ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ
1952 թուականին մեր տան` փողոցի վրայ նայող սենեակը վարձակալեց Արաբկիրի Շրջանային սովետը` նորաբաց գրադարան ստեղծելու համար: Երկրորդ գրադարանավարուհի նշանակուեց մայրիկս` որպէս կրթութեան եւ փորձառութեան ապացոյց ներկայացնելով Փարիզի Ռէնսի արուարձանի Դպրոցասէր Տիկնանց վարժարանի` (այժմ էլ կայ այդ վարժարանը, սակայն երկսեռ ուսուցմամբ) տնօրէնուհի Աղաւնի Փիրփիրեանի ստորագրութեամբ վկայականն այն մասին, որ Վերժին Յովհաննիսեան-Անասեանը սովորել եւ աւարտել է վարժարանը, գերազանց վկայականով եւ որպէս հայոց լեզուի եւ գրականութեան ուսուցչուհի` հինգ տարի դասաւանդել է նոյն վարժարանում:
…Ալիսն ու Կարպիսը մեր փողոցում յայտնուեցին 1954 թուականի ամռանը, երբ ես նոր էի աւարտել միջնակարգ դպրոցը: Ոչ ոք չգիտեր նրանց ով լինելը եւ որտեղից գալը: Նրանց ճաշակով հագն ու կապը յստակ պատկերացում էր տալիս, որ նրանք նորովի «ախպար»ներ են: Դպրոցից վերադառնալուց յետոյ, մնացեալ ժամերն անց էի կացնում գրադարանում եւ գրեթէ ամէն օր մի ծաւալուն գիրք էի կարդում եւ աւարտում:
Օրերից մի օր, մութընկայ ժամին, երբ ես մենակ էի գրադարանում, եւ ուզում էի փակել գրադարանի դուռը, նախամուտքին յայտնուեց ծանօթ ֆրանսահայ զոյգը.
– Դուրսէն տեսանք, որ լոյս կայ գրադարանին մէջ` ըսինք անգամ մը մտնանք` տեսնալու համար, թէ օտար լեզուով գիրքեր կա՞ն արդեօք,- շուտասելուկի պէս բառեր շարեց մեր թաղում յայտնուած «ախպար»ը:
– Ռուսերէնէն զատ ուրիշ օտար գրականութիւն չունինք: Գրադարանը նոր է, հազիւ
երկու հարիւրի չափ գիրք կայ, սակայն օրէ օր կ՛աւելնան նոր գիրքեր: Համբերեցէք քիչ
մը, թերեւս ժամանակի ընթացքին օտար լեզուով գիրքեր ալ կու գան,- ասացի ես:
Մինչ կինը համեստօրէն նստել էր սենեակի անկիւնում, պարոնս օրուայ թերթերն էր աչքի անցկացնում, որի ընթացքում ես ակնդէտ հայեացքով հետեւում էի ամուսնու շարժումներին: «Սովետական Հայաստան» օրաթերթի էջերը շուռումուռ տալուց յետոյ, յանկարծակի պոռթկաց բարեկամս.
– Աս ի՞նչ ուղղագրութիւն է պէ~…, կարգ մը բառեր չհասկցանք, հոգ չէ, սովետական հայերէն է, հապա աս ուղղագրութիւ՞նը, ասոր ի՞նչ ըսել,- այս ասելն ու կնոջը դիմելը մէկ եղաւ.- յայտէ կնիկ, ելիր, ելի՜ր էրթանք, հոս մեր տեղը չէ…
Այսպիսին եղաւ իմ առաջին հանդիպումը հազիւ 2-3 շաբաթ առաջ մեր փողոցում յայտնուած ֆրանսահայ զոյգի հետ:
Որոշ ժամանակ անց, յայտնի դարձաւ, որ Կարպիսը ոսկերիչ էր եւ ոսկերչի ու ժամացոյցի կրպակ էր աշխատեցնում Երեւանի կենտրոնում: Այդ երեւոյթն արդէն լուրջ խօսակցութիւնների եւ հետաքրքրութեան նիւթ էր հարեւանների շրջանում:
Պատահեց այնպէս, որ օրերից մի օր Կարպիսի հետ դէմ-դիմաց ելանք մեր տան
առջեւ: Վերջինս ժպտալով հարցրեց.
– Կարծեմ անունդ Հենրիկ է, այնպէս չէ՞ …
– Այո՜, Հենրիկ է…
– Կը ներես տղաս, անցեալ անգամուան համար, վերջէն անդրադարձայ, որ բաւական անփափկանկատ ձեւով հեռացայ…, նորէն կը ներես բարեկամս:
– Վնաս չունի, ես մոռցած եմ, ես հասկցայ ձեր հոգեվիճակը: Բայց, ներեցէք հարցիս համար: Դուք Ֆրանսայէն էք, այնպէս չէ՞…
– Այո՜, Հենրիկ, ճիշդ գուշակեցիր, Ֆրանսայէն ենք, Լիոն քաղաքէն: Մեր պատմութիւնը երկար է: Օր մը եկուր մեր տուն եւ դուն տեղեակ կ՛ըլլաս, թէ ինչերէ անցած ենք: Առաջին օրերէն իմացայ, որ դուք ալ ֆրանսահայ էք, հայրիկդ ալ ճանչցուած գիտնական է: Մեզի համար մեծ պատիւ կ՛ըլլայ, եթէ հայրիկիդ հետ գաս մեզի:
Այս երկվայրկեաննոց «զրոյց»ից յետոյ անմիջապէս մտայ տուն ու մերոնց պատմեցի եղելութիւնը: Ամէնից շատ ուրախացաւ մայրիկս, որ իր համար հաճելի զրոյցի նիւթ էր բացուելու ֆրանսերէնով հաղորդակցուելու ֆրանսահայ զոյգի հետ, ինչպէս նաեւ բաւարարելու հարեւանների օրէ օր աճող հետաքրքրասիրութեանը:
– Տղաս, կարծում եմ սխալ է Կարպիսենց տուն գնալը,-ասաց հայրիկս,- աւելի լաւ է, որ իրենք գան մեզ մօտ, մանաւանդ որ, հիւրասիրելու համար առատ միրգ ունենք այս տարի, ահա, խնդրեմ` ծիրանի ծառի ճիւղերը կոտրւում են առատութիւնից:
– Ճիշդ է ասում հայրիկդ տղաս, խօսիր Կարպիսի հետ եւ նրանց հրաւիրիր մեր տուն,- ասաց մայրիկս:
– Բարի երեկոյ ընկեր Կարպիս …,- առաջին իսկ հանդիպմանը դիմեցի նրան:
Մէկ վայրկեան շփոթուելուց յետոյ Կարպիսը թթուած դէմքով, նկատելի դժկամութեամբ ասաց.
– Ի՞նչ ըսել է «ընկեր Կարպիս» մանչս…, մենք ընկերնե՞ր ենք, ինչ է~…, «պարոն» ըսէ տղաս, պարո~ն… ամօթ է, ի՞նչ ըսել է «ընկեր»…։ Դուն ալ տանտիրոջս նման չելլես ըսես թէ ՊԱՐՈՆը էշերուն կ՛ըսեն…, այդ օրէն ի վեր յարաբերութիւնս կտրած եմ անոր հետ:
– Հոս ընդունուած չէ «պարոն» ըսելը, ընկեր Կարպիս…
– Նորէ՞ն «ընկեր»…, «պարո՜ն» ըսէ ձագս, ՊԱ-ՐՈՆ…,- վանկ առ վանկ շեշտեց բարեկամս:
– Շատ լաւ պարոն Կարպիս, յետ այսու «պարոն» ով պիտի դիմեմ ձեզի:
– Շատ աղէկ, ապրիս բարեկամս, սակայն ինծի բացատրէ խնդրեմ` ո՞ւրկէ սորված ես մեզի պէս խօսիլ, տունին մէջ արեւմտահայերէ՞ն կը գործածէք:
– Ոչ, տունին մէջ միայն ու միայն տեղական, արեւելահայերէն լեզուով կը խօսինք, իսկ ախպար դրացիներուն հետ` արեւմտահայերէն: Արեւմտահայերէնը կարդալով սորված եմ եւ, հիմնականին մէջ` մեր դրացի տատիկ-պապիկներէն, որոնցմէ քիչ-միչ թրքերէն ալ սորված եմ:
– Որքան որ գիտեմ, հայերը ռուսերէն առած են «ընկեր»ը, անոնք «տովարիշչ» կ՛ըսեն, ես քանի մը տարի գիշեր-ցորեկ այդ բառը հոլոված եմ հո~ն…,- ձախ ձեռքը անյայտ ուղղութեամբ թափահարելով ասաց Կարպիսը:
– «Հոն» ըսելով, ի՞նչ նկատի ունիք պարոն Կարպիս,-հարցրի, թէեւ գուշակեցի, թէ ինչ
նկատի ունէր ոսկերիչ-ժամագործը «հոն» ասելով:
Մի պահ կարկամեց բարեկամս, չգիտէր ինչպէս բացատրել «հոն»ը (այնտեղ): Տեսնելով, որ նա դժուարանում է լուսաբանել, կամ` չի վստահում «հոն» ի գաղտնիքը բացայայտել, ինքս միջամտեցի.
– Լա~ւ, լա~ւ, պարոն Կարպիս, ես գիտեմ թէ ինչ ըսել է «հոն»ը:
– Ապրի՜ս բարեկամս…, գործս դիւրացուցիր, օր մը, որ իրարու քով գանք` երկարօրէն կը պատմեմ մեր կեանքին պատմութիւնը: Ըսէ նայիմ, ե՞րբ պիտի գաք մեզի:
– Ես մերիններուն հետ խօսեցայ: Հայրիկս նպատակայարմար գտաւ, որ դուք գաք մեզի յառաջիկայ Կիրակի կէսօրին: Դուրսը, ծառերու շուքին տակ կը նստինք, կը խօսինք, շալախ ծիրանն ալ հասած է, ուզածնիս պէս կը վայելենք, ի՞նչ կ՛ըսէք, լաւ գաղափար չէ՞…:
– Իսկապէս լաւ գաղափար է Հենրիկ: Այսպէս ուրեմն, Կիրակի ձեր հիւրն ենք:
1954 թուականի ամռան օրերն էին, որի ժամանակ բաւական մատչելի գներով
կարելի էր խանութներից գնել ուզածդ մսամթերքը, ձկնեղէն, նպարեղէն, ամէն, ամէն ինչ: Մալենկովի վարած համաժողովրդական տնտեսական յեղափոխութեան շնորհիւ ժողովուրդն սկսեց ազատօրէն շունչ քաշել: Շատ կարճ ժամանակահատուածում ժողովուրդն այնքան սիրեց Մալենկովին, որ սկսեցին յօրինուել նրան նուիրուած երգեր: Առ այսօր յիշում եմ այդ երգերից մէկի բառերը` «Տասը ոչխար, երկու կով` կեցցէ ընկեր Մալենկով…»:
Սակայն այդ ամէն բարիքները մէկ տարի յետոյ չքացան վաճառասեղանների վրայից: Մալենկովի ազատ գիւղացիական-տնտեսական քաղաքականութիւնը անյարիր էր կոմունիստական (համայնավար) վարչակարգի սկզբունքներին:
Մայրիկիս համար դժուար չեղաւ մի ճոխ սեղան պատրաստել մեր ֆրանսահայ հիւրերի համար: Ճաշից յետոյ, ֆրանսերէն եւ արեւմտահայերէն լեզուներն իրար խառնած` աշխոյժ զրոյցի բռնուեցին մեր հիւրերն ու ծնողներս: Եկաւ մի պահ, երբ պարոն Կարպիսը աւելի քան լրջացած դիմեց ամէնքիս.
– Գիտեմ, անհամբեր էք գիտնալու, թէ ով ենք մենք եւ ինչպէս յայտնուեցանք Հայաստանի մէջ: Ուշադիր լսեցէք:
Համակ ուշադրութիւն դարձած լսում ենք Կարպիսին:
– Ես ֆրանսահայ եմ: Ծնունդէս քանի մը օր վերջ մայրս հոգին տուած է Աստուծոյ: Ատկէ ետք հայրս բնաւ չէ ամուսնացած: Ինծի մեծցուցած է մեծ մայրս, հայրիկիս մայրը: Հայրիկս նշանաւոր ոսկերիչ եղած է, երկար տարիներ խանութ կը բանեցնէր Լիոնի կեդրոնական հրապարակին վրայ: Պատերազմի տարիները Սուիս (Շվեցարիա) անցուցինք: 1944ին Լիոն վերադարձանք, ուր հօրս հետ նոր խանութ մը բացինք: Պզտիկ տարիքէս արդէն սորված էի ոսկերչութիւն ընել: Սկիզբը շատ դժուար օրեր ունեցանք: Լաւ էր, որ Սուիսէն բաւական դրամ բերած էինք:
Օր մըն ալ մեր ոսկերչանոցը մտաւ մեր այսօրուան տիկինը` Ալիսը` ոսկեայ վզնոցին փականը նորոգելու խնդրանքով: Ա՜ս է,- ըսի, գտա~յ…, չերկարեմ, առաջին վայրկեանէն իսկ փոխադարձ սիրով կապուեցանք իրարու: 1947ի վաղորդայնին ամուսնացանք: Նոյն թուականին սկսաւ ներգաղթը: Հայրս կտրականապէս դէմ էր հայրենիք ներգաղթելուն, սակայն տեղի տուաւ մեր խնդրանքին:
– Ի՞նչ որոշում կայացուց Ալիսին ընտանիքը, ձեզի չմիացա՞ն,- հարցրեց հայրիկս:
– Ոչ, չեկան հայրիկ: Միայն մենք` երեքս ճամբայ ելանք: Հայրիկս շատ խելացի եւ հեռատես մարդ էր: Ինչ ունէինք-չունէինք ամէնը ոսկիի վերածեց. – Ոսկին ամէն տեղ կը քալէ տղաս,- ըսաւ: Ես անանկ տեղ մը կը պահեմ` ոեւէ մէկը չի կրնար գտնալ: Այդպէս ալ ըրինք: Երեւանի մէջ տուն մը վարձեցինք եւ երկու տարի գաղտնօրէն, տունին մէջ ոսկերչութիւն ըրինք: Ինչպէս շատերու, 1949ին մեզի ալ աքսորեցին Սիբիր, Եակուտիա, ուր, ինչպէս գիտէք ոսկիի եւ ադամանդի հանքեր կան: Մեր աքսորավայրին ամէնէն մօտիկ քաղաքը 150 քիլոմեթրօ հեռու էր մեր տեղէն: Դժբախտաբար Սիբիրի սոսկալի սառնամանիքը եւ անտանելի ցուրտ եղանակը պատճառ եղան, որ մենք զաւակ ունենալու գաղափարը ձգենք գալիք լաւ օրերու: Հայրիկիս համար սոսկալի դժուար եկան տեղւոյն պայմանները: Այդ խնդումերես, կատակասէր մարդէն բան չմնաց: Դարձաւ լռակեաց, օրեր, շաբաթներ տունէն դուրս չելաւ եւ անբացատրելի հիւանդութիւնը զգետնեց իրեն եւ հինգ ամիս վերջ հոգին աւանդեց:
-Ոսկերիչ ըլլալս ամէնքը գիտէին: Արդէն առաջին իսկ շաբաթը ձեւով մը զատեցին արհեստաւորներուն. սափրիչ, կօշկակար, ատաղձագործ եւ այլն: Միակ ոսկերիչ-ժամագործը ես էի եւ ժողովուրդին օգտակար կ՛ըլլայի մանր-մունր ծառայութիւններ ընելով: Անշուշտ իշխանութիւնը գիտէր: Օր մը, 4-5 զինուորականներ ներխուժեցին մեր պըճըլիկ բնակարանը` ոսկեղէն գտնալու առաջադրանքով: Բնական է` ոչինչ չգտան…, ա~խ հայրս…, հայրս…, ո՞րքան փորձառու, կեանք տեսած մարդ էր: Անանկ տեղ մը պահած էր մեր ոսկիները, որ անկարելի էր գտնալ: Ժամանակի ընթացքին գաղթակայանի տարածքին սկսան գործել ամէն տեսակի արհեստանոցներ, որոնց վարպետները հիմնականին մէջ հայեր էին: Գործս երթալով շատցաւ եւ բաւականին դրամ կուտակած, 1955ին, Ստալինի սատկելէն երկու տարի վերջ, վերադարձանք Հայաստան: Դրամի զօրութեամբ կրցայ Երեւանին կեդրոնը աշխատատեղ մը բանալ, ուր կը գործեմ մինչեւ օրս: Իրաւ որ, դժգոհութիւն չունիմ: Ֆինբաժին կ՛ըսեն, ինչ կ՛ըսեն չեմ գիտեր, նեղութիւն չեն տար, ամէն ամիս կու գան, իրենց կաշառքը կ՛առնեն կ՛երթան:
– Եթէ այդքան լաւ են գործերդ, ինչո՞ւ տուն մը չես գներ,- հարցրեց հայրիկս:
– Շիտակը, որ ըսեմ պարոն Յակոբ, խելքս-միտքս Ֆրանսայի վրայ է: Կը յուսամ, օր մը ճամբաները կը բացուին եւ մենք, կը վերադառնանք մեր ծննդավայրը:
… Որոշ ժամանակ անց մեր հերոսները կորան տեսադաշտից: 1964ի աշնանը յայտնի դարձաւ, որ նրանք մէկ գիշերուայ մէջ անյայտացել են, նոյնիսկ առանց տեղեակ պահելու տանտիրոջը: Տարիներ յետոյ, 1969ին մի նամակ եկաւ Ֆրանսիայից:
Կարպիսն էր գրողը. «Հենրիկ, կը ներես բարեկամս, որ այդպէս, առանց տեղեակ պահելու, տարիներ չարչարուելէ ետք, հեռացանք հայրենիքէն եւ ձեզմէ: Ես հիմա մինակ կ՛ապրիմ: Ալիսը ձգեց զիս…, ունեցած դրամին շնորհիւ կրցաւ իրմէ 14 տարու փոքր մէկու մը հետ կարգուիլ եւ պատրաստի ոսկեղէնի խանութ մը բանալ Լիոնի կեդրոնական պողոտային վրայ: Ես չկրցայ հաշտուիլ իր ըրածին հետ եւ ներել իր դաւաճանական քայլը եւ, ստիպուած գացի բարեկամներուս քով` Փարիզ, Իսի լէ Մուլինօ արուարձանը: Մենք այդպէս ալ զաւակի տէր չդարձանք: Եթէ գիտնայի, որ կինս զիս պիտի ձգէր` Հայաստանէն չէի ելլար: Հոս գրեթէ մինակ եմ, ընկերութիւն, բան չկայ, ամէնքը կը վազեն: Երանի երեւանեան օրերուն, երբ ձեր հիւրընկալ օճախին մէջ մինչեւ առտու «բլոտ» կը խաղայինք ձեր ֆրանսահայ դրացիներուն հետ: Հոս ատանկ բան մը երազի կը նմանի: Ներէ եղբայրս: Եթէ ֆրանսա գալու ըլլաս` սիրով կ՛ընդունիմ քեզի: Հասցէն արդէն կայ պահարանին վրայ»:
1970ին երկու ամիս մնացի Փարիզում եւ միայն երկու անգամ տեսայ Կարպիսին, այն էլ` դրսում, սրճարանում… որից յետոյ կապը կտրուեց…։ Եզրակացութիւնները թողնում եմ ընթերցողին:
