ԱՇՈՏ ՇԱՐՈՒՐԵԱՆ
2021ի 27 Օգոստոսին ամբողջացաւ Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին ծննդեան 90ամեակը: Այս առիթով կը ներկայացնենք Աշոտ Շարուրեանի «Իննսուն Գործ, Իննսուն Խօսք» գիրքէն հատուածներ՝ վեհափառին բազմաբովանդակ գործունէութեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ շրջանին վերաբերող, ինչպէս նաեւ անոր խոհերուն, մտորումներուն եւ պատգամներուն արտացոլացումը հանդիսացող։
Երջանկայիշատակ Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա. հայրապետը, աւազանի անունով՝ Նշան Սարգիսեան, ծնուել է 1932ի Օգոստոսի 27ին, Քեսապում (Սիրիա):
1957-1959ին նա ուսանել է Օքսֆորտի համալսարանում, 1956-1971ին պաշտօնավարել է որպէս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան դպրեվանքի տեսուչ, 1971-1973ին եղել է Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան Սպահանի եւ Հարաւային Իրանի թեմի առաջնորդ, 1973-1977ին՝ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան Հիւսիսային Ամերիկայի Արեւելեան նահանգների թեմի առաջնորդ:
1977-1983ին Գարեգին վեհափառը պաշտօնավարել է իբրեւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Գարեգին Բ. աթոռակից կաթողիկոս, իսկ 1983-1995ին՝ Գարեգին Բ. Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս: 1995-1999ին գահակալել է իբրեւ Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոս:
Վախճանուել է 1999ի Յունիսի 29ին, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնում:
Այսպիսին են լուսահոգի հայրապետի կենսագրական՝ զուտ տարեթուային տուեալները: Տարեթուեր, որոնք սակայն նշանաւորուել են այնպիսի գործերով, որպիսիք բնորոշ են միայն համաշխարհային մեծութեան անհատականութիւններին՝ օժտուած աստուածատուր շնորհներով:
Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան գահակալութեան ժամանակաշրջանը, որի հիմնական մասը համընկնում է Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի տարիներին, կրօնական, ազգային, կրթական, մշակութային եւ շինարարական մարզերում կաթողիկոսութեան համար հանդիսանում են շարունակական վերելքի եւ նորանոր իրագործումների շրջան:
Կաթողիկոսական իր ընտրութիւնից անմիջապէս յետոյ յատուկ ուշադրութեան առարկայ է դարձնում Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան դպրեվանքը, որը Անթիլիասից տեղափոխում է Պիքֆայա, կառուցում ընդարձակ եւ արդիական յարմարութիւններով օժտուած նոր շէնք:
Ինչպէս Լիբանանի, այնպէս էլ ամբողջ կաթողիկոսութեան թեմերում գործունէութիւն ծաւալելու նպատակով հիմնում է Քրիստոնէական դաստիարակութեան բաժանմունք:
Լիբանանահայ ուսուցիչների վերապատրաստման համար կաթողիկոսարանում հիմնում է «Խաչեր Գալուստեան» մանկավարժական կենտրոնը:
Հիմնադրում է հայ մայրապետների Գայեանեաց միաբանութիւնը:
Կիլիկիոյ կաթողիկոսարանի տպարանը օժտում է արդիական սարքաւորումներով, ստեղծւում են հրատարակչական հիմնադրամներ:
Կարճատեւ գործունէութիւնից եւ տասնամեակների ընդմիջումից յետոյ վերահիմնում է «Հասկ» հայագիտական տարեգրքի հրատարակութիւնը, որտեղ հայ եւ օտարազգի հայագէտների կողմից հայերէն, անգլերէն եւ ֆրանսերէն լեզուներով տպագրւում են հայոց պատմութեանն ու մշակոյթին նուիրուած յօդուածներ:
Անթիլիասում վերանորոգւում եւ ճարտարապետական գեղակերտ նոր տեսք է հաղորդւում Ապրիլեան Նահատակաց յուշարձան-մատուռին, տարբեր վայրերում կառուցւում են ազգային-եկեղեցական նշանակութեան նոր շինութիւններ:
Ձեռնարկում եւ աւարտին է հասցնում կաթողիկոսարանի թանգարան-մատենադարանի շինութիւնը, որն իր պատկերացմամբ պէտք էր դառնար «լոյսի նոր օջախ» Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան հոգեւոր կենտրոնում:
Կաթողիկոսութեան տասնութ տարիների ընթացքում, իւրաքանչիւր Չորեքշաբթի իր ամբողջ օրն անց է կացնում դպրեվանքում՝ դասաւանդելով Հայ եկեղեցու պատմութիւն, հովուական աստուածաբանութիւն՝ միաժամանակ հետեւելով կրթական ծրագրերի իրականացմանն ու հոգեւոր հաստատութեան առօրեայ կեանքին:
Իւրաքանչիւր տարի հոկտեմբեր ամսին, Թարգմանչաց տօնի առիթով, հայկական բոլոր հրատարակչութիւնների մասնակցութեամբ կաթողիկոսարանում կազմակերպում է հայ գրքի երկօրեայ ցուցահանդէսներ, որոնք ընթանում են աննախադէպ հոծ բազմութեան ներկայութեամբ:
Իր գահակալութեան շրջանում միայն Անթիլիասի կաթողիկոսարանի տպարանում լոյս է տեսնում աւելի քան 350 հայերէն գրքեր: Իր հովանաւորութեամբ հայկական միւս տպարաններում հրատարակւում են բազմաթիւ գրքեր:
Պատերազմի տարիներին, որպէս քաջ հովուապետ, երբեմն նաեւ սեփական կեանքը վտանգելով, իր մնայուն հոգածութեան առարկայ է դարձնում լիբանանահայութեանը՝ յաճախակի քարոզախօսութիւններով, հրապարակային ելոյթներով, գրաւոր ուղերձներով քաջալերում է ժողովրդին, նիւթական բոլոր անհրաժեշտ միջոցներով զօրավիգ է լինում նրանց: Պատերազմի ամենածանր օրերին իսկ անխափան կերպով շարունակում է իրականացնել եկեղեցական, ազգային եւ մշակութային բազմամարդ արարողութիւններ եւ հանդիսութիւններ՝ միշտ վառ պահելու համար ժողովրդի յոյսը:
Կրթական հաստատութիւններում իրականացնում է դասախօսական գործունէութիւն. հայ մատենագրութիւն, հայ մշակոյթի պատմութիւն եւ աստուածաբանութիւն է դասաւանդում Պէյրութի ամերիկեան համալսարանում, Պէյրութի Համազգայինի Նշան Փալանճեան ճեմարանում, Պէյրութի համալսարանական քոլեճում (Beirut University College), հանդէս է գալիս հրապարակային դասախօսութիւններով եւ մամուլում լոյս տեսած բազմաթիւ յօդուածներով:
Երկար տարիներ պատասխանատու պաշտօններ է զբաղեցնում Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի զանազան յանձնախմբերում: Մասնակցում է Նայրոպիի եւ Վանքուվըրի համաժողովներին: Ուփսալայի համագումարին ընտրւում է ԵՀԽի կենտրոնական եւ գործադիր յանձնախմբերի անդամ, իսկ Նայրոպիի համագումարին՝ ԵՀԽի փոխատենապետ՝ 1975-1983 ժամանակաշրջանի համար:
Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի տարբեր հրատարակութիւններում լոյս են տեսնում անգլերէն լեզուով գրած իր աւելի քան երկու տասնեակ յօդուածներ, որոնցում լաւագոյնս արտայայտուած են միջեկեղեցական շարժման հանդէպ ունեցած իր գաղափարները, եւ որոնք 2004-ին առանձին հատորով ամփոփուել են Գարեգին Ա. աստուածաբանական եւ հայագիտական մատենաշարում՝ «Կառուցելով Կամուրջներ» (Building Bridges) խորագրի ներքոյ:
Միջեկեղեցական յարաբերութիւնների զարգացման նպատակով պաշտօնական այցելութիւններ է կատարում Կաթոլիկ, Անգլիկան, Ղպտի ուղղափառ, Շուեյցարիայի աւետարանական, Դանիայի եւ Գերմանիայի լիւթերական, Աւստրալիայի եկեղեցիների առաջնորդներին եւ, փոխադարձաբար, Անթիլիասի կաթողիկոսարանում հիւրընկալում է Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի, Հռոմի Կաթոլիկ եկեղեցու, Ամերիկայի, Գանատայի, եւրոպական երկրների եկեղեցիները ներկայացնող բարձրաստիճան պատուիրակութիւնների, կազմակերպում է միջեկեղեցական բազմաթիւ միջոցառումներ:
Առաջնային դերակատարութիւն է ունենում Հայ առաքելական եկեղեցին էքիւմենիկ յարաբերութիւններում ներգրաւելու գործում: «Մեր մէջ ոմանք կը կարծէին, որ էքիւմենիզմը առիթ է, որ Հայ եկեղեցին ճանչցուի օտարներուն կողմէ: Մեր մէջ ոմանք կը կարծէին, որ Աթոռներու պայքարի բերումով պէտք է որ երկու Աթոռները ներկայ ըլլային, ոմանք կը կարծէին, բայց ինք աւելի անդին կ՛անցնէր, եւ Շնորհալիի նման, այդ հոգին է, որ կ՛արտայայտէր եւ կ՛ուզէր, որ եկեղեցիները միանան, բայց՝ ճշմարտութեան հիման վրայ, ոչ թէ մէկը զօրաւոր, մէկը տկար դիրքերուն վրայ կանգնած, այլ Աւետարանը ըլլար դատաւորը, եւ բոլոր եկեղեցիները Աւետարանին համեմատաբար ճշդէին իրենց կեցուածքը, եւ որտեղ որ էր ճշմարտութիւնը, այն յաղթանակէր եւ այդ եկեղեցին», գրում է Մեսրոպ արք. Աշճեանը:
Իր «Եօթը Ողջոյն Նահատակաց Եօթանասնամեակին» աշխատութեան մէջ 1985ին հանդէս է եկել Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերին սրբադասելու նախաձեռնութեամբ. «Եւ կու գայ օրը, երբ այլեւս բնականօրէն ճանչցուած ձեր սրբութիւնը կը դառնայ կանոնականացեալ սրբադասում», եւ ապա՝ 1989ին Վազգէն Առաջինի հետ համատեղ յայտարարութեամբ արդէն որոշւում է սրբադասման արարողութիւնն իրականացնել մէկ տարի անց: Սրբադասումն ինչ-ինչ պատճառով յետաձգւում է, սակայն հարցը մնում է օրակարգում եւ այն տեղի է ունենում 30 տարի անց:
Բարելաւել է Մեծի Տանն Կիլիկիոյ եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութիւնների միջեւ առկայ պաղ յարաբերութիւնները, մտերիմ կապերի մէջ է գտնուել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգէն Առաջինի հետ: Վարդապետութեան շրջանում երեք անգամ այցելել է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, եւ ապա, որպէս Կիլիկիոյ կաթողիկոս, 1988-ի երկրաշարժի եւ այլ առիթներով եւս բազմիցս գտնուել է Էջմիածնում:
Սպիտակի երկրաշարժից անմիջապէս յետոյ ժամանել է Մայր Աթոռ՝ օգնութեան ձեռք մեկնելու Հայաստանի ժողովրդին եւ լինելու Վազգէն Ա. կաթողիկոսի կողքին: Ս. Էջմիածնի մայր տաճարում, որպէս խորհրդանշական քայլ, նուիրաբերել է կրծքի կաթողիկոսական ոսկէ խաչը, այնուհետեւ դիմել է սփիւռքահայութեանն՝ օժանդակելու եւ մասնակցելու աղէտի հետեւանքների վերականգնման աշխատանքներին, հետեւողական գործունէութեան արդիւնքում հանգանակուել եւ տեղ են հասել զգալի միջոցներ:
Երբ որպէս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս ցանկութիւն է յայտնում մեկնել Տաթեւի վանք, նրան է միանում Վազգէն Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը, եւ 1989ին տեղի է ունենում զոյգ հայրապետների պատմական այցը Հայաստանի հարաւային շրջաններ, որտեղ մինչ այդ չէին իրականացուել հովուապետական այցեր: Նրանք միասին շրջում են քաղաքներում եւ գիւղերում՝ հազարաւոր ներկաների առջեւ հանդէս գալով ելոյթներով:
Ակնառու դերակատարութիւն է ունեցել բիւզանդական աւանդութեան պատկանող քաղկեդոնական եւ հին արեւելեան քրիստոնէական ոչ քաղկեդոնական եկեղեցիների (հայեր, ղպտիներ, եթովպացիներ, ասորիներ, հնդիկներ) միջեւ երկխօսութեան ու փոխըմբռնման եւ 1500-ամեայ պառակտումը հարթելու գործում, օժանդակել է 20րդ դարի աստուածաբանական նշանակալի երկխօսութիւններից մէկին, որը նա վարել է 1990ին, Ժընեւի մօտ գտնուող Շամպեզիում:
Գլխաւոր դերակատարութիւն է ունենում Տէր Զօրի Սրբոց Նահատակաց եկեղեցու եւ յուշարձան համալիրի կառուցման գործում, որի հանդիսաւոր օծումը կատարել է 1991ին՝ երկրագնդի տարբեր մասերից ժամանած աւելի քան 5000 ուխտաւորների ներկայութեամբ:
ԽՈՐՈՒՆԿ ՄՏՔԵՐ
ԵՒ ՈՒՍԱՆԵԼԻ ԽՐԱՏՆԵՐ
– Յիսուս՝ հաւատքի, յոյսի եւ սիրոյ Աստուածը, մա՛րդ եղաւ, որպէսզի մարդը ճշմարտօրէն մա՛րդ դառնայ, մարդը մարդէն չշահագործուի, մարդը մարդուն եղբայր մնայ, մարդը գերութեան եւ անիրաւութեան զոհ չերթայ:
– Փորձութիւնը դուրսէն այնքան վտանգաւոր չէ, որքան՝ փորձութիւնը ներսէն: Ես հետեւեալ պատկերը կը գործածեմ. ծառին կացինի հարուած մը տուր, ճիւղ մը կը կտրես, վէրք մը կը բանաս, բայց վէրքին տեղը կը գոցուի, ճիւղին տեղը նոր ճիւղ կ՛ըլլայ. բայց եթէ մէկ հատ որդ մտնէ ծառի աւիշին մէջ, ծառը կը չորնայ, ծառը չկայ: Մե՛նք՝ հայերս ենք, որ կրնանք մեր մահը ընել, եթէ մենք հեռանանք մեր հաւատքէն: Թշնամին փորձեց, չյաջողեցաւ: Հայութեան համար սպանութիւն չկայ, հայութեան համար կրնայ մէ՛կ տեսակ մահ ըլլալ՝ ինքնասպանութիւն, եւ ատիկայ չենք թոյլատրեր մենք մեզի:
– Հոգեւորական բառը անձին հարազատ նկարագրութիւնն է՝ հոգիի՛ն մարդը, եւ ոչ թէ՝ անուն մը դուրսէն դրուած, ճակտին գրուած կամ սքեմով տարազուած:
– Աղօթքը բառ եւ խօսք չէ, մարդ կարող է շատ բան խօսիլ, բայց չաղօթել, կարող է եւ ոչ մէկ բառ արտասանել, սակայն աղօթել զգացումով:
– Աղօթելը Աստուծոյ հետ հաղորդութեան այն պահն է, որ մարդու միտքը կը լուսաւորէ, սիրտը կը զօրացնէ, հոգին կ՛ազնուացնէ եւ կամքը կը լարէ դէպի բարին:
– Հաւատքը հոգու համար այն է, ինչ որ արիւնը՝ մարմնի համար:
– Քրիստոնէական հաւատք ունեցողը չի կրնար զուրկ ըլլալ յոյսէն, որովհետեւ յոյսի աղբիւրն Աստուած Ինքն է: Կեանքի դժուարութեանց եւ նեղութեանց յաղթելու ամէնէն ազդու զէնքը յոյսն է:
– Յոյսը լոյս կու տայ կեանքին: Առանց յոյսի, աւելի լաւին, լաւէն լաւագոյնին երթալու ձգտումին՝ կեանքը յաճախ կը դառնայ ապրելու տափակ, միապաղաղ եւ վհատիչ ընթացք մը:
– Մարդը Աստոծմէ ետք ամէնէն մեծ ուժն է, ուժերուն լծակը, շարժումներուն զսպանակը, անելիքներուն գործակատարը:
– Մարդը կը դադրի ճշմարտօրէն մարդ ըլլալէ այն պարագային, երբ ինքզինք ընդունի եւ ըմբռնէ որպէս նիւթեղէն պայմաններով սահմանաւորուած անձ:
– Կեանքը Աստուած կու տայ տեսակ մը իբրեւ պաստառ: Մարդն է, որ Աստուծոյ տուած այդ պաստառին վրայ պիտի գծէ իր կեանքին պատկերը: Եւ ինչ որ գծեց, այդ է, որ պատասխան կ՛ըլլայ Աստուծոյ տուածին:
– Կինն Աստծու էակ է, որն աշխարհի կեանքին մասնակցում է այն եզակի յատկանիշներով, որոնք Աստուած պարգեւել է նրան: Կնոջ դերը, ինչպէս որ ես եմ հասկանում, իր վեհագոյն ձեւով դրսեւորուած է Աստուածամօր կերպարում:
– Կանայք պէտք չէ խտրականութեան ենթարկուեն ո՛չ հասարակութեան մէջ, ո՛չ էլ եկեղեցում: Բայց դա ամենեւին չի նշանակում անտեսել, մոռացութեան տալ տղամարդու եւ կնոջ միջեւ տարբերութիւնը, քանի որ այդ տարբերութիւնը հէնց արարչագործութեան հիմքում է, եւ դա պէտք է յարգել: Տարբերութիւն եւ խտրականութիւն միեւնոյն բաները չեն:
– Մայրութիւնը այնքան նուիրական արժէք մը եղաւ հայ ժողովուրդին համար, որ մայր բառը դարձաւ բնորոշիչ բառը հայոց ամէնէն նուիրական սրբութիւններուն. Մայր եկեղեցի, Մայր Աթոռ, Մայր Տաճար, Մայր Հայաստան, Մայր հայրենիք, Մայրաքաղաք, Մայրենի լեզու, Մայր Արաքս…
– Դուք ձեր կեանքով, նուիրումով, զոհողութեան գերազանց արտայայտութեամբ ամէնէն մեծ դաստիարակներն էք հայ ժողովուրդի զաւակներուն: Ձեր դասագիրքը ձեր սէրն է, ձեր գրիչը՝ ձեր ժպիտը… Արեգակի լոյսին պէս թող այդ ժպիտը միշտ ծագի հայ մանուկներու աչքերուն մէջ, երբ անոնց աչքերը բացուին աշխարհի լոյսին:
– Ընտանիքը մարդկային կեանքի կենտրոնն է, Աստծու ստեղծագործութեան ամբողջացումը:
– Մարդու արժէքը երբեք իր ունեցածին մէջ չէ, այլ՝ իր տուածին մէջ:
– Հացը կ՛ուտե՛ս՝ մարմինդ կը գոհանայ, բայց հացը, որ ուրիշին կը տաս, հոգեպէս կը հարստանաս ուրիշի երջանկութեամբ:
– Հազար պատճառ կայ բան մը չընելու, սակայն մէկ պատճառ կրնայ ըլլալ հազար բան ընելու: Սէրն է այդ պատճառն ու մղիչ ուժը:
– Եթէ դուք՝ իբրեւ մարդիկ եւ իբրեւ քրիստոնեայ հայեր, չէք կարող իրար սիրել, մի՛ ասէք, որ սիրում էք Աստծուն: Դա կեղծ է: Աստծու սէրը փոխանցւում է մարդկանց սիրոյ միջոցով: Մենք երբ այդ սէրը ցոյց տանք իրար հանդէպ, մեր կեանքը դրախտ կը լինի, բայց եթէ սէրը պակասի, այն ժամանակ քաոս ու անապատ կը լինի, եւ մեր կեանքը դէպի մահ կը գնայ: Դուք ասէք ինձ, թէ ո՞ր մէկ անձն է ստեղծագործել ատելութեամբ: Ատելութիւնը քանդում է, բամբասանքը՝ խորտակում, ինչ որ կառուցում է, դա սէ՛րն է:
– Մենք չենք ստեղծուել աննպատակ, մենք ստեղծուել ենք, որպէսզի ուրախութեան մէջ կատարելապէս պայծառանանք: Բայց երջանկութիւնը եսասիրութիւն չէ, ոչ էլ՝ ինքնամփոփուածութիւն: Ընդհակառակը, երջանկութեան տիրանալ՝ նշանակում է դուրս գալ եսից, գնալ դէպի ուրիշները:
– Իմ կարծիքով, ամենածանր մեղքը անտարբերութիւնն է, անփութութիւնը, անզգայութիւնը, որովհետեւ դա մարդկային էակի ժխտումն իսկ է:
– Երիտասարդները նրանք են, որոնք դրսեւորում են կենսունակութիւն, գործելու հակում: Կարճ ասած, երիտասարդութիւնն ինձ համար տարիքով չի որոշւում, այլ՝ իր ոգեկանութեամբ, կեանքի որակով: Ինձ համար երիտասարդութիւնը մարտահրաւէրներ ընդունելու քաջութիւնն է, այլ ոչ թէ՝ դրանցից խոյս տալը: Երիտասարդներին յատուկ է որեւէ բան փոխելու ձգտումը, նոյնիսկ այն, ինչը միշտ համարուել է անխախտ:
– Ծերութիւնը դառնութեան շրջան չէ, մարդկային կեանքի հանգրուաններից մէկն է: Մարդու աճը հետզհետէ առաջ գնալով՝ որոշ ժամանակ անց հասնում է ծերութեան տարիքի: Երկրի վրայ մեր գոյութեան վախճանը մօտենում է, եւ ճիշդ է, որ դա մեզ վախեցնում է. մենք դառնում ենք յոռետես, ճակատագրապաշտ, խորասուզւում յիշողութիւնների մէջ, համակւում անցեալի հանդէպ կարօտաբաղձութեամբ, անցեալ, որն այլեւս չի վերադառնայ… Իսկ ես կարծում եմ, որ տարեց մարդն աւելի շուտ իրեն պէտք է զգայ այն հեծանուորդի նման, որը գտնւում է վազքուղու վերջնագծի մօտ եւ առաւելագոյն ջանքեր գործադրում նպատակին հասնելու համար:
– Ուշադրութիւն դարձնենք այն բանին, թէ տառապանքն ի՛նչ է առաջ բերում մեր մէջ: Կարծում եմ, որ այն մեզ դարձնում է աւելի մարդկային: Օգնում է մեզ վերագտնելու իսկական կապը Աստծու հետ: Որքա՜ն յաճախ ենք մոռանում Աստծուն երախտագիտութիւն յայտնել իր բոլոր շնորհների համար: Եւ միայն ցաւն է մեզ ստիպում շրջուել դէպի նա: Դա մեզ օգնում է հասկանալու, թէ որոնք են հոգեւոր եւ մարդկային ճշմարիտ արժէքները, այն արժէքները, որոնք կրում են մշտնջենականութեան դրոշմը: Տառապանքի փորձն է մեզ սովորեցնում հասկանալ տարբերութիւնը երջանկութեան ու հաճոյքի միջեւ: Մեր դարաշրջանը շատ յաճախ շփոթում է այս երկու հասկացութիւնները:
– Միայն Աստուածային ուժով եւ քրիստոսեան հայեացքով կարելի է ըմբռնել, թէ մահը անցք է եւ ոչ՝ վերջակայան, ելից ճանապարհ է, եւ ոչ՝ կենսահանգիստ, շարունակուող էջ մըն է, եւ ոչ՝ կնքիչ վերջաբան:
– Միա՛յն հաւատք: Հաւատք՝ անմահութեան, հաւատք՝ յարութեան: Հոգեւոր զէնք, գաղափարական զէնք, բարոյական զէնք՝ առաքելական ոգիի վառօդովը գործածելի: Զէնքերուն զէնքը, որին դիմաց կը փշրուին բոլոր զէնքերը: Այդ զէնքով է շահուած քրիստոնէութեան յաղթանակը. այդ զէնքով է միայն կարելի եւ իմաստաւոր եկեղեցւոյ կեանքը՝ երէկ եւ այսօր եւ յաւիտեան:
– Հայ գիրքը միւռո՜ն է մեր ժողովուրդի զաւակներուն համար: Ան, որ հայ գիրք կը կարդայ, կը միւռոնուի հայութեամբ:
– Հայ գիրը, հայ գրականութիւնը ստեղծուեցին զԱստուած թարգմանելու համար: Այդ ճշմարտութիւնը ոչ ոք կարող է իր մտքիցը դուրս հանել:
– Դպրոցը կրթական օճախ է, ուր մարդը սովորում է մարդ լինել, հայը սովորում է հայ լինել, մի խօսքով, մեր մարդկային եւ ազգային ինքնութեան, ով լինելու պատրաստութեան օճախը դպրոցն է:
– Այն ազգը, որ դպրոցին մեծ կարեւորութիւն չի տալիս, անձնասպանութիւն է անում: Մի գեղեցիկ խօսք կայ, որ ասում է. եթէ ուզում ես բանտ փակել, դպրոց բաց արա:
– Սէրը բառ չի, սէրը զգացում չի միայն: Սէրը կեանք է եւ գործ: Եթէ հայրենիքը սիրում ես, սակայն հայրենիքիդ համար ոչինչ չես անում, ապա ի՞նչ սէր է այդ:
– Սիրելի՛ք, աշխարհը սպասում է եւ կարծէք ուզում է տեսնել, թէ այս ազգը արժանի՞ է անկախութեան, թէ՞ ոչ: Մենք մեր միասնականութեամբ պիտի փաստենք, որ իսկապէ՛ս արժանի ենք: Եթէ այսօր ինձանից ձեր կէսօրուան ճաշին պէս հոգեւոր սնունդ էք սպասում, առէք այս պատգամը, խառնեցէք ձեր արեանը, ձեր կեանքին: Ամէն բանից վեր նկատենք հայրենիքի, եկեղեցու, ազգի եւ պետութեան ընդհանրական շահը, մասնաւոր, փոքրիկ, ճղճիմ, մանր, փոքրոգի հարցերից վեր բարձրանանք, իբրեւ ազգ մտածենք, իբրեւ պետութիւն մտածենք:
– Ազգի մը թշնամին միայն երկրի սահմաններէն անդին չի գտնուիր: Այդ թշնամին կրնայ գործել, եւ յաճախ կը գործէ, մեր ներքին աշխարհին ու կեանքին մէջ: «Աներեւոյթ թշնամին» է այդ, որուն դէմ պէտք է պայքարիլ: Վերջ տալ շահագործումներուն, վերջ դնել զեղծումներուն, ի սպառ հեռացնել եղբայրասպան արարքները: Քրիստոնեայ հայու կերպարին յատուկ պատուով պէտք է ապրիլ Աստուծոյ տուած կեանքը, որպէսզի այն դառնայ երջանկութեան աղբիւր մեր նոր հայրենիքին նոր կեանքին մէջ:
– Հերոս միայն նրանք չեն, որոնք իրենց արիւնը կը տան: Նրանք փառքի արժանի հերոսներ են: Բայց նա, որ իր քրտինքը կը խառնի հայ հողին, նա էլ հերոս է:
– Աշխատանքը սուրբ է եւ սրբարար, Աստծու անէծքը՝ օրհնութիւն: Աստուած մարդը անիծեց, ըսաւ՝ ճակտիդ քրտինքով պիտի ուտես քու հացդ, եւ ատիկա եղաւ մարդուն օրհնութիւն: Մենք աշխատանքի պէտք ունինք, գործի պէտք ունինք, ուրեմն վերջ խօսքին. նուազում խօսքի եւ առատացում գործի, տեղատուութիւն խօսքի՝ մակընթացութիւն գործի, այս թող ըլլայ մեր այսօրուայ նշանաբանը:
– Մեր ազատագրութեան պայքարի մէջ արիւնն աւելի թափուեց, քան՝ մեր քրտինքը: Այսօր մեր քրտինքն աւելի՛ պէտք է թափուի: Եւ եթէ պէտք լինի, արիւնը չենք խնայի: Սակայն քրտինքն է այժմ հայրենաշինութեան հեղուկը:
