիրելու այդ արխիւները:
ԱՄԱՏՈՒՆԻ ՎԻՐԱԲԵԱՆ.- Մենք մասնագէտներ չունենք: Ցաւօք, այդ բոլոր փաստաթղթերը գրուել են օսմաներէն: Դա թուրքերէնը չէ, ինչպէս շատերը թիւրիմացաբար կարծում են: Օսմաներէնը 50 տոկոսով բաղկացած է պարսկերէն, 45 տոկոսով արաբերէն եւ միայն 5 տոկոսով թուրքերէն բառերից: Օսմաներէն իմանալու համար անհրաժեշտ է իմանալ պարսկերէն, արաբերէն եւ թուրքերէն: Իսկ նման մասնագէտներ մենք չունենք:
Ամբողջ 60-70 միլիոնանոց Թուրքիայում միայն 300-500 մարդ գիտի օսմաներէն: Ոչ աւել: Պատճառներից մէկն այն է, որ Աթաթուրքի՝ իշխանութեան գալով, արգելուեց օսմաներէնը, իսկ մինչեւ 1922թ. բոլոր փաստաթղթերը կազմւում էին բացառապէս այդ լեզուով:
NEWS.am