Գէորգ Պետիկեանի Եւ Մեր Տարին, Որ Անցաւ

ՎԵՀԱՆՈՒՇ ՄՈՒՐԱԴԵԱՆ

Գէորգ Պետիկեանի Եւ Մեր Տարին, Որ Անցաւ

ՎԵՀԱՆՈՒՇ ՄՈՒՐԱԴԵԱՆ

 Գէորգ Պետիկեանի փորձագրութիւնների նոր՝ «Տարին, Որ Անցաւ» հատորը լոյս է տեսել 2021ին եւ ամփոփում է 44 (ժողովրդի ճակատագրի համար խիստ խորհրդանշական թիւ) յօդուած-պատմուածք-յուշ: Գրքի ներածական «Երկու խօսք այս նորածինին» գրութեան  հեղինակը Սփիւռքից «Այգ» կայանի հիմնադիր-տնօրէն Շաքէ Մանկասարեանն է:

 Պետիկեանը թղթին է յանձնել մէկ տարուայ մտորումները, որտեղ պատմութիւնները շօշափելի ապրումներ են՝ բերուած իր իսկ «կեանքի բովից»: Թեմաները շատ են՝ համեմուած ե՛ւ տխրութեամբ, ե՛ւ ուրախութեամբ, ե՛ւ ուրուագծուած մեղմ հումորով, համավարակից մինչեւ Արցախի երկրորդ պատերազմ, առաջին սիրոյ յուշերից մինչեւ գրողի հոգեաշխարհ: Այդ ապրումների կիզակէտում ժողովրդի ապրած խորունկ ցաւն է: Երբ կարդում ես փոքրիկ ծաւալով այս յօդուած-պատմուածքները, աչքիդ առաջ երեւում է հեղինակի ապրած տառապագին իւրաքանչիւր օրը, որ ներծծուել-անցել է ժողովրդի կորուստների միջով:

 Պետիկեանի գրական ոճաւորման իւրայատկութիւններից մէկն էլ այն է, որ նա յաճախ է խօսում առաջին հայեացքից հանրածանօթ նիւթերից, որոնք, սակայն, խորքի մէջ հեղինակի ու մեր ապրած հաւաքական շիկացած զգացումներն են: Խօսքը երբեմն հատու է, երբեմն՝ անկեղծ, պարզ ու անմիջական, բայց զգացականի տակ միշտ մղում է ներքին փիլիսոփայութեան շերտերի:

 Հատորն սկսւում է գրքի խորագրին համահունչ «Տարին, որ անցաւ» յուշագրութեամբ, որտեղ ընդգծուած են հեղինակի ընդգրկուն, ամփոփիչ գնահատութիւնները 2020իազգային եւ քաղաքական փոթորկող իրողութիւնների շուրջ: Տարին, որ խոցեց ողջ աշխարհը, բայց Հայաստանին աւելի խորը հարուածեց: Գրողի հոգում մեծարենցեան  իւրատեսակ անանձնականութիւն կայ՝ ներանձնականութեանը զուգահեռ. «Բայց չէ՞ որ կեանքը միայն անձնական ապրումներու գումարը չէր»[1]։

 Գրողն ապրում է Ամերիկայում, ուր անցել է 1970ին, եւ իր փորձով է արձանագրում, որ սա ինքնութիւնը, ազգային ոգին կորցնելու առիթ չի ընձեռելու: Հեռաւորութիւնը չի խանգարում, որ զգայ ազգայինի կոտտացող ցաւը. «Ճիշդ է, որ թէեւ սփիւռքեան ճակատագրին մէջ ինկած ենք, սակայն եւ այնպէս մեզի համար հայրենիքը մեր երակներուն մէջ արիւն է եւ մեր հոգիներուն մէջ ալ՝ մարմին» (էջ 10):  Հինաւուրց ժողովուրդը  ընկել է աներեւոյթ եւ տեսանելի թշնամիների որոգայթների մէջ: Հարցադրումները շարունակական են, պատասխանները՝ ոչ ամբողջական. «Հայ մտքի բանալին կարծես կորսնցուցած ենք։ Անոր համար տակաւին վարանում մը կայ մեր բոլորին մտքերուն մէջ» (Նոյն տեղում):

