Տնից Վռնտուած Պարոն Յակոբի Խնձորենին

ԽԱՉԻԿ ՄԵԼԵՔԵԱՆ

Ձեզ հետ պատահու՞մ է, երբ ինչ որ առարկայ, ինչ որ հոտ, ինչ որ հնչիւն աներեւոյթ թեւերով ձեզ տանում է հեռու յիշողութիւնների գիրկը` ընդհուպ մինչեւ վաղ մանկութիւն: Գրեթէ վստահ եմ, որ անցել էք նման հրաշքի կամ մղձաւանջի միջով: Լոս Անջելեսի կենտրոնական փողոցներից մէկի հանրակառքի կանգառում տեղակայուած կանաչ նստարանն ինձ յիշեցնում է տարեց զոյգին. ամէն անգամ երբ անցնում եմ այդ հատուածով, նրանց կորացած մարմինն է աչքիս առջեւ յառնում: Հօրս ընկերն էր տղամարդը, եկէք նրան պայմանականօրէն Յակոբ անուանենք: Մի քանի անգամ մեր տուն էր եկել, առանձին, առանց իր տիկնոջ: Թաւ յօնքեր ունէր, ծակող հայեացք, երկար ու լաւ պահպանուած սպիտակ մազեր: Եթէ չեմ սխալւում, Յունաստանից գաղթել էր Հայաստան, այնտեղից` արեւմտեան կիսագունդ: Որդիներից երկուսը Լոս Անջելեսում էին բնակւում, իսկ դուստրը ընտանիքով մնացել էր Հայաստանում:

Մի անձրեւոտ օր անցնում էի այդ նոյն փողոցով, երբ նստարանին տեսայ Յակոբին ու իր կնոջը: Բնականաբար` արգելակեցի մեքենան, ճռռացող անձրեւի տակ դուրս եկայ ու մօտեցայ ծածկի նստարանին նստած զոյգին: Պարոն Յակոբը սկզբից չճանաչեց ինձ: «Ե՛ս եմ, Զաւէնի որդին», ասացի ու ձեռքով նշան արեցի, որ մեքենան նստեն: Մարդը հանգստացած, ժպտաց: «Եկէք ձեզ տեղ հասցնեմ, պարոն Յակոբ», ասացի: «Չէ տղաս, գործիդ գնա, մենք հանրակառքին կը սպասենք, քեզ չկտրենք գործեն», անկեղծ հոգոց հանելով պատասխանեց: «Ինչի՞ մասին է խօսքը, ձեր տունը ճանապարհիս է, եկէ՛ք, քանի վերջնականապէս չէք մրսել», պնդեցի: Տարեց ամուսինները նստեցին մեքենաս ու շարժուեցինք իրենց տան ուղղութեամբ: «Հայրդ բախտաւոր է, որ քեզի պէս զաւակ ունի», ասաց կինը: Հօրիցս լսել էի, որ իրենք էլ երեք զաւակ ունէին, ու բազմազբաղութեան պատճառով ուշադրութիւն չէի դարձրել, թէ Յակոբը ինչ որ խնդիրներ ունէր որդիների հետ:

«Դու՛ք էլ էք բախտաւոր, երեք զաւակ ունէք», պատասխանեցի, բայց լսելով պարոն Յակոբի հոգոցը, յիշեցի թէ ինչպէս խօսակցութիւններից մէկի ընթացքում հայրս ինչ որ աղօտ յղում էր կատարել նրանց յարաբերութիւնների առումով: Հասկացայ, որ շտապել էի հաւասարեցնել իրավիճակը: Բայց արդէն ուշ էր: Կինն առաջինը սիրտը բացեց: «Տղաներս մեզ տունէն դուրս հանեցին, հիմա առանձին կ՛ապրինք, աս տարիքին»: «Դու՞րս են հանել», թռաւ բերանիցս:  Ինքնաշարժի հայելու միջից պարոն Յակոբի սաստող հայեացքը տեսայ, զգացի: Շանթահարեց կնոջը: «Սու՛ս բէ, ի՞նչ բերանդ բացիր»: «Որդիներս իրար կ՛ուտէին, յետոյ ալ մեզի մեղադրեցին, թէ ինչու մեր թոշակը իրենց չենք տար, այլ գրեթէ ամբողջութեամբ Երեւան կը ղրկենք, մեր աղջկան»: «Դրա համար ձեզ դու՞րս են հանել տնից», մեքենայաբար արտանետեցի: «Էէէ՜հ, աս տարիքին ստիպուած ենք գլուխներուս ճարը տեսնել, տուն վարձեցինք, կահ կարասի գնեցինք առանց բառ մը անգլերէն իմանալու, հիմա ալ ձեւով մը եօլայ կ՛երթանք, տունին վարձը 800 տոլար է, գազը, ջուրը, լոյսը, հեռախօսը՝ մօտ 300, տակը կը մնայ 400: Շատ չենք ուտէր, կարիքն ալ չկայ աս տարիքին․ աղջկաս ընտանիքը դրամի կարօտ է, աշխատանք չունին»:

