ՍՏԵՓԱՆԱԿԵՐՏ, «Արմէնփրէս».- Ատրպէյճանի կողմէ Շուշիի հայերու կոտորածի 100րդ տարելիցին առիթով, Արցախի արտաքին գործոց նախարարութիւնը հրապարակեց յայտարարութիւն մը, որուն մէջ կը նշուի, թէ ներկայիս Արցախի իշխանութիւնները եւ ժողովուրդը ամէն ջանք ի գործ կը դնեն Շուշիի վերածնունդին եւ, մասնաւորաբար՝ 100 տարի առաջ ատրպէյճանական իշխանութիւններուն կողմէ ոչնչացուած քաղաքի մշակութային ժառանգութեան վերականգնման համար, ստորեւ՝ այդ յայտարարութիւնը.
«100 տարի առաջ՝ 1920թ. Մարտի 23ին նորաստեղծ Ադրբեջանական Դեմոկրատական Հանրապետութեան իշխանութիւններն իրականացրեցին այդ ժամանակ Արցախի վարչական եւ մշակութային կենտրոն Շուշիի հայ բնակչութեան կոտորածը: Այս հրէշաւոր յանցագործութեան հետեւանքով հազարաւոր հայեր սպաննուեցին, տասնեակ հազարաւորներ ստիպուած եղան դիմել փախուստի՝ լքելով իրենց տները, քաղաքի հայկական հատուածը թալանուեց, հրկիզուեց եւ ամբողջութեամբ աւերուեց:
«Շուշիի ողջ մնացած հայ բնակիչները, ովքեր քաղաքի բնակչութեան մեծամասնութիւնն էին կազմում, ամբողջութեամբ աքսորուեցին: Երբեմնի հայկական գեղեցիկ քաղաքի մեծ մասը դեռ երկար տարիներ մնաց աւերակների մեջ: Շուշիի հսկայական մշակութային ժառանգութիւնը ոչնչացուեց:
«Այս ոճրագործութեան մասշտաբներն ու դաժանութիւնն ապշեցրել էին կոտորածներից անմիջապէս յետոյ Շուշի այցելած ժամանակակիցներին, ովքեր նշել են, որ ջրհորները լցուած էին կանանց եւ երեխաների դիակներով։ Ողբերգութիւնն այնքան խոր հետք է թողել քաղաքի եւ մթնոլորտի վրայ, որ նոյնիսկ 10 տարի անց մռայլ տպաւորութիւններ եւ ծանր զգացողութիւններ էր առաջացնում, ինչն արտացոլուել է քսաներորդ դարի ականաւոր ռուս գրողներից մէկի՝ Օսիպ Մանդելշտամի «Ֆայտոնչին» բանաստեղծութեան մէջ։
«Շուշիի կոտորածը ադրբեջանական իշխանութիւնների՝ Արցախը նուաճելու եւ հպատակեցնելու` երկու տարի տեւած փորձերի գագաթնակէտը դարձաւ։
«Հարաւային Կովկաս Թուրքիայի ներխուժման արդիւնքում ձեւաւորուած Ադրբեջանի՝ Արցախի նկատմամբ անզուսպ եւ ոչնչով չհիմնաւորուած տարածքային հաւակնութիւնները սկիզբ դրեցին ադրբեջանա-ղարաբաղեան հակամարտութեանը՝ ժամանակակից ընկալմամբ։ Ադրբեջանական իշխանութիւնները փորձեցին թուրքական զօրքերի ուղղակի աջակցութեամբ հասնել իրենց նպատակին։ Հետագայում թուրք սպաները եւ էմիսարները շարունակեցին օժանդակութիւն ցուցաբերել ադրբեջանական ռազմական կազմաւորումներին, այդ թւում՝ 1920թ. Շուշիի կոտորածների կազմակերպման հարցում՝ փորձելով շարունակել հայերի Ցեղասպանութիւնն արդէն Արեւելեան Հայաստանում։
«Հարաւային Կովկասի հանրապետութիւնների խորհրդայնացմանը յաջորդած Ադրբեջանին Արցախի բռնկեցմամբ խնդիրը չլուծուեց, քանի որ Արցախի հայ բնակչութեան հանդէպ ադրբեջանական իշխանութիւնների քաղաքականութիւնը փոխուել էր միայն ձեւով, բայց ոչ բովանդակութեամբ։
«1980ական թթ. վերջին եւ 1990ական թթ. սկզբին Խորհրդային Միութեան փլուզման գործընթացի սկիզբը կրկին արդիական դարձրեց Արցախի հայ բնակչութեան ֆիզիքական անվտանգութեան խնդիրը։ Ի պատասխան Արցախի ժողովրդի՝ Հայաստանի հետ վերամիաւորման խաղաղ պահանջներին, Ադրբեջանում թափ առաւ հայերի զանգուածային սպանութիւնների եւ ջարդերի ալիքը։ Հազարաւոր հայեր սպաննուեցին եւ խեղումներ ստացան, հարիւր հազարաւորներ՝ աքսորուեցին։ 1988-1990 թթ. հայկական ջարդերը 1920թ. Շուշիի կոտորածների շարունակութիւնը դարձան եւ ակնառու կերպով ցոյց տուեցին, որ անգամ 70 տարի անց չէին փոխուել ադրբեջանական իշխանութիւնների ո՛չ նպատակները եւ ոչ էլ մեթոդները։
«Միայն շնորհիւ Արցախի ժողովրդի ինքնակազմակերպման, որ ստեղծել էր արդիւնաւէտ գործող պետութիւն՝ բոլոր անհրաժեշտ ինստիտուտներով (հիմնարկութիւններով-Խմբ.ւ), ներառեալ՝ մարտունակ բանակը, ինչպէս նաեւ համայն հայութեան աջակցութեան՝ յաջողուեց ետ մղել 1991-1994 թթ. Ադրբեջանի զինուած ագրեսիան (յարձակումըճԽմբ.ւ) եւ թոյլ չտալ Արցախում Շուշիի սցենարի կրկնութիւնը՝ սակայն արդէն աւելի մեծ մասշտաբներով։
«Այսօր Արցախի իշխանութիւններն ու ժողովուրդը գործադրում են բոլոր ջանքերը Շուշիի վերածննդի եւ, մասնավորապէս՝ ադրբեջանական իշխանութիւնների կողմից ոչնչացուած քաղաքի մշակութային ժառանգութեան վերականգնման համար»։