ԽՄԲ.- Հ.Յ.Դ.-ՌԱԿ խորհրդաժողովին, «Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման յաջողութիւնները եւ մարտահրաւէրները (իրաւունքներ եւ հատուցում)» թեմայով միացեալ զեկոյցը կարդաց Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի Հայ դատի եւ քաղաքական հարցերով գրասենեակի պատասխանատու Կիրօ Մանոյեան:
Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման եւ Թուրքիայից հողային պահանջների շուրջ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնն ու Ռամկավար ազատական կուսակցութիւնը տարակարծութիւն չունեն ահա աւելի քան երեք տասնամեակից ի վեր։
Արդարեւ, Մեծ Եղեռնի 60ամեակի նախօրէին Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Բիւրոն, Ռամկավար ազատական կուսակցութեան Կեդրոնական վարչութիւնը եւ Սոցիալ դեմոկրատ հնչակեան կուսակցութեան Կեդրոնական վարչութիւնը 1974 թ. Սեպտեմբերի 2ին հայ ժողովրդին ուղղուած կոչով յայտարարում էին, թէ «Մէկ կողմ դնելով այլ մարզերու մէջ զիրենք տարբերող քաղաքական եւ ընկերային ըմբռնումները», «ժամանակը եկած կը համարեն միացեալ կեցուածք մը յայտնաբերելու աշխարհի դիմաց, հայ ազգին դէմ գործուած Ցեղասպանութեան վաթսունամեակին առթիւ»։ Նրանք որոշեցին «հաւաքական ոգեկոչումներով եւ միակամ ձեւով աշխարհին ներկայացնել մեր բոլորի արդար պահանջը՝ Արեւմտահայաստանի բռնագրաւուած հողերը վերադարձնել իրենց միակ իրաւատիրոջը՝ հայ ժողովրդին։
«Եւ որպէսզի ոչ մի պետութիւն առիթ ունենայ խուսափելու հայութեան ձայնը լսելուց՝ հիմնուելով նրա ներքին տարակարծութեան վրայ, անհրաժեշտ է ներկայանալ աշխարհին ամրօրէն միակամ՝ պահանջելու համար մեր Ազգային Դատի հիմնական մի մասի իրագործումը՝ հայապատկան հողերի ազատագրումը թուրքական լծից»։
Այս միացեալ կոչից անցել է 33 տարի, եւ իրադրութեան մէջ կան բազմաթիւ փոփոխութիւններ, որոնք հաշուի առնելով՝ պէտք է բիւրեղացնել մեր կեցուածքները։
Հիմնական փոփոխութիւնը Հայաստանի անկախ Հանրապետութեան գոյութիւնն է։ Պետութիւն, որ համայն հայութեան հայրենիքն է եւ, որպէս այդպիսին, իրաւունքն ու պարտաւորութիւնը ունի համայն հայութեան իրաւունքներն ու շահերը պաշտպանելու։ Պետութիւն, որի բարձրաստիճան պաշտօնատարները՝ նախագահ, արտաքին գործոց նախարար եւ այլք, միջազգային կազմակերպութիւնների բարձրագոյն բեմերից հնչեցնում են Հայոց Ցեղասպանութեան փաստը միջազգային համայնքի կողմից ճանաչելու պահանջը։
Պետութիւն, որի նկատմամբ Թուրքիան ցուցաբերում է թշնամական վերաբերմունք, եւ որից Թուրքիան պահանջում է հրաժարուել հայութեան իրաւունքներից։ Երկրորդ կարեւոր փոփոխութիւնն այն է, որ 1974ին ընդամէնը մի պետութիւն՝ Ուրուկուէյն էր պաշտօնապէս ճանաչել Հայոց Ցեղասպանութիւնը, իսկ այսօր արդէն աւելի քան քսան պետութիւններ եւ միջազգային կազմակերպութիւններ ճանաչել են այն, ոմանք նաեւ կոչ անելով Թուրքիային՝ իր հերթին եւս ճանաչելու Հայոց Ցեղասպանութիւնը։
Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, Ֆրանսիա, Ռուսաստան, Գերմանիա, Արժանթին, Եւրոխորհրդարան՝ նշելու համար մի քանիսին։ Այս արդիւնքը ապահովուած է գլխաւորապէս Սփիւռքի տասնամեակների հետեւողական պայքարի շնորհիւ, որին իր անուրանալի մասնակցութիւնը բերեց նորանկախ հայրենի պետութիւնը, երբ իր արտաքին քաղաքականութեան օրակարգի մասը դարձրեց Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումը։ Պետական պաշտօնական ճանաչումներից բացի, Հայոց Ցեղասպանութեան փաստն այսօր ընդունուել է նաեւ ակադեմական շրջանակների եւ հասարակական կարծիք ձեւաւորող լրատուամիջոցների բացարձակ մեծամասնութեան կողմից։
Այս բոլորը նշանակում է, որ Թուրքիան այս ճակատում պարտուել է, չնայած շարունակում է իր ժխտումի քաղաքականութիւնը հնարաւոր բոլոր միջոցներով։ Թուրքիայի այս ժխտումի քաղաքականութիւնը եւս դատապարտւում է միջազգային քաղաքական ու հասարակական շրջանակների կողմից։ Այս կացութիւնը ստեղծել է նոր մարտահրաւէրներ, որոնց նկատմամբ անհրաժեշտ է մեր դիրքերը ճշդել կամ վերահաստատել։
Արդարեւ, կասեցնելու համար Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման առաջընթացը, Թուրքիան եւ նրա որոշ դաշնակիցները «հաշտութեան» եւ «պատմութեան ուսումնասիրութեան» անուան տակ փորձեցին եւ շարունակում են փորձել խոչընդոտներ առաջացնել։
Տխրահռչակ «Թուրք-հայկական հաշտութեան յանձնաժողովի» դէմ հայութեան միասնական կեցուածքը՝ Հայաստանի Ազգային ժողովից մինչեւ Սփիւռքի ամենահեռաւոր անկիւնը, մեծ մասամբ ձախողութեան մատնեցին այդ վնասակար նախաձեռնութիւնը։ Այդ կեղծ հաշտութեան նախաձեռնութեան դէմ հայութեան բոլոր հատուածների կեցուածքը պահանջում է, որ հաշտութեան փորձերը հիմնուած լինեն ճշմարտութեան վրայ՝ առանց շրջանցելու հայ-թուրքական կնճռի գլխաւոր խնդիրները, եւ երկրորդ՝ որ հաշտութեան համար խօսող կողմերն ունենան իրենց ժողովուրդների կողմից տրուած լիազօրութիւն։
Երրորդ կողմերի միջոցներով ֆինանսաւորուած կեղծ երկխօսութեան փորձերը շարունակւում են, թէեւ նրանց յաւակնութիւնն ու ազդեցութիւնը բաւական փոքրացել են։ Անհրաժեշտ է այս ոտնձգութիւնների նկատմամբ սթափ լինել։ Ինչ վերաբերում է «պատմաբանների յանձնաժողով» կազմելու՝ պաշտօնական Անգարայի առաջարկին, ապա պաշտօնական Երեւանը արդէն տուել է իր պատասխանը։ Մնում է տեւաբար այդ մասին յիշեցնել նոյնիսկ ա՛յս հարցը խեղաթիւրող թուրքական քարոզչութեան թիրախ դարձած միջազգային հանրային կարծիքին։
Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչմանը զուգահեռ առաջացած երկրորդ մարտահրաւէրը վերաբերում է Թուրքիայի պատասխանատուութեան խնդրին։ Հազուագիւտ են այն պետական ու միջազգային շրջանակները, որոնք Թուրքիայից ակնկալում կամ պահանջում են ոչ միայն ճանաչել Հայոց Ցեղասպանութեան պատմական փաստը, այլեւ ստանձնել պատասխանատուութիւն։ Որոշ շրջանակներում ձեւաւորուել է այն մտայնութիւնը, թէ Թուրքիան կարող է մարդկութեան դէմ ոճիր համարուող Ցեղասպանութեան փաստը ճանաչել, բայց որեւէ պատասխանատուութիւն չկրել։
Անհրաժեշտ է այս ուղղութեամբ պայքար ծաւալել, որպէսզի միջազգային համայնքի շրջանում յաղթանակի արդարամտութիւնը, եւ ամրապնդուի այն գաղափարը, որ Ցեղասպանութեան ամբողջական ճանաչումն անպայմանօրէն ենթադրում է համապատասխան լիարժէք հատուցում, մարդկային մեր հսկայական կորստի, մեզնից յափշտակուած եւ աւերուած մշակութային հարստութիւնների եւ մեր ժողովրդի կալուածային, ինչքի, ստացուածքների եւ այլ հարստութիւնների ահռելի կորուստների դիմաց։
Միաժամանակ, պէտք է յստակ դարձնել բոլորի համար, որ մեր պահանջատիրութիւնը պայմանաւորող գլխաւոր ազդակը անուրանալի կերպով հայապատկան հողատարածքների վերադարձն է իրենց իրաւատիրոջը, այսինքն՝ հայ ժողովրդին՝ Սեւրի դաշնագիրը եւ իրաւական յստակ հիմք ունեցող Ուիլսընեան սահմաններն ընդունելով իբրեւ վաւերական մեկնակէտ։ Ահա այստեղ անհրաժեշտ է աւարտին հասցնել իրաւական թղթածրարների պատրաստութեան աշխատանքը, ճշդել առաջնահերթութիւնները եւ քայլեր առնել։
Միջազգային իրաւունքով ամրագրուած հայ ժողովրդի այս իրաւունքների ձեռքբերումը պահանջում է Հայաստանի Հանրապետութեան եւ համահայկական կուսակցութիւնների միջեւ աշխատանքի համադրում։
Արտերկրում համահայկական կուսակցութիւնները պէտք է գլխաւորեն եւ համադրեն Ցեղասպանութեան ճանաչման եւ պահանջատիրութեան առնչութեամբ կատարուող աշխատանքները՝ ձգտելով տեւապէս ուժական պահել Հայ Դատի հետապնդման ոգին: Հայկական դատը, ամէնից առաջ եւ յետոյ, քաղաքական հարց է։ Հետեւաբար, Թուրքիայից պահանջատիրութեան կապակցութեամբ համահայկական կուսակցութիւնները պէտք է հետամուտ լինեն որդեգրելու միասնական կեցուածք, որն աստիճանաբար պէտք է տարածում գտնի՝ ընդգրկելով արտասահմանի ամբողջ հայութեանը կամ նրա մեծամասնութեանը:
Մեր ժողովրդի միասնականութիւնը խնդրոյ առարկայ դարձնող կամ չհամակարգուած նախաձեռնութիւնները չեն կարող յաջողութիւն արձանագրել. աւելին՝ դրանք կարող են նոյնիսկ վնասակար լինել՝ իրենց հեղինակների ցանկութիւններից եւ կամքից անկախ։
Հայ Դատի հետապնդման աշխատանքները համադրել եւ ղեկավարել՝ չի նշանակում Հայ Դատը սեփականաշնորհել։
Ընդհակառակը՝ Հայ դատը իւրաքանչիւր հայի խնդիրն է, հետեւաբար՝ հայկական իւրաքանչիւր հաւաքականութեան պարտականութիւնն է այդ ուղղութեամբ իր մասնակցութիւնը բերել։ Հայկական հին թէ նոր գաղութները, մասնակից դառնալով այդ երկրների հասարակական-քաղաքական կեանքին, պէտք է նոր թափով հետապնդեն Հայ դատի հարցերը այդ երկրների քաղաքական օրակարգի մաս դարձնելու աշխատանքները:
Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումը խոչընդոտելու մէկ այլ փորձ է թուրքական եւ միջազգային որոշ շրջանակների կողմից առաջ քաշուող այն վարկածը, թէ այդ ճանաչումը իբր թէ խոչընդոտում է Թուրքիայում բարեփոխումները։ Ողջունելով հանդերձ Թուրքիայում ցանկացած իսկական բարեփոխում՝ անընդունելի ենք համարում այն, որ այդ «բարեփոխումները» կատարուեն ճշմարտութեան եւ հայութեան իրաւունքների հաշուին։ Նման «բարեփոխումներն» իսկական չեն, եթէ չեն ծառայում նաեւ պատմական արդարութեան վերականգնմանը։
Իրականութիւնն այն է, որ այդ «բարեփոխումները» յաճախ օգտագործւում են նոյն այդ «բարեփոխողների» կողմից՝ թաքցնելու համար Թուրքիայում տիրող եւ պաշտօնական հովանաւորութիւն ունեցող հակահայ մթնոլորտն ու քաղաքականութիւնը, որի վառ օրինակները մենք տեսնում ենք ամէն օր, եւ որի զոհը դարձաւ այդ «բարեփոխումների» ջատագով Հրանդ Տինքը։ Թուրքիայում հայութեան՝ որպէս կրօնական համայնքի սահմանափակ իրաւունքները ոտնահարելով՝ Թուրքիան խախտում է իր կողմից գովերգուած Լօզանի դաշնագրով ստանձնած իր պարտաւորութիւնները։
Գլխաւորապէս որպէս արդիւնք արտաքին ճնշումների եւ ի հեճուկս պաշտօնական քաղաքականութեան՝ այդուհանդերձ, Թուրքիայում կան որոշ տեղաշարժեր, որոնք եւս պէտք է հաշուի առնել։
Այսօր Թուրքիայի հասարակութիւնը իր ինքնութեան եւ արմատների փնտռտուքի մէջ է՝ փաստօրէն, չընդունելով տասնամեակներ շարունակ Աթաթուրքի անունով պարտադրուած շինծու ինքնութիւնը։ Ըստ մի շարք տուեալների՝ հարիւր հազարների է հասնում նրանց թիւը, ովքեր թաքուն պահել են ու շարունակում են պահել իրենց հայկական ինքնութիւնը։ Նոյնքան եւ աւելի է համարւում նրանց թիւը, ովքեր իրենց արեան մէջ հայկական ժառանգութիւն ունենալ են դաւանում։ Այս բոլորը ուսումնասիրելու, դրանց հաւանական դերակատարութիւնը ճշդելու մարտահրաւէր ենք դիմագրաւում այսօր։
Հաւանաբար, հարկ չկայ ասելու այն, ինչ անուրանալի է, բայց կրկնութեան գնով արձանագրենք. Հայ Դատի պայքարը կÿարդիւնաւորուի, եթէ զօրաւոր է հայկական պետութիւնը։ Հայաստանի Հանրապետութիւնն է այն իրաւական եւ քաղաքական վէմը, որի վրայ պիտի կառուցուի մեր ամբողջական հայրենիքը։
Հայաստանի հզօրացումը չի ենթադրում միայն ռազմական ուժ. այս մասին արդէն մանրամասն խօսուեց նախորդ հարցի քննարկման ժամանակ։ Այստեղ ուզում ենք պարզապէս շեշտել, որ Հայաստանի բազմակողմանի հզօրացումը Հայ դատի պայքարի առաջնահերթ խնդիրն է այսօր։ Միաժամանակ, Հայ դատի իրականացման վէմ հանդիսանալ՝ չի նշանակում պատերազմ յայտարարել Թուրքիային, այլ նշանակում է լինել այնքան ուժեղ, որ կարողանայ դիմադրել թուրքական ճնշումներին եւ նախապայմաններին, որ կարողանայ մղել Թուրքիան, որ անկեղծ երկխօսութեան մէջ մտնի իր՝ Հայաստանի հետ, եւ հայ-թուրքական կնճիռը լուծի քաղաքակիրթ երկխօսութեամբ։
Ամփոփելու համար արձանագրենք, որ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչումն արդէն բաւական յաջողութիւն է արձանագրել, եւ այժմ անհրաժեշտ է շեշտը դնել Թուրքիայի պատասխանատուութեան ճանաչման վրայ։ Թուրքիան արդէն վաղուց հասկացել է, որ Ցեղասպանութեան ճանաչումը ենթադրում է հատուցում, ներառեալ՝ հողային հատուցում։ Մնում է, որ մենք յարատեւ պայքար մղենք, մինչեւ գայ այդ յաղթանակի օրը։