1997 թուականն էր: Հիմա նման արժէքներ չկան: 2500 տոլար նուազագոյն վարձն է լոս անջելեսեան 2 սենեականոց բնակարանի` քիչ թէ շատ ապահով շրջանում: Երեք հոգուց բաղկացած ընտանիքին առնուազն 1200 տոլար է հարկաւոր սննդի ու կենցաղային միւս բոլոր ամենաանհրաժեշտ կարիքները հոգալու համար: Ես չգիտեմ, թէ պարոն Յակոբի կարգավիճակում գտնուող տարեցները ինչպէ՞ս են ապրւում այսօր: Ծերունիներն այդ վաղու՜ց հրաժեշտ են տուել երկրային այս կեանքին: Հօրս մահից յետոյ ընկերոջը միայն մի անգամ հանդիպեցի, ողջագուրուեցինք, տուն հրաւիրեցի: «Քեզ նուէր ունիմ տալու», ասաց Յակոբը: Ի՞նչ նուէր կարող էր ունենալ աղքատութեան եզրագծով շարժուող այս մարդը: «Կարիք չկայ պարոն Յակոբ, ձեր ներկայութիւնն անգամ մեծ նուէր է, անընդհատ հօրս եմ յիշում` ձեզ տեսնելով»: «Չէ չէ, աս մէկը յատուկ նուէր է», ասաց, ու մոխրագոյն գործած ժակէտի միջից հանեց թղթով փաթաթուած մի ճիւղ: «Խնձորի ծառ է, կ՛ուզեմ տնկել տունիդ առջեւ: Կը մեծնայ, համեղ խնձորներ կու տայ, ի՛նձ կը յիշես»:

Իր ձեռքով տնկեց խնձորենու փոքրիկ ճիւղը, կէսը խնամքով ծածկեց հողով, մի 10 րոպէ շունչ քաշելուց հետ ասաց․ «Տուն կը տանի՞ս, տղաս․ յոգնեցայ»: Ժպտաց… Տուն տարայ իրեն, մտովի պատկերացնելով ապագայ խնձորներին, ու դրանից յետոյ այլեւս երբեք չտեսայ կսկիծը սրտում ապրող ծերունուն:

Տարիներ անց․ երբ տունն էինք վերանորոգում, խնձորենին, որն արդէն աճել էր ու նոյնիսկ մի քանի խնձոր տուել, տեղափոխեցինք տան ետնամասը: Զգուշութեամբ տեղադրեցի արդէն կիսահասուն ծառը հողի մէջ: Վախենում էի, որ այն «կը նեղանայ» ու կարող էր չորանալ: Բարեբախտաբար` տագնապս ի զուր դուրս եկաւ: Ընդհակառակը, աւելի շատ բերք տուեց յաջորդող տարիներին: Նման խնձորներ խանութներում չես գտնի` կանաչ ու քաղցր, տաքուկ արեւից մի կողմը կարմրած, արեւի ճառագայթների համն իր մէջ պարփակուած: Խնձորենին ինձ պարոն Յակոբին է յիշեցնում, իսկ կանգառի մօտով անցնելիս յիշում եմ իրեն ու կնոջը, բայց աւելի շատ` որդիներին, որ շահի պատճառով իրար հետ կռուել ու ծնողներին վռնտել էին տնից, նրանց թողնելով բախտի քմահաճոյքին:

