ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Բառերուն ամէնէն փայլունը եւ… սեւը
5րդ դար: Գրաւոր հայերէնի խանձարուրային շրջանն է: Ամէն բառ, բնիկ հայկական թէ փոխառութիւն, սկսած է ոսկեդարեան մատենագրութեան ընտիր էջերուն մէջ իր տեղը գրաւելու եւ ուղեկից դառնալու երկհազարամեայ ոդիսականի մը: Այդ բառերէն մէկն է՝ ՍՊԻՏԱԿ բառը, որ տեսաւ բազմաթիւ փայլուն եւ ոչ նուազ սեւ օրեր: Ահաւասի՛կ «սպիտակ»ի համառօտ պատմութիւնը:
«Սպիտակ»ը առաջին անգամ ընթերցողներուն ներկայացաւ Ս. Գիրքի հայերէն թարգմանութեան մէջ. 40 անգամ: Նոյն գիրքին մէջ անոր ընկերակցեցան անոր շառաւիղները, ինչպէս՝ սպիտակացեալ եւ սպիտակացուցանել: Նոյն արմատով կազմուած տեսանք նաեւ պատկերալից արտայայտութիւններ՝ «…այր մի սպիտակաձի յոսկիազէն վառեալ, ճոճէր զնիզակն», «…սրբեցան ուխտաւորք նոցա, իբրեւ զձիւն սպիտակացան, իբրեւ զկաթն զտեցան», «…զգեղեցկութիւն սպիտակութեան նորա խտղտէ զաչս», «…ծով ապակեղէն ի նմանութիւն սպիտակութեան սառին»:
Նոյն տասնամեակներուն կը գործէր Եզնիկ Կողբացին՝ իմաստասէր եւ թարգմանիչ աշակերտը Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի: Անոր «Եղծ Աղանդոց» աշխատասիրութեան մէջ ներկայ է «սպիտակ»ը՝ պայծառ բառակապակցութիւններով. «սպիտակ ատամունքն», «ապակի սպիտակ», «աստղ սպիտակարար», «սպիտակ թուխ»: Իսկ Ագաթանգեղոս կը գրէ, թէ հայոց Խոսրով թագաւորը, պարսիկներու դէմ իր տարած յաղթանակին ի պատիւ, բոլոր հայերուն կը հրամայէ ուխտի երթալ եօթը մեհեան ու նուիրել սպիտակ ցուլեր, սպիտակ նոխազներ, սպիտակ ձիեր եւ սպիտակ ջորիներ:
500 տարի յառաջ։ Ս. Գրիգոր Նարեկացին «Մատեան Ողբերգութեան» բանաստեղծութեան մէջ կը դիմէ «սպիտակ» բառին՝ նկարագրելու համար այն բարեգութը եւ ներողը, որ սեւ ագռաւներու մէջ իսկ կը տեսնէ սպիտակ աղաւնիներու երամ մը. «Յորս է տեսանել ի մէջ արջնատես ագռաւուց՝ սպիտականիշ երամս աղաւնեաց», (Բան ԼԱ.)։
19րդ դարուն «սպիտակ»ը սկսաւ երանգներ՝ իմաստի յատուկ շեշտեր ստանալու:
1879 թուականին, Պերճ Պռոշեանց նկարագրեց հայկական նահապետական գիւղը:
«Հացի Խնդիր» վէպին մէջ տեսանք «սպիտակամօրուս պատուելիներ»ը, ծերունիներ, որոնք ըստ հին ժամանակներու աւանդութեան՝ բոլորի օգտին համար գիւղական կառավարական գործ կը կատարէին:
Իսկ Ակսել Բակունցի գրիչին տակ «սպիտակ»ը դարձաւ վէպ՝ «Սպիտակ Ձին», ուր Ցոլակը՝ պատմութեան հերոս ազնիւ ձին, ունէր «սպիտակ նշաններ, սպիտակ բիծեր»:
«Սպիտակ»ը առաւ «ստակ» ձեւը ու նշանակեց «արծաթադրամ»… «Ազգին ստակը կորզողներ»ը դարձան Յակոբ Պարոնեանի եւ այլ երգիծաբաններու քննադատութեան առարկաներ: Առաւելաբար, ճկուն «սպիտակ»ը ունեցաւ փոխաբերական իմաստներ ու պատկերալից բառակապակցութիւններ, ինչպէս՝ պարզ, պայծառ «սպիտակ գիշերներ», մաքուր, ջինջ «սպիտակ թուղ»չ, մաքուր խիղճով մարդ՝ «երեսը սպիտակ», ընտրութիւններու մէջ դրական կողմ՝ «սպիտակ քուէ», հազուագիւտ բան կամ բարձր ծագումով մարդ՝ «սպիտակ ագռաւ», հակայեղափոխական, հակախորհրդային «Սպիտակ Բանակ», ԱՄՆի նախագահական նստավայր՝ «Սպիտակ Տուն», օղի՝ «սպիտակ ջուր», ջուրը որպէս ուժանիւթի աղբիւր՝ «սպիտակ ածուխ», ճատրակի մէջ՝ «սպիտակներ»:
Նախքան «սպիտակ»ի մուգ եւ սեւ օրերը յիշելը, հաստատենք, թէ «սպիտակ» բառը մե՛րն է, անտարակոյս: Բայց, ո՛չ բնիկ հայկական բառ է անիկա: Հայկեան բարբառին անդադար ծառայած այս համեստ բառը փոխառութիւն մըն է: Ունի իրանական ծագում: Բունը՝ spetak. կը նշանակէ՝ «փայլուն, պայծառ»: Ծննդակից բառերն են՝ cveta, cvetaka, cvit, svetu, white, Weiss, wit: Բոլորն ալ կը նշանակեն՝ սպիտակ:
«Սպիտակ»ը եղաւ ազնիւ եւ շնորհեց բազմաթիւ բառեր՝ պայծառացնելով մեր լեզուն. «սպիտակաբաշ, սպիտակաբեխ, սպիտակագեղ, սպիտակագլուխ, սպիտակաթոյր, սպիտակահեր, սպիտակաձեռն, սպիտակաճակատ, սպիտակամազ, սպիտակամաշկ, սպիտակամարմին, սպիտակամորթ, սպիտակամօրուք, սպիտականիշ, սպիտակավարս, սպիտակատամ, սպիտակաւուն, սպիտակատուտ, սպիտակարիւնութիւն, սպիտակափայլ, սպիտակափառ, սպիտակափրփուր, սպիտակեղէն, սպիտակերպ, սպիտակերես, սպիտականալ, սպիտակացնել, սպիտակուց, ձիւնասպիտակ…
Հրաչեայ Աճառեանի վկայութեամբ, բառը Սվեդիոյ մէջ (Մուսա Լեռ) «իւսբիւդիւգ» էր, Հաճնոյ մէջ՝ «իսբիդօգ», Արցախի եւ Թիֆլիսի մէջ՝ «սի՛պտակ», Ալաշկերտի եւ Մշոյ մէջ՝ «սիվդագ», Վանայ մէջ՝ «սիվտակ», իսկ Խարբերդի մէջ՝ «բիդագ»:
Լոռիի մէջ Սպիտակը քաղաք է եւ գետ, լեռ է եւ լեռնագագաթ: Բայց առասպելական այդ աշխարհին մէջ «սպիտակ»ը տեսաւ դառն օրեր: Նախ 19րդ դարու սկիզբը՝ միջժողովրդական պատերազմներ… Այդ արիւնալի օրերուն, Յովհաննէս Թումանեան պարզեց «սպիտակ դրօշակ»՝ յանուն բոլորի խաղաղութեան։ Ան կը գրէ. «Մենք՝ լոռեցիներս, չենք յարձակւում ու չենք կռւում մեր հարեւան թուրքերի հետ եւ ոչ մի կողմի վրայ, որովհետեւ, եթէ ուժեղ ենք՝ անիրաւութիւն է, եթէ թոյլ ենք՝ յիմարութիւն է: Մենք պահպանում ենք խաղաղութիւն եւ հաշտութիւն, դրա համար էլ բարձրացնում ենք սպիտակ դրօշակ եւ կոչ ենք անում մեր հարեւան թուրքերին էլ մեզ հետ միասին պահել խաղաղութիւնը: Եւ երդւում ենք մի՛շտ մաքուր ու բարձր պահել մեր սպիտակ դրօշակը»:
7 Դեկտեմբեր 1988ին, Չորեքշաբթի օր, ժամը 11:41ին, «Սպիտակ»ը տեսաւ իր ամենասեւ օրը:
Պատահեցաւ Փամբակի հովիտին մէջ, Փամբակ գետի եւ անոր վտակ Փամբիջուրի ափերուն տարածուած գեղատեսիլ Սպիտակ քաղաքի մեծ երկրաշարժը: Այդ աղէտին զուգահեռ, ամբողջ ազգը մինչեւ այսօր կը պայքարի նաեւ աւելի՛ համատարած աղէտի մը դէմ՝ «Սպիտակ ջարդ»ին:
Բայց, ինչպէս բանաստեղծը կ՛ըսէ՝ «Վարագոյրից այն կողմ երեւում է սպիտակա-երկնագոյն Արարատ լեռը՝ սպիտակափայլ երկու գագաթներով»: Ու «սպիտակ»ը, հաւատարիմ ու փայլուն ծառան հայրենիքին, վերականգնեց ազգային արժանապատուութիւնը՝ յանձն «Սպիտակ Արջ»ի, Արցախեան պատերազմի զոհուած հալէպահայ ազատամարտիկ Կարօ Քահքէճեանի:
Եւ այսօր, «սպիտակ»ը իր ազատ եւ խաղաղ երգը կ՛երգէ ու կը շարունակէ պայծառացնել մեր լեզուն.
«Երգն իմ՝ իմ սպիտակ աղաւնին,
Նա քեզ մօտ է թռչում իմ անգին.
Նա ուզում է դպչել քո ստուերին
Եւ իջնել քո քնքոյշ ձեռքերին:
Քո ձեռքերին կ՛իջնի սպիտակ իմ աղաւնին,
Իմ միակ, իմ անգին»: (Ռ. Հախվերդեան)