 Հալէպում ծնուած գրողի համար մխիթարութիւնը մնում է մշակոյթը, ասել է թէ՝ գիրն ու գիրքը, որոնց իր հաւատարմութիւնը հաստատել է ծննդավայրի Հայկազեան վարժարանում, Քարէն Եփփէ ճեմարանում (որտեղ եւ յետագայում դասաւանդել է), Պէյրութի Սէն Ժոզէֆ ֆրանսիական համալսարանի հայագիտական բաժնում ուսանելով, հայ մամուլին ու յատկապէս «Ասպարէզ» ին աշխատակցութեամբ, Դամասկոսում, Հալէպում, Պէյրութում եւ Միացեալ Նահանգներում շուրջ քառասուն տարի մանկավարժի աշխատանքով ու հանրային գործունէութեամբ:

 Նրա գրական ժառանգութիւնը կազմում են գլխաւորապէս Փասադենայում հրատարակուած «Մայթերու Անցորդը» (1999), «Անգոյն Տերեւներ» (2001), «Գրադարանս» (2004), «Բարեւ, Հալէպ» (2007), «Դիմատետրս» (2011), «Պապիկը Կարդալ Չի Գիտեր» (2015), «Սա Մեր Բոլորին Հալէպն է» (2017), «Ես Տեսայ Անին» (2019) եւ վերջապէս «Տարին, Որ Անցաւ» գրքերը: Նաեւ հեղինակ է երկու անտիպ թատրերգութիւնների՝ «Փոթորիկ Գաւաթ Մը Ջուրի Մէջ» (2003) եւ «Հարսանիքէն Առաջ» (2010):

 «Տարին, Որ Անցաւ» գրքի «Նորեկը» փորձագրութեան մէջ վերոնշեալ նուիրումը նաեւ բնորոշում է մեր ժողովրդին. «…Ան (ժողովուրդը) հաւատացած է, որ գիրքը մարդուս միտքը թեւաւորելու եւ զարգացնելու կողքին, նաեւ կը լուսաւորէ իր երազանքը» (էջ 12): Այս ճանապարհին գրողը երախտագիտութեամբ է յիշում հայերէնի բոլոր ուսուցիչներին, որոնք գիրքը իր համար դարձրին «ամենաանկեղծ ու անվնաս» ընկերը, նախասիրած «խաղալիքը» (նոյն տեղում): Իսկ արդէն գրական ուսուցիչներից յիշատակում է Յովհ. Թումանեանին, Ե. Չարենցին, Աւ. Ահարոնեանին, Դ. Վարուժանին, Համաստեղին, Վ. Շուշանեանին եւ հետագիծ ձգած այլ մեծերի։ Գ. Պետիկեանն ընդունում է էպիքական եւ քնարական ակունքների հոսքը իր գրական աշխարհում, ինչը նպաստել է հայեացքի ձեւաւորմանը («Պոլիսը եկաւ մեր տունը»):

 Ինքը դարձել է ակամայ «…«խենթ» մը, որ ամէն օր հայերէնով կ՛արթննար, հայերէնով կը գրէր եւ կ՛արտայայտուէր, հայերէնով կ՛աղօթէր, հայերէնով կը սնանէր ու կ՛ապրէր, նոյնիսկ հայերէնով կը հայհոյէր, հայերէնով սիրած էր եւ տակաւին կը սիրէր ու, աւելի՛ն, հայերէնով կը խնդար» (էջ 14):