Ի միջի այլոց, ծնողների թոշակի համար կռուող ու միմեանց հետ յարաբերութիւնները փճացնող շատ ընտանիքներ կան արմաւենիների մայրաքաղաք Լոս Անջելեսում: Գիտեմ նաեւ տարեցների, ովքեր իրենց թոշակները խաղաթուղթ սարքած, ամէն պատեհ անպատեհ առիթով իրենց զաւակների քթին են խփում: «Թոշակս կ՛առնե՛մ, կը հեռանա՛մ»: Յիշում եմ հօրս, ով իրեն հասանելիք թոշակի մինչեւ վերջին սենթն անգամ մեզ էր տալիս, որ ընտանիքի ծախսերը հոգայինք, ու մի՛ օր անգամ երեսովս չի տուել: Հօրս ամսական 50 դոլար էի տալիս ի՛ր իսկ փողից, մէկ մէկ էլ երբ նուագում էի շաբաթավերջին ինչ որ առիթով, եւս 30 կամ 50 դոլար էի տալիս ու մտածում` դրսից ջուր կամ ուտելիք կը գնի կարիքի դէպքում: Դրամն այդ ծախսում էր սիգարետ գնելու համար, իսկ երբ ստիպեցի որ ծխելը թողնի, Երեւանում ապրող ընկերոջն էր ուղարկում: Ու ինչպէ՜ս էր փայլում ուրախութիւնից, երբ տուն էր մտնում դրամը փոխանցելուց յետոյ: «Օննիկին ղրկեցի 40 դոլար, անցեալ ամիս ալ 70 դոլար․ մարդը մինակ է»:

Իսկ երբ պարզուեց, որ նրան ապրելու երկու շաբաթ էր մնացել, հիւանդասենեակում ինձ նշան արեց: «Կարծես պիտի հրաժեշտ տամ, տղաս, քրոջս մօտ 1400 դոլար ունիմ հաւաքած, յոյս ունէի Հայաստան երթալ, չեղաւ, կարծեմ վիճակուած չէր. դուն կ’օգտագործես, պէտք կու գայ աս նեղ օրերուն․ գուլխիդ ծախս պիտի բացուի հիմա, մե՜ղք ես»: Իիիիիի՞նչ, հազար չորս հարիւր դոլա՞ր: Ինչպէ՞ս էր կարողացել ամսեկան 50ից 80 կամ 100 դոլար գրպանի ծախսից 1400ը խնայել: «Պապ, ի՞նչ ես խօսում, ինչի՞ չես ծախսել, ախր դա քո գրպանի փողն էր: Մի մտածիր, կը կրկնապատկեմ գումարը, կ՛եռապատկեմ այն, որ Հայաստան գնաս, ինչի՞ մասին ես խօսում», ասացի ու երեսս թեքեցի: Ուշացե՜լ էի: Երբ հնարաւորութիւն չունէի ու հազիւ ծայրը ծայրին էինք հասցնում, մի անգամ ասաց․ «Օր մը Հայաստան կ’երթամ, աղուոր մը օղի կը խմեմ, հոն ալ կը մնամ»: Կատակասէր մարդ էր Զաւէնը` հայրս…

Իսկ այժմ, երբ հնարաւորութիւն ունէի, նրան չէի կարող ուղարկել, քանի որ բանը բանից անցել էր… Ոչ Հայաստան կարող էր գնալ, ոչ էլ ինչ որ մէկ այլ երկրային տեղ: Ուշ էր, ու՜շ: Ոչինչ մի յետաձգէք կեանքում, վաղը կարող է ուշ լինել, հաւատացէ՛ք: Դէմքս շրջեցի: Երեսիս աջ հատուածն էր հօրս համար տեսանելի, ձախը` ոչ: Ձախ աչքիցս մի քանի կաթիլ արցունք հոսեց անկախ ինձնից, իսկ աջ աչքս չոր էր: Ա՜յ քեզ հրաշք: Մի անգամ էլ նման բան եղաւ երբ ինձ հարցրեց․ «Տեսնես կը լաւանա՞մ»: «Ի հարկէ՜ կը լաւանաս, հայր, ինչի՞ մասին է խօսքը», պատասխանեցի ու գլուխս շրջեցի: Հայրս յաւէրժի ճամփորդ դարձաւ իմ ծանօթ բժիշկի նշած ժամկէտի վերջին օրը` 2 շաբաթ, ոչ մի օր աւել կամ պակաս:

Անկախ տարիքից ու հանգամանքներից, մարդու վերջը շատ է տխուր ե՛ւ իր, ե՛ւ հարազատների համար:

Մեր տան խնձորենին պարոն Յակոբին է յիշեցնում, իսկ փողոցի վերջին հատուածը տեսնելիս հօրս եմ յիշում: Մի օր գիշերուայ ժամը 3 անց կէսին արագ արագ քայլելով մօտեցաւ տանը, իսկ ես գլուխս կորցրած, տան առաջ հեռաձայնում էի մէկ ոստիկանութիւն, մէկ մօտակայ հիւանադանոցները պարզելու համար, թէ ու՞ր էր: Գիտէք, նման պարագաներում մարդու մտքով լաւ բան չի անցնի: Սիրտս շատ արագ էր խփում աջ ու ձախ քայլելու հետեւանքով: Հայրս 4 լեզու գիտեր, բայց ոչ անգլերէն: Պարզուեց, երեկոյեան ժամը 7ի կողմերը սխալ հանրակառք էր նստել, որն էլ իրեն տարել էր ինչ որ կիսանապատ մի գիւղ` 5րդ ազատուղու հիւսիսային հատուածում: Վերջին կանգառում իջնելով հայրս յոյս էր փայփայել, որ նոյն կառքը ետ կը դառնայ ու իրեն կը վերադարձնի ծանօթ վայրեր, այնինչ վարորդը փակել էր դռներն, նստել հեծանիւն ու քշել էր անյայտ ուղղութեամբ: Չէր էլ հարցրել, թէ այս տարեց մարդը ինչո՞ւ է շուարած կանգնած, աջ ու ձախ է նայում: Կէս գիշերից յետոյ մի բարի մեքսիկացի տեսնելով մոլորուած ծերունուն հարցրել էր սպաներէնով․ «Ու՞ր ես գնում, հայրիկ», իսկ հայրս պատասխանել էր ռուսերէնով, «Լոս Անջելես․ հոն կը տանես ինձ»։ Ամբողջ կեանքում ռուսերէնը «շան լեզու» կնքած այս մարդը այժմ որպէս օտար լեզու էր օգտագործում. նա չէր սիրում «սովետին» ու այն ստեղծողին։ Հայաստան հայրենադարձուելուն պէս մարդուն հարցաքննել էին ստալինեան շները, դռնէ դուռ գցել, որ ապացուցի իր անմեղութիւնը: Հայրենադարձներից շատերին Սիբիր աքսորեցին պատերազմից յետոյ: Մեքսիկացին հասկացել էր հօրս արտաբերած «Լոս Անջելես»ը, ու մարդուն բերել էր մինչեւ մեր փողոցի սկիզբն ու հեռացել: Թէ այդ ընթացքում ինչպէ՞ս էր հայրս հաղորդակցուել վարորդի հետ, ինձ այդպէս էլ հանելուկ մնաց: Տեսնելով նրան յատուկ քայլուածքը մօտ 500 մետրից (քայլելիս աջ ձեռքը առաջ ու հետ էր տանում սովորականից աւելի շատ), սիրտս մի փոքր հանգստացաւ, բայց փոխարէնը ադրենալինի տարօրինակ հոսք զգացի, երբ մօտեցաւ տանը: Ձայնս բարձրացրի, «ՈՒ՞Ր ԷԻՐ»: Վրաս նայեց մեղաւոր հայեացքով, առանց որեւէ ծպտունի տուն մտաւ, ուղիղ իր սենեակը: Քանի քանի անգամ եմ իրենից լսել նոյն հարցը, նոյն հնչերանգով երբ գիշերուայ 3ին, 4ին, առաւօտեան 6ին տուն եմ եկել…

Հազա՜ր ներողութիւն, հայր, մտովի ինքս ինձ ապտակում եմ ամէն անգամ այս դրուագը յիշելիս: Յաջորդ օրը միայն խօսեց, պատմելով գլխին եկածը: Խնձորենին, կանգառը, մեր փողոցի անկիւնը, պարոն Յակոբի թոշակը, հօրս հաւաքած 1400 դոլարը, Օննիկին ուղարկած ապրուելու դրամը… Հաճելի ու տհաճ յիշողութիւնների ծաղկաբոյլից բոլորս էլ ունենք ու ապրում ենք դրանցով, մեզ հետ տանելով մինչեւ այս կեանքի աւարտը:

Շեշտում եմ, ԱՅ՛Ս կեանքի աւարտը: Այսօրուայ գործը վաղուան չթողնենք: Եկէք բարձրեալից ուժ եւ իմաստնութիւն խնդրենք, որ հնարաւորութիւն տա մեծ պատկերը տեսնելու: