Երկու Կեանք, Երկու Վկայութիւն, Մէկ Ինքնութիւն

ԴՈԿՏ. ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ

«Ցեղասպանութիւնը հայուն համար դարձաւ ինքնութեան հաւատարմութեան պահպանումը»։

Փրոֆ. Ռիչըրտ Յովհաննիսեան

«Ցեղասպանութիւնը կերտեց եւ տակաւին՝ հայուն հաւաքական ինքնութիւնը»։ Փրոֆ. Փիթըր Պալաքեան

 Փետրուար 2023, Պոլիս։

Աշխատանքային այցելութեամբ կը գտնուիմ պոսֆորեան այս քաղաքը։ Բայց կարելի չէ այցելել Պոլիս եւ մնալ միայն աշխատանքային սահմաններուն մէջ եւ չտեսնել հայկական կեանքը եւ Պոլիսը, որ եղած է հայուն կեանքը կերտող կռուան եւ ուր տակաւին կը շարունակէ հայուն սիրտը տրոփել իր ազգային ինքնութեան հաւատարմութեան մէջ։

Հայկական կառոյցները այցելեցի, բայց այս անգամ կային նաեւ երկու յատկանշական իրադարձութիւններ՝ երկու գիրքեր, որոնք կը վկայեն հայու ինքնութեան գաղափարախօսութիւնը։

Նախ՝ «Արաս» հրատարակչատուն։

Սելինէ Թովմասեանն է. «Այս գիրքը շատ լաւ ընդունելութիւն գտաւ թրքական համայնքին կողմէ։ Պահանջքը մինչեւ այսօր մեծ է եւ յատկապէս համալսարանի ուսանողներու եւ ակադեմական գիտաշխատողներու կողմէ։ Անոնք այս գիրքը կը գործածեն աւելի ծանօթութիւն ունենալու համար պատահած պատմական իրադարձութիւններուն ինչպէս նաեւ տարբեր գիտական ուսումնասիրութիւններու համար։ Մեկնելով տեղական պահանջէն, 2019ին երկրորդ տպաքանակի մը նախաձեռնեցինք»։

Իսկ այս գիրքը՞։ Տոքթ. Աւետիս Ճէպէճեանի օրագրութիւնն է, «Տուն Դարձի Երկար Ճամբան»։

Տոքթ. Աւետիս Ճէպէճեան հօրենական կողմէ մեծ հայրս է։ Բժշկապետ-գնդապետ էր Օսմանեան բանակին մէջ համաշխարհային առաջին պատերազմի ընթացքին։ Ան մասնակցած է Կալիփոլիի ճակատամարտին եւ ցոյց տուած է իր բժշկական եւ զինուորական հաւատարմութիւնը՝ քաջարի կեցուածքով եւ մասնակցութեամբ պատերազմի այդ թէժ օրերուն։

Առաջին աշխարհամարտի աւարտէն ետք ան բանակէն արձակուած է եւ քառասուն օրեր քալելով հասած է Հալէպ եւ միացած իր ընտանիքին։ Ճանապարհին անցած է հայկական գաւառներէ եւ տեսած է ցեղասպանուած հայու դիակներ եւ հրկիզուած հայկական գիւղեր եւ տուներ։ Ան իր ականատեսի վկայութիւնը գրած է հայատառ թրքերէնով։ Իր օրագրութեան մէջ տեղ գտած է իր մասնակցութիւնը օսմանեան բանակին մէջ՝ Կալիփոլիի ճակատամարտին ընթացքին, եւ իր տեսած հայկական գիւղերու աւերները եւ դիակներ։

Օրագրութիւնը հայատառ թրքերէնէ վերածուեցաւ հայերէնի՝ Ճէպէճեան ընտանիքին նախաձեռնութեամբ։ 2015ին, Ցեղասպանութեան ոգեկոչման հարիւր ամեակին առթիւ, հրատարակչատունը նախաձեռնեց եւ հրատարակեց օրագրութեան թրքերէն տարբերակը։ «Արաս» հրատարակչատունը նաեւ տեղադրեց յաւելեալ ծանօթագրութիւններ տոքթ. Աւետիս Ճէպէճեանի անցած իւրաքանչիւր հայկական գիւղի եւ անոր ընտանիքի կեանքին եւ գործունէութեան մասին, զետեղելով նաեւ շարք մը նկարներ։ Գիրքին նախաբանը գրած է թուրք ակադեմական գործիչ դոկտ. Այհան Աքթար։

Ապա՝ «Հրանդ Տինք» հիմնարկը:

Հրանդ Տինքի սպանութենէն ետք՝ 2007ին, կազմուեցաւ «Հրանդ Տինք» հիմնարկը: Սոյն հիմնարկին նպատակն է մէկ կողմէ յարգել յիշատակը Հրանդին եւ անոր քաջարի կեանքն ու վկայութիւնը, եւ միւս կողմէ ջատագովը ըլլալ ազատ խօսքի եւ համակեցութեան, բոլոր ժողովուրդներու միջեւ՝ անկախ անոնց կրօնական եւ մշակութային պատկանելիութիւններէն։ Հիմնարկը կը քաջալերէ երկխօսութեան եւ խաղաղութեան արժէքներով ստեղծել մշակութային ժառանգներ։

Թալին Սուզմէի եւ Հերմինէ Սայեանի հետ հանդիպում-զրոյցը առիթ դարձաւ շատ մը խորքային քննարկումներու, Հրանդին աւանդէն սկսելով եւ հասնելով մինչեւ հայկական ինքնութեան պրպտումները ու տակաւին հայապահպանումի մարտահրաւէրները, քիչ մը ամէն տեղ։ Առիթը ունեցած էի ծանօթանալու Հրանդին եւ ծանօթ էի հիմնարկի գործունէութեան, բայց այս այցելութեան կար նորութիւն մը։ Եւ նորութի՞ւնը։ Հրանդ Տինքի յօդուածաշարքերու հատորը՝ անգլերէնի թարգմանուած։ Իսկ վերնագի՞րը։ «Հրանդ Տինք՝ Քու Մարդդ, Այս Յօդուածներուն Մէջէն»։

Երկու գիրքերուն մէջէն դէմ յանդիման եկայ երկու կեանքերու, որոնք ապրած են տարբեր ժամանակահատուածներու մէջ։ Աւետիս ճէպէճեան ապրած է Ցեղասպանութիւնը իր հայրենի հողին վրայ։ Հրանդ Տինք՝ կը համարուի վերապրող եւ երրորդ սերունդ Ցեղասպանութենէն ետք, որ կը շարունակէր ապրիլ իր եւ Աւետիս Ճէպէճեանին հայրենի հողին վրայ։

Երկու գիրքերուն մէջ կար այս երկու կեանքերու վկայութիւնները միաւորող կապը, որ իրենց մտասեւեռումներուն եւ մտահոգութիւններուն մէջ կարմիր թելի նման կ՛անցնի եւ մէջտեղ կը հանէ քու-իմ մարդը։ Աւետիս Ճէպէճեանէն մինչեւ Հրանդ Տինք եւ ապա հայուն՝ իմ եւ քու, ինքնութիւնը։

Աւետիս Ճէպէճեան կը սիրէ իր ապրած երկրին գեղեցկութիւնը։ Ջաթալճա։ «Ինչ հաճելի մարգագետիններ եւ ամէն տեղ դալար, կանաչ սարեր»։ Ան կը հիանայ Արարատ լերան վրայ. «Մասիսն ու Արարատը եզակի հմայիչ տեսարան մը կը ներկայացնեն» (Նոյեմբեր 5, 1914)։ Հրանդ Տինք կը գրէ. «Ես հայ եմ։ Ես Անատոլիայէն եմ մինչեւ իմ ոսկորներուս ծուծին մէջ։ Ոչ մէկ օր մտածած եմ ձգել իմ երկիրս եւ իմ ապագան կերտել Արեւմուտքի այսպէս ըսած ազատութեան վրայ շինուած երդիքներու տակ» (Նոյեմբեր 1, 2004): Ճէպէճեան եւ Տինք կը միանան իրենց հողին եւ անոր նկատմամբ իրենց կապուածութեան վրայով։

Աւետիս Ճէպէճեան կը նկարագրէ պատերազմի արհաւիրքը եւ իր տոկալու եւ դասալիք չըլլալու հաւատքը. «Այս առաւօտ հաղորդուեցաւ, թէ Ագպաշի բժշկական առաջին կայանին նշանակուած եմ։ Հիւանդանոցներէն ելլելով պէտք է հաստատուիմ ռումբ եւ «թօրփիլ»ներ (հրթիռի տեսակ) տեղացող այս վայրը։ Աստուծոյ կ՛ապաւինիմ հոս զիս պաշտպանելու համար» (Օգոստոս 26, 1915):

Հրանդ Տինք կը գրէ. «Ապրիլ 24ի յիշատակութիւններուն չէի կրնար մասնակցիլ եւ կամ յարգանքի տուրքս մատուցել իմ նախնիներուն։ Բայց ես երբեք դասալիք չեղայ իմ պատմութեանը, ոչ ալ պիտի ուզեմ որ այս յիշատակները անշնչանան իմ կեանքին մէջ» (Նոյեմբեր 1, 2004): Ճէպէճեան եւ Տինք կը միանան կեանքի եւ անոր իրադարձութիւններու նկատմամբ իրենց քաջութեամբ եւ վճռակամութեամբ եւ դասալիք չըլլալու գիտակցութեամբ՝ իրենց հողին վրայ ապրելով։

Կարծէք չէր բաւեր պատերազմի արհաւիրքը, Աւետիս Ճէպէճեան պիտի ապրէր նաեւ հայունը։ Ան մէկ-մէկ պիտի նկարագրէր իր ապրած վիշտը մինչեւ որ, ինչպէս ինք կ՛ըսէ քանիցս, «սիրտ չունեցայ օրագիրս շարունակելու»։ «12,000 գաղթականներ անցան Մարաշի քովէն. անգութ, անհամար տեսարաններ ու նկարագրութիւններ» (Յունիս 11-20, 1916, Մարաշ)։ Ու կը հանդիպի հայու բեկորներու. «Խապուսէ հայկական գիւղը ամբողջովին պարպուած է. մնացած էին հինգ ընտանիքներ միայն, որոնց այցելեցի»։

Հրանդ Տինք կը գրէ. «Հայ ժողովուրդը իր գոյութիւնը եւ մշակոյթը հիմնած է Անատոլիոյ մէջ, իր տունը, աւելի քան չորս հազար տարիներու։ 1915ը եղաւ այդ տարին երբ այս մշակոյթը ընդհատուեցաւ, երբ հայ ժողովուրդը տեղահանուեցաւ իր պատմական հողէն եւ աշխարհով մէկտեղ տարածուեցաւ։ Պատմութեան մէջ կ՛արձանագրուի այս որպէս այն հանգրուանը, ուր ժողովուրդի մը յարաբերութիւնը իր կենցաղին հետ, արմատներուն հետ, արմատախիլ եղաւ» ( 22 Ապրիլ, 2005): Աւետիս Ճէպէճեան եւ Հրանդ Տինք կը տեսնեն Ցեղասպանութեան ահաւորութիւնը եւ անոր ժխտական անդրադարձը։ Այս ահաւորութիւնը շարունակական է։ Ականատես թէ այլ։

Աւետիս Ճէպէճեան լաւ հասկցած է թուրքը։ Ան չի վարանեցաւ իր յուշերուն մէջ յիշելու, թէ «վայրագ ժողովուրդ է» (Յուլիս 25-30, 1916, Փերվելվի)։ Ան յաճախ թիրախ դարձաւ «թուրքին անախորժութիւններուն՝ հայ ըլլալուս պատճառով» (16-29, 1916, Փերվելվի)։ Աւետիս ճէպէճեան տեսաւ Ցեղասպանութեան արհաւիրքը եւ այդ անախորժութիւնները շալկեց իր խիղճին վրայ։

Հրանդ Տինք կը նայի այս պատմութեան, որ ճէպէճեան եւ իր նմանները ապրեցան եւ կը վկայէ. «Պատմութեան չես կրնար նայիլ միայն օրինական տուեալներու կամ փաստարկումներու մէջէն, այլ շատ աւելիով, խղճի հայեցակէտէն» (Ապրիլ 24, 2005):

Աւետիս Ճէպէճեան իր այս արհաւիրքը շալկեց իր խղճին վրայ եւ ապրեցաւ անոր հետ Հալէպի մէջ, ուր դարձաւ տիրական դէմք մը՝ ազգային եւ եկեղեցական, եւ մինչեւ իր մահը ան հաւատարմօրէն գործեց գաղութին կազմաւորման եւ վերելքին համար։

Հրանդ Տինք իր ժառանգած արհաւիրքը շալկեց իր խղճին վրայ եւ ապրեցաւ անոր հետ Պոլսոյ մէջ եւ դարձաւ ապրող վկայութիւնը անոր՝ մինչեւ իր սպանութիւնը։

Աւետիս Ճէպէճեանէն մինչեւ Հրանդ Տինք։

Երկու կեանքեր։ Մին ապրուած կեանք եւ միւսը ժառանգուած։

Երկու վկայութիւններ։ Մին ականատեսի վկայութիւն եւ միւսը խղճին տանջանքը։

Այս երկու կեանքերուն եւ վկայութիւններուն միաւորող օղակը Ցեղասպանութիւնն է, որ հայուն համար դարձաւ ինքնութեան հաւատարմութեան պահապանը։ Այս ինքնութեան հաւատարմութիւնը ստեղծեց հայուն հաւաքական ինքնութիւնը, որ կը շարունակուի մինչեւ այսօր՝ Աւետիս Ճէպէճեանէն մինչեւ Հրանդ Տինք ու տակաւին՝ սերունդէ սերունդ։

Աւետիս ճէպէճեան եւ իր նման բոլոր հայերը ապրեցան Ցեղասպանութեան ահաւորութիւնը։ Մեծ է թիւը անոնց, որոնք նահատակուեցան։ Աւետիս ճէպէճեան եւ իր նմանները վերապրեցան։ Հրանդ Տինք եւ իր նմանները շալկեցին եւ կը շարունակեն շալկել հայուն վերապրումը, ինչպէս Հրանդ Տինք հաւատաց. «Անցեալը, որ չես մոռնար, ապահովութիւն կու տայ ապրելու ապագայի տեսլականով»։

Երկու կեանք, երկու վկայութիւն, մէկ ինքնութիւն։

Հայու ինքնութի՞ւնը։

Ցեղասպանութիւնը, որ դարձաւ հայուն ինքնութեան հաւատարմութեան պահպանումը։

Ցեղասպանութիւնը, որ կերտեց հայուն հաւաքական ինքնութիւնը։ Աւետիս Ճէպէճեան եւ Հրանդ Տինք պահեցին եւ հաւատարիմ մնացին հայուն այս հաւաքական ինքնութեան։

Հայը այսօր՝ ի Հայաստան, Արցախ եւ Սփիւռք, պիտի շարունակէ պահել իր հաւատարմութիւնը իր այս հաւաքական ինքնութեան։

Այս հաւաքական ինքնութեանը եւ անոր հաւատարիմ մնալուն մէջ է որ հայը պիտի կերտէ իր ապագան։