 Գրող Պետիկեանի անցած ու անցնելիք բախտաւոր ճանապարհն է սա։

 Յաջորդում են ժողովրդի նորագոյն օրերի շուրջ մտահոգութիւնները, որոնք ամփոփուած են «Արդեօք ո՞ր օրուան կը սպասենք»,  «Պատերազմ Արցախում». «Սիրտս լացում ա», «Զգաստանալու ենք, որ յաղթենք» գրութիւններում: Հետաքրքիր է, որ մայր երկրի դէպքերին հեղինակն անդրադառնում է արեւելահայ ոճաւորումներով, ինչպէս յուշում են վերոնշեալ խորագրերը: Արդարացիօրէն գտնում է, որ պէտք չէ անսալ օտար խոստումներին ու խաղաղութեան խաբկանքին, որովհետեւ. «այլեւս հաւատալու չենք մեզի պարտադրուած զինադադարներու կամ դաշնակիցներու կեղծ խոստումներուն: Անոնք կը նմանին այն մերկացած ծառերուն, որոնք ժամանակ մը վերջ կրնան դարձեալ ծաղկիլ: Խաբուսիկ վիճակ» (էջ 16): Այդպէս, արդեն հակառակ տեսանկիւնից, հայ ծառերին շուտ «ծաղիկ բանալու» անպատեհութիւնից էր զգուշացնում Վ. Թէքէեանը «Մութ ժամեր» շարքի մէջ.

 Գարուն չէ՜ դեռ. դեռ կա՜ն պահուած ցուրտ ու բուք…

 Չորցա՜ն յոյսի մեր բողբոջներն անհամբեր.

 Մենք խաբուեցանք. դուք չխաբուի՜ք, ո՛վ ծառեր…[2]:

 Ժամանակակից գրողը «շուարած է» Արցախեան պատերազմի նոր զարգացումներից: Նոյնքան՝ աշխարհի քար անտարբերութիւնից: Դրան գումարած՝ «Յաղթելո՛ւ ենք» հաւաստիացումի եւ «պարտուելու» դառը փորձառութիւնը», ներքին քաղաքական գզվռտոցը:

 Ժողովրդական ցաւի կողքին Գ. Պետիկեանի գրիչը չի շրջանցում նաեւ համաշխարհային տագնապը՝ համավարակը, ինչպէս օրինակ՝ «Խօսք՝ ընդ Ամենակալին» նարեկացիական շնչով տոգորուած յօդուած-դիմումում. «Եթէ մեզի պատգամ պիտի տայիր, կամ պիտի սաստէիր եւ կամ եթէ մեզի զգաստութեան պիտի հրաւիրէիր, արդեօ՞ք պէտք ունէինք այսքան ահաւոր եւ մահացու իրականութեան մը զոհ դառնալու» (էջ 36):

 «Այլեւս աշխարհը ուրիշ էր, ու կեանքն ալ ո՛չ համ ունէր եւ ո՛չ ալ հոտ», եզրակացնում է «Անիծեալ «Քորոնան» եւ մենք» գրութեան մէջ (էջ 40), բայց եւ փիլիսոփայօրէն հաստատում «մենակութեան հմայքը» (էջ 43), մտորելու եւ կեանքի հանդէպ վերաբերմունքը վերանայելու առիթը, Իսահակեանի Սաադիի նման՝ կեանքի նկատմամբ անսահման սիրով եւ բերկրանքով լցուելու, ամէն մի լուսաբացի վրայ դողալու կարելիութիւնը («Ժան-Փիեռին հարցուցէ՛ք», էջ 48):

 Ինչպէս նախորդ գրքերում, այստեղ եւս, հեղինակը չի դաւաճանում իր նախասիրութիւններին՝ գնալ դէպի ընտանեկան-կենսագրական պատումը: Այդպէս են մեզ ներկայանում «Պապիկ, ես անանկ չե՛մ…», «Այ Ֆօն»՝ ամենագէտ-բանգէտը», «Հապա թոռնի՞կս», «Յուսախաբութիւն՝ թէ …ոչ՝ ճգնաժամ», «Հանդիպումներուն՝ առաջինը», «Տարեդարձը» յուշ-յօդուածները, որոնցում փոխն ի փոխ թախծի ու ուրախութեան, յոյսի ու յուսախաբութեան մէջ լալու չափ կարօտում է ծննդավայրի խանդավառ օրերը: Պիտի ընդգծել, որ Գ. Պետիկեանի գրականութեան մէջ Հալէպը վերաճել է կայուն պատկեր-կերպարի, որի առօրեան ու յիշատակները խտանում են «Սուրբ Զատիկ», «Բառը՝ անպայման իր չափով» եւ այլ խոհագրութիւններում: «Հիմա, որ յիշած եմ անունդ, այլեւս գտած եմ երջանկութիւնս», յայտարարում է գրողը «Հալէպ»ում (էջ 191):

 Սուր շեշտերով են առանձնանում օտարամոլութեան դէմ պայքարի ու ազգային արժէքների պահպանման հրամայականի մասին պատմող «Մուկերն ու գաղութի մուկերը» եւ կամ «Մարդը՝ մեր գիտցած նախամարդը» գրութիւնները: Իսկ ինքնութեան պահպանութեան ճանապարհին կարեւորը պատմական ձեռքբերումների գիտակցումն է, ինչպէս յուշում է «Մայիս 28, 1918. «Այսպէս ծագեց, արեգակեց…» յօդուածը՝ «Գիտակցինք, զգանք եւ գուրգուրանք անկախութիւն ծնող մեր ժողովուրդին եւ անոր հողի արժէքին» (էջ 188):

 Մտաւորականի փորձառութիւնն են խտացնում «Ժամանակի ձայնը», «Նոր թոշակառուն» պատումները, որոնցից վերջինը հատորի լաւագոյն պատմուածքներից է:

 Այս բոլոր անցուդարձներից հեղինակի եզրակացութիւնն այն է, որ «…կեանք ըսուածը անուշ բան մըն էր, հաճելի էր եւ որ կ՛արժէր զայն անպայման ապրիլ» (էջ 59- 60):

 Գէորգ Պետիկեան մարդն ու գրողը այսօր էլ փորձում է պահել իդէալների շարունակականութիւնը՝ իրեն եւ իր գրչակիցներին յորդորելով գրել, շարունակել «մատիտին կամ գրիչին վազքը դէպի հայ տողերը» (էջ 52):

[1] Գէորգ Պետիկեան, Տարին, որ անցաւ, Փասադենա, 2021, էջ 9:– Այսուհետեւ այս գրքից մէջբերումները կը տրուեն փակագծերի մէջ:

[2] Վահան Թէքէեան, «Սէր», Փարիզ, 1933, էջ 25:

Պետիկեանը թղթին է յանձնել մէկ տարուայ մտորումները, որտեղ պատմութիւնները շօշափելի ապրումներ են՝ բերուած իր իսկ «կեանքի բովից»: Թեմաները շատ են՝ համեմուած ե՛ւ տխրութեամբ, ե՛ւ ուրախութեամբ, ե՛ւ ուրուագծուած մեղմ հումորով, համավարակից մինչեւ Արցախի երկրորդ պատերազմ, առաջին սիրոյ յուշերից մինչեւ գրողի հոգեաշխարհ: Այդ ապրումների կիզակէտում ժողովրդի ապրած խորունկ ցաւն է: Երբ կարդում ես փոքրիկ ծաւալով այս յօդուած-պատմուածքները, աչքիդ առաջ երեւում է հեղինակի ապրած տառապագին իւրաքանչիւր օրը, որ ներծծուել-անցել է ժողովրդի կորուստների միջով:

Պետիկեանի գրական ոճաւորման իւրայատկութիւններից մէկն էլ այն է, որ նա յաճախ է խօսում առաջին հայեացքից հանրածանօթ նիւթերից, որոնք, սակայն, խորքի մէջ հեղինակի ու մեր ապրած հաւաքական շիկացած զգացումներն են: Խօսքը երբեմն հատու է, երբեմն՝ անկեղծ, պարզ ու անմիջական, բայց զգացականի տակ միշտ մղում է ներքին փիլիսոփայութեան շերտերի:

Հատորն սկսւում է գրքի խորագրին համահունչ «Տարին, որ անցաւ» յուշագրութեամբ, որտեղ ընդգծուած են հեղինակի ընդգրկուն, ամփոփիչ գնահատութիւնները 2020իազգային եւ քաղաքական փոթորկող իրողութիւնների շուրջ: Տարին, որ խոցեց ողջ աշխարհը, բայց Հայաստանին աւելի խորը հարուածեց: Գրողի հոգում մեծարենցեան  իւրատեսակ անանձնականութիւն կայ՝ ներանձնականութեանը զուգահեռ. «Բայց չէ՞ որ կեանքը միայն անձնական ապրումներու գումարը չէր»[1]։

Գրողն ապրում է Ամերիկայում, ուր անցել է 1970ին, եւ իր փորձով է արձանագրում, որ սա ինքնութիւնը, ազգային ոգին կորցնելու առիթ չի ընձեռելու: Հեռաւորութիւնը չի խանգարում, որ զգայ ազգայինի կոտտացող ցաւը. «Ճիշդ է, որ թէեւ սփիւռքեան ճակատագրին մէջ ինկած ենք, սակայն եւ այնպէս մեզի համար հայրենիքը մեր երակներուն մէջ արիւն է եւ մեր հոգիներուն մէջ ալ՝ մարմին» (էջ 10):  Հինաւուրց ժողովուրդը  ընկել է աներեւոյթ եւ տեսանելի թշնամիների որոգայթների մէջ: Հարցադրումները շարունակական են, պատասխանները՝ ոչ ամբողջական. «Հայ մտքի բանալին կարծես կորսնցուցած ենք։ Անոր համար տակաւին վարանում մը կայ մեր բոլորին մտքերուն մէջ» (Նոյն տեղում):

Հալէպում ծնուած գրողի համար մխիթարութիւնը մնում է մշակոյթը, ասել է թէ՝ գիրն ու գիրքը, որոնց իր հաւատարմութիւնը հաստատել է ծննդավայրի Հայկազեան վարժարանում, Քարէն Եփփէ ճեմարանում (որտեղ եւ յետագայում դասաւանդել է), Պէյրութի Սէն Ժոզէֆ ֆրանսիական համալսարանի հայագիտական բաժնում ուսանելով, հայ մամուլին ու յատկապէս «Ասպարէզ» ին աշխատակցութեամբ, Դամասկոսում, Հալէպում, Պէյրութում եւ Միացեալ Նահանգներում շուրջ քառասուն տարի մանկավարժի աշխատանքով ու հանրային գործունէութեամբ:

Նրա գրական ժառանգութիւնը կազմում են գլխաւորապէս Փասադենայում հրատարակուած «Մայթերու Անցորդը» (1999), «Անգոյն Տերեւներ» (2001), «Գրադարանս» (2004), «Բարեւ, Հալէպ» (2007), «Դիմատետրս» (2011), «Պապիկը Կարդալ Չի Գիտեր» (2015), «Սա Մեր Բոլորին Հալէպն է» (2017), «Ես Տեսայ Անին» (2019) եւ վերջապէս «Տարին, Որ Անցաւ» գրքերը: Նաեւ հեղինակ է երկու անտիպ թատրերգութիւնների՝ «Փոթորիկ Գաւաթ Մը Ջուրի Մէջ» (2003) եւ «Հարսանիքէն Առաջ» (2010):

«Տարին, Որ Անցաւ» գրքի «Նորեկը» փորձագրութեան մէջ վերոնշեալ նուիրումը նաեւ բնորոշում է մեր ժողովրդին. «…Ան (ժողովուրդը) հաւատացած է, որ գիրքը մարդուս միտքը թեւաւորելու եւ զարգացնելու կողքին, նաեւ կը լուսաւորէ իր երազանքը» (էջ 12): Այս ճանապարհին գրողը երախտագիտութեամբ է յիշում հայերէնի բոլոր ուսուցիչներին, որոնք գիրքը իր համար դարձրին «ամենաանկեղծ ու անվնաս» ընկերը, նախասիրած «խաղալիքը» (նոյն տեղում): Իսկ արդէն գրական ուսուցիչներից յիշատակում է Յովհ. Թումանեանին, Ե. Չարենցին, Աւ. Ահարոնեանին, Դ. Վարուժանին, Համաստեղին, Վ. Շուշանեանին եւ հետագիծ ձգած այլ մեծերի։ Գ. Պետիկեանն ընդունում է էպիքական եւ քնարական ակունքների հոսքը իր գրական աշխարհում, ինչը նպաստել է հայեացքի ձեւաւորմանը («Պոլիսը եկաւ մեր տունը»):

Ինքը դարձել է ակամայ «…«խենթ» մը, որ ամէն օր հայերէնով կ՛արթննար, հայերէնով կը գրէր եւ կ՛արտայայտուէր, հայերէնով կ՛աղօթէր, հայերէնով կը սնանէր ու կ՛ապրէր, նոյնիսկ հայերէնով կը հայհոյէր, հայերէնով սիրած էր եւ տակաւին կը սիրէր ու, աւելի՛ն, հայերէնով կը խնդար» (էջ 14):

Գրող Պետիկեանի անցած ու անցնելիք բախտաւոր ճանապարհն է սա։

Յաջորդում են ժողովրդի նորագոյն օրերի շուրջ մտահոգութիւնները, որոնք ամփոփուած են «Արդեօք ո՞ր օրուան կը սպասենք»,  «Պատերազմ Արցախում». «Սիրտս լացում ա», «Զգաստանալու ենք, որ յաղթենք» գրութիւններում: Հետաքրքիր է, որ մայր երկրի դէպքերին հեղինակն անդրադառնում է արեւելահայ ոճաւորումներով, ինչպէս յուշում են վերոնշեալ խորագրերը: Արդարացիօրէն գտնում է, որ պէտք չէ անսալ օտար խոստումներին ու խաղաղութեան խաբկանքին, որովհետեւ. «այլեւս հաւատալու չենք մեզի պարտադրուած զինադադարներու կամ դաշնակիցներու կեղծ խոստումներուն: Անոնք կը նմանին այն մերկացած ծառերուն, որոնք ժամանակ մը վերջ կրնան դարձեալ ծաղկիլ: Խաբուսիկ վիճակ» (էջ 16): Այդպէս, արդեն հակառակ տեսանկիւնից, հայ ծառերին շուտ «ծաղիկ բանալու» անպատեհութիւնից էր զգուշացնում Վ. Թէքէեանը «Մութ ժամեր» շարքի մէջ.

Գարուն չէ՜ դեռ. դեռ կա՜ն պահուած ցուրտ ու բուք…

 Չորցա՜ն յոյսի մեր բողբոջներն անհամբեր.

Մենք խաբուեցանք. դուք չխաբուի՜ք, ո՛վ ծառեր…[2]:

Ժամանակակից գրողը «շուարած է» Արցախեան պատերազմի նոր զարգացումներից: Նոյնքան՝ աշխարհի քար անտարբերութիւնից: Դրան գումարած՝ «Յաղթելո՛ւ ենք» հաւաստիացումի եւ «պարտուելու» դառը փորձառութիւնը», ներքին քաղաքական գզվռտոցը:

Ժողովրդական ցաւի կողքին Գ. Պետիկեանի գրիչը չի շրջանցում նաեւ համաշխարհային տագնապը՝ համավարակը, ինչպէս օրինակ՝ «Խօսք՝ ընդ Ամենակալին» նարեկացիական շնչով տոգորուած յօդուած-դիմումում. «Եթէ մեզի պատգամ պիտի տայիր, կամ պիտի սաստէիր եւ կամ եթէ մեզի զգաստութեան պիտի հրաւիրէիր, արդեօ՞ք պէտք ունէինք այսքան ահաւոր եւ մահացու իրականութեան մը զոհ դառնալու» (էջ 36):

«Այլեւս աշխարհը ուրիշ էր, ու կեանքն ալ ո՛չ համ ունէր եւ ո՛չ ալ հոտ», եզրակացնում է «Անիծեալ «Քորոնան» եւ մենք» գրութեան մէջ (էջ 40), բայց եւ փիլիսոփայօրէն հաստատում «մենակութեան հմայքը» (էջ 43), մտորելու եւ կեանքի հանդէպ վերաբերմունքը վերանայելու առիթը, Իսահակեանի Սաադիի նման՝ կեանքի նկատմամբ անսահման սիրով եւ բերկրանքով լցուելու, ամէն մի լուսաբացի վրայ դողալու կարելիութիւնը («Ժան-Փիեռին հարցուցէ՛ք», էջ 48):

Ինչպէս նախորդ գրքերում, այստեղ եւս, հեղինակը չի դաւաճանում իր նախասիրութիւններին՝ գնալ դէպի ընտանեկան-կենսագրական պատումը: Այդպէս են մեզ ներկայանում «Պապիկ, ես անանկ չե՛մ…», «Այ Ֆօն»՝ ամենագէտ-բանգէտը», «Հապա թոռնի՞կս», «Յուսախաբութիւն՝ թէ …ոչ՝ ճգնաժամ», «Հանդիպումներուն՝ առաջինը», «Տարեդարձը» յուշ-յօդուածները, որոնցում փոխն ի փոխ թախծի ու ուրախութեան, յոյսի ու յուսախաբութեան մէջ լալու չափ կարօտում է ծննդավայրի խանդավառ օրերը: Պիտի ընդգծել, որ Գ. Պետիկեանի գրականութեան մէջ Հալէպը վերաճել է կայուն պատկեր-կերպարի, որի առօրեան ու յիշատակները խտանում են «Սուրբ Զատիկ», «Բառը՝ անպայման իր չափով» եւ այլ խոհագրութիւններում: «Հիմա, որ յիշած եմ անունդ, այլեւս գտած եմ երջանկութիւնս», յայտարարում է գրողը «Հալէպ»ում (էջ 191):

Սուր շեշտերով են առանձնանում օտարամոլութեան դէմ պայքարի ու ազգային արժէքների պահպանման հրամայականի մասին պատմող «Մուկերն ու գաղութի մուկերը» եւ կամ «Մարդը՝ մեր գիտցած նախամարդը» գրութիւնները: Իսկ ինքնութեան պահպանութեան ճանապարհին կարեւորը պատմական ձեռքբերումների գիտակցումն է, ինչպէս յուշում է «Մայիս 28, 1918. «Այսպէս ծագեց, արեգակեց…» յօդուածը՝ «Գիտակցինք, զգանք եւ գուրգուրանք անկախութիւն ծնող մեր ժողովուրդին եւ անոր հողի արժէքին» (էջ 188):

 Մտաւորականի փորձառութիւնն են խտացնում «Ժամանակի ձայնը», «Նոր թոշակառուն» պատումները, որոնցից վերջինը հատորի լաւագոյն պատմուածքներից է:

Այս բոլոր անցուդարձներից հեղինակի եզրակացութիւնն այն է, որ «…կեանք ըսուածը անուշ բան մըն էր, հաճելի էր եւ որ կ՛արժէր զայն անպայման ապրիլ» (էջ 59- 60):

Գէորգ Պետիկեան մարդն ու գրողը այսօր էլ փորձում է պահել իդէալների շարունակականութիւնը՝ իրեն եւ իր գրչակիցներին յորդորելով գրել, շարունակել «մատիտին կամ գրիչին վազքը դէպի հայ տողերը» (էջ 52):

[1] Գէորգ Պետիկեան, Տարին, որ անցաւ, Փասադենա, 2021, էջ 9:– Այսուհետեւ այս գրքից մէջբերումները կը տրուեն փակագծերի մէջ:

[2] Վահան Թէքէեան, «Սէր», Փարիզ, 1933, էջ 25: