«Հայաստանի Պետութեան Այսօրուայ Անզօրութիւնը Չպէտք է Թոյլ Տանք, Որ Փոխանցուի Հայ Ազգին»

ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅ ԳՈՐԾԱՐԱՐ, ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՈՒԺԱՆԻՒԹԻ ԵՒ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹԵԱՆ ՀԱՐՑԵՐՈՎ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՓՈՐՁԱԳԷՏ, ՏՆՏԵՍԱԳԷՏ, ԳՐՈՂ ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆԻ ՀԵՏ

Վարեց՝ ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ

«Մենք իրաւունք չունենք ազգային ամբողջ շահերը մէկ կողմ դնելու, պարզապէս, որովհետեւ պետութիւնը հրաժարուել է այդ շահերից: Այդ դէպքում մենք էլ դաւաճանած կը լինենք մեր ազգային շահերին», «Ասպարէզ»ի հետ հարցազրոյցում նշում է համաշխարհային ուժանիւթի (էներգետիկայի, energy-ի) եւ անվտանգութեան հարցերով միջազգային փորձագէտ Վահան Զանոյեանը:

Զանոյեանը շուրջ չորս տասնամեակ որպէս խոհրդական է աշխատել 15 տարբեր կառավարութիւնների, ինչպէս նաեւ՝ հանածոյ վառելիքի միջազգային մասնաւոր եւ պետական ընկերութիւնների համար: Վահան Զանոյեանը նաեւ ստեղծագործում է, հեղինակ է բանաստեղծութիւնների եւ վէպերի: Ծնուած լինելով եւ նախնական կրթութիւնը ստանալով Լիբանանում, Վահան Զանոյէանն այնուհետեւ տեղափոխուել է եւ կրթութիւնը շարունակել Միացեալ Նահանգներում: Վերջին շրջանում Վահան Զանոյեանը հիմնականում բնակւում եւ գործում է Հայաստանում:

Ստորեւ՝ Վահան Զանոյեանի հետ հարցազրոյց` հայութեան առջեւ ծառացած մարտահրաւէրների, դրանց յաղթահարման միջոցների, ազգային շահերի պաշտպանութեան գործում համահայկական պատասխանատուութեան եւ այժմէական այլ հարցերի շուրջ:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.-  Համահայկական տիրոյթում ազգային ինքնութեան ճգնաժամ է` մարտահրաւէր է նետուած հայի ազգային նկարագիրը կազմող ինքնութեան  բաղադրիչներին` պատմութեանը, մշակոյթին, ազգային եկեղեցուն, մեր հայրենիքին` տարածքային առումով եւ Սփիւռքին: Նման իրավիճակում ինչպէ՞ս է հնարաւոր յաղթահարել մեր ազգի գոյապայքարի ամենածանր փուլերից մէկը: 

ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆ.- Մեր ինքնութեան ճգնաժամը շատ խորքային է եւ ցաւօք կարճաժամկէտ լուծում չունի, քանի որ կապուած է տարիներ շարունակ գոյութիւն ունեցող կրթական համակարգի, սերունդների պատրաստութեան հետ: Երկարաժամկէտ լուծումը պահանջում է ամբողջ կրթական համակարգի  արմատական բարեփոխում, եւ այստեղ հարց է առաջանում՝ մենք այդքան ժամանակ ունե՞նք: Անկախութիւնից ի վեր, առաւել քան 30 տարի մսխել ենք այդ իմաստով, եւ ամենակարեւոր հարցը նա է, թէ առաջին օրից կրթական համակարգում ինչո՞ւ աւելի արմատական փոփոխութիւններ չարուեցին` ազգային պատմութիւն, ազգային ինքնութիւն, նկարագիր չդասաւանդուեց: Եթէ դա լինէր, այսօր կ՛ունենայինք սերունդներ, որ տարբեր կերպ կը մտածէին, եւ ինքնութեան ճգնաժամը չէր լինի:

Իմ համար ինքնութեան հասկացողութիւնը սերտօրէն առնչւում է պատմութեան գիտակցութեան հետ: Եթէ տեղի պատմութիւնը կարողանաս իւրացնել՝ այդ տեղը քոնն է: Ես ինչո՞ւ եմ կապուած Հայաստանին, այն դէպքում, երբ Հայաստանում չեմ ծնուել ու մեծացել, իմ արմատներն այսօրուայ Հայաստանից չեն, այլ Կիլիկիայից են:  Բայց Հայաստանին կապուած եմ, որովհետեւ պատմութիւնը մանկութիւնից բացատրել են, եւ ես իւրացրել եմ: Արցախն արմատացած է իմ գիտակցութեան մէջ` ութ տարեկանից մինչեւ 18 տարեկանս Արցախի մասին դասաւանդում էին դպրոցում: Երբ պատմութիւնը իւրացնում ես, քո հայրենիքի, ինքնութեան մաս է դառնում, եւ մենք որպէս ազգ ձախողել ենք այս գաղափարը սերունդներին փոխանցելը: Եւ սա մէկ մասն է ինքնութեան ներկայի ճգնաժամի: Միւս մասը, անշուշտ հիասթափութիւնն է: Մինչեւ 2020 թուականը, մենք յաղթական ժողովրդի հոգեբանութիւն ունէինք` 90ականների յաղթանակներից յետոյ մեր արժանապատուութիւնը վերագտած, ջարդերից եւ նախորդող պարտութիւններից յետոյ առաջին յաղթանակներն ունեցած յաղթական ժողովուրդ: Եւ յանկարծ 2020ը եղաւ, եւ այդ ամբողջ երեւոյթը քայքայուեց ժողովրդի շրջանում, եւ կարծես դա էլ հարուած էր կարծեցեալ ինքնութեան հասկացողութեանը: Կարծեցեալ եմ ասում, որովհետեւ այդ բոլորը որոշ չափով սուտ եղաւ 2020ից յետոյ:

Ինչպէ՞ս կարող ենք դուրս գալ այս իրավիճակից: Այս ամէնում շատ կարեւոր է շիտակ քաղաքական ղեկավարութիւնը, որն ըստ իս, մենք չունենք այսօր: Այդ մարտահրաւէրը յաղթահարել կարողացող ղեկավարութիւն չունենք` ո՛չ իշխանութեան մէջ, ցաւօք, ո՛չ էլ ընդդիմութեան: Եւ այստեղ խնդիրն այն է, որ իշխանութիւնը, կարծես թէ ժողովրդից առաջ նոյնիսկ, համակերպուել է, հաշտուել է այս կորուստների, պարտութեան հետ: Նման մեծ կորստից յետոյ, քաղաքական ղեկավարութիւնն ունի մէկ գլխաւոր պարտականութիւն՝ ժողովրդին ոգեւորել, միաւորել, ոտքի հանել, որ այդ մարտահրաւէրներին դիմագրաւենք: Մենք ճիշդ հակառակն ենք անում՝ քարոզում ենք համակերպուել, հաշտուել, ընդունել:

Այս բոլորն իրականացւում է իրատեսութեան շղարշի տակ, որ պէտք է իրատես լինենք: Իրատես լինել նշանակում է ընդունել եղածը որպէս իրողութիւն, բայց չի նշանակում համակերպուել, հաշտուել եղածի հետ, սրանք բոլորովին տարբեր բաներ են: Յաճախ քարոզչութիւն է տարւում, որ պէտք է իրատես լինենք առ այն, որ մեր դրացիներն աւելի ուժեղ են, զինուած են, հնարաւորութիւններ ունեն, եւ մենք ո՞վ ենք, որ դիմագրաւենք, եւ ըստ այդմ պէտք է համակերպուենք: Սրանից աւելի վտանգաւոր քարոզչութիւն չի կարող լինել: Ես չեմ ասում, որ մենք պէտք է անպատասխանատու ձեւով ելնենք, պատերազմ հռչակենք, վրէժխնդիր լինենք: Ոչ, հարցը բոլորովին դա չէ, բայց պատրաստուել կորուստները դիմագրաւելու առանց դրանց հետ հաշտուելու, դրանք ընդունելով հանդերձ՝ յաջորդ քայլերի մասին մտածել, սրանք բոլորովին տարբեր բաներ են:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Հայաստանի իշխանութիւնները ստեղծուած իրավիճակից ելք, եւ Հայաստանի անվտանգութիւնն ապահովելու միակ միջոց տեսնում են Ադրբեջանի հետ խաղաղութեան պայմանագրի կնքումը: Հնարաւոր համարու՞մ էք խաղաղութիւն մի երկրի հետ, որն անթաքոյց յայտարարում է Հայաստանը բռնազաւթելու իր մտադրութիւնների մասին, որոնք ուղեկցւում են այդ դիրքորոշմանը համարժէք գործողութիւններով:

ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆ.- Այսօր, Հայաստանի պայմաններում յայտարարուող խաղաղութեան օրակարգ ասուածը պատմութեան մէջ բացառիկ երեւոյթ է: Սա ասում եմ ելնելով իմ փորձառութիւնից` խօսում եմ որպէս ազգային անվտանգութեան մրցունակութեան եւ ուժանիւթի անվտանգութեան հարցերով միջազգային փորձագէտ, եւ ոչ Հայաստանի ներքին քաղաքականութեան մէջ որպէս քաղաքական որեւէ կողմնորոշում ունեցող մարդ: Շատ կարեւոր է, որ սա շեշտեմ: Աւելի քան 35 տարի, տարբեր կառավարութիւններում անվտանգութեան խորհրդատու եմ եղել, եւ  մարդկութեան պատմութեան մէջ չկայ մի դէպք, ուր երկու թշնամիների կամ հակառակորդների մի կողմը՝ աւելի տկար, պարտուած կողմը անվտանգութիւն ձեռք բերի ՝իր թշնամուց խաղաղութիւն մուրալով: Նման բան չկայ` խաղաղութիւնը անվտանգութիւն չի ապահովում:

Այն երկրները, որոնք կարողացել են իրենց անվտանգութիւնը տարբեր միջոցներով ապահովել` խաղաղութիւն ունեն, բայց խաղաղութիւնը չէ, որ անվտանգութիւն կ՛ապահովուի, ճիշդ հակառակը: Այսինքն խաղաղութիւն ունենալու համար մենք պէտք է պատրաստ լինենք յաջորդ յարձակումը ետ մղելուն, անվտանգութիւնը արդէն ապահոված պէտք է լինի, որ կարողանանք  խաղաղութիւն ունենալ եւ այդ է սխալը այս հարցում: Նոյնիսկ եթէ մի օր խաղաղութեան փաստաթուղթ ստորագրուի, ինչին ես թերահաւատ եմ, այդ պայմանագրի թուղթը նոյնիսկ աւելի արժէք կ՛ունենայ քան պայմանագիրը` այն իմաստով, որ չպիտի յարգուեն պայմանները, նոր խնդիրներ պիտի յարուցուեն, ինչպէս արդէն տեսնում ենք: Մեզ կը յայտարարեն նախայարձակ, եւ առիթներ կը ստեղծեն, որպէսզի իրենց այդ աւելի ծաւալապաշտ ծրագրերին հասնեն:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ադրբեջանի կողմից այժմ էլ ներկայացւում են տարբեր հարցերում զիջումների միակողմանի նախապայմաններ, այդ թւում` Հայաստանի Սահմանադրութիւնը փոփոխելու հարցը:

ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆ.- Զիջումներով խաղաղութեան չենք հասնի, զիջումներով կը հասնենք միայն յաջորդ զիջումների պահանջներին, այսպէս է պատմականօրէն: Շատերը հիմա ասում են՝ ներկայում մենք թոյլ ենք, իրենք աւելի ուժեղ են, եւ շատ կարեւոր դաշնակիցներ ունեն: Օրինակ, Ադրբեջանը 2020ի յաղթանակներին միայնակ չէր կարող հասնել՝ առանց Թուրքիայի եւ Իսրայէլի աջակցութեան, անկարելի էր, որ մենք այդ աստիճանի կորուստներ ունենայինք միայն Ադրբեջանի դէմ պայքարում: Եւ յաճախ հարցնում են, այս իրավիճակում ի՞նչ կարող ենք անել: Անվտանգութիւն ապահովելու միակ ձեւը, որ ես գիտեմ, իմ փորձագիտական աշխատանքի արդիւնքում` պատերազմի պատրաստուելն է, այլ ձեւ չկայ, մնացած ամէն ինչը սուտ է, խաբկանք է: Պատերազմի պատրաստուել` չի նշանակում ելնել վաղը պատերազմ հռչակել, այդ մասին չէ խօսքը, այլ նախ, մեր ազգային միջոցների (ռեսուրսների) մեծ մասը՝ 95 տոկոսից աւելին յատկացնել պաշտպանութեանը, որ մենք չենք անում:

Որոշակի աշխատանքներ այս ուղղութեամբ իրականացւում են, բայց անվտանգութիւնը շատ օղակներ ունի:

Անվտանգութիւնը մենք պէտք է պատկերացնենք որպէս իրար շրջապատող տարբեր օղակներ: Երբ խօսում ենք անվտանգութեան մասին, մարդիկ կարծում են, որ խօսքը զուտ մարտունակ բանակի, արդիական զէնքերի, թշնամուց մի քանի քայլ աւելի առաջ արհեստագիտութեան (տեխնոլոգիական) առաջադիմութեան,, ռազմական բարեփոխումների մասին է: Բայց, Հայաստանում բանակի բարոյական վիճակը փոխելու մասին էլ պէտք է մտածել, ինչն այսօր ահաւոր է: Մեր բանակն անմխիթար վիճակում է, ինչին ինքս ականատես եմ եղել, տեսել եմ մեր դիրքերը, որ անհաւատալի վիճակում են:  Առանցքը սա է՝ ռազմական մարտունակ բանակ, արդիական զէնքեր եւ այլն: Բայց եթէ նոյնիսկ սրանք ունենայինք, որ չունենք այսօր, մեր անվտանգութիւնը ապահովուած չէր լինի: Անվտանգութեան երկրորդ օղակը կայ, որ ամենակարեւորներից է՝ տարածաշրջանի գաղտնի հետազօտութիւնների հարցը:  Թշնամուդ պէտք է ճանաչես, յատկապէս երեք ուղղութիւններով, նախ՝ պէտք է շատ մօտից ծանօթ լինես թշնամուդ կարողականութիւններին, թէ ինչ ունի եւ որտեղ է պահում, եւ ինչ չունի: Երկրորդ, պէտք է տեղեակ լինես թշնամուդ մտադրութիւններից, ծրագրերից,  յետին նպատակներից, եւ երրորդ՝ պէտք է տեղեկացուած լինես այդ թշնամու կամքի մասին` իր մտադրութիւնները հետապնդելու  կամքի: Երբ 2020ի պատերազմը սկսուեց, մենք գաղափար չունէինք այս հարցերի մասին, եւ ինչն աւելի վատ է՝ սխալ տեղեկութիւններ ունէինք, ինչի արդիւնքում սխալ եզրակացութիւնների էինք յանգել: Մինչդեռ իրենք ամէն ինչ գիտէին մեր մասին՝ թէ մեր ուժերն ուր են,  ինչ զօրամաս որտեղից որտեղ է ձգւում, այսինքն՝ ամէն ինչ յստակ կար իրենց առջեւ: Եթէ նոյնիսկ աշխարհի ամենամարտունակ բանակն ունենաս, սակայն գաղտնի հետախուզութիւն չունենաս` պատրաստ ես ձախողելու:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ադրբեջանի` Հայաստանին ուղղուած գոյաբանական սպառնալիքները պարբերական բնոյթ են կրում եւ երբեմն ուղեկցւում են գործողութիւններով, անվտանգութեան ի՞նչ այլ միջոցներ պէտք է կիրառուեն: 

ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆ.- Թշնամու կողմից իրենց մտադրութիւնների մասով գաղտնիք չկայ, նրանք ամէն ինչ բացէիբաց յայտարարում են, եւ ոչ մէկ կամ երկու անգամ, այլ  ամէն օր գրեթէ այդ ուղղութեամբ յայտարարութիւններ են անում: Բայց մեր իշխանութիւնները կա՛մ չեն ուզում ընդունել, քանի որ այդպէս հետապնդում են  խաղաղութեան օրակարգը, կամ էլ այն զգացումն ունեն, որ ճար չունեն, թոյլ են, ստիպուած են: Բայց, անվտանգութեան նշածս երկրորդ օղակից դուրս, շատ կարեւոր այլ օղակներ կան, որ մենք անտեսում ենք:

Հայաստանի նման փոքր երկրի համար, նոյնիսկ չի բաւականացնի մարտունակ բանակը: Մեզ պէտք են շատ կարեւոր դաշնակցային կապեր, մենք պէտք է ունենանք դիւանագիտական բանակ, ամբողջական ռազմավարութիւն, որ նոյն կարգապահութեամբ, ինչպէս զինուորականն է, դիւանագիտական արշաւ իրականացնենք՝ աշխարհի մեր դաշնակիցներին եւ նոյնիսկ մեր հակառակորդներին համոզենք, հասկացնենք մեր դիրքորոշումների մասով: Այսօր չունենք ոչ մի դաշնակից: Միաժամանակ, շատ կարեւոր է, որ այդ դաշնակիցներին, երբ մօտենանք միայն լաց չլինի, այլ՝ իրենց առաջարկ ունենանք: Դիւանագիտութիւնը դատարկ ձեռքով չի ստացւում, պէտք է մի բան ունենաս տալու, միակողմանի դաշնակիցների ես չեմ հաւատում:

Մենք պէտք է ունենանք նաեւ իրաւական հսկայ արշաւ նոյն կարգապահութեամբ, ինչպէս զինուորականը, քանզի իրաւական հարցեր կան: Արցախն ընդունուած է իբրեւ Ադրբեջանի սահմաններում, ինչն իրաւական հիմք չունի: Մենք 26 տարի ինչո՞ւ մսխեցինք, նկատի ունեմ Բիշքեքի զինադադարից` 94ից մինչեւ 2020 թուականը:  26 տարուայ մէջ մենք կարող էինք այնպիսի  իրաւական արշաւներ ունենալ, որ միջազգային հանրութեանը համոզէր, որ Արցախի՝ Ադրբեջանի սահմաններից ներս լինելը իրաւական, պատմական հիմքեր չունի, ոչ մի իրաւունքների վրայ հիմնուած հիմք չունի: Արցախը տարիներ ի վեր ընկալուել է միջազգային հանրութեան կողմից որպէս վիճելի տարածք, արցախցիները եղել են որպէս իրենց մայր երկրից անկախութիւն հռչակած ժողովուրդ, Արցախի սահմանման (բրենդինգի) հարցն էլ, մենք կրկին ձախողել ենք, եւ սա էլ անվտանգութեան հետ կապ ունի: 

Անշուշտ, անձի համար շատ աւելի կարեւոր, եւս մէկ օղակ կայ` ազգային արժէքների, ազգային գիտակցութեան, պատմութեան եւ պատմական իրաւունքների գիտակցութեան օղակը, քանի որ ի վերջոյ, զինուորը պիտի կռուի, իսկ ինչի՞ համար պիտի կռուի: Այդ զինուորն անշարժ գոյքի համար չէ, որ կռւում է, այլ՝ հայրենիքը պաշտպանելու: Իսկ հայրենիքն ի՞նչ է: Եւ վերադառնում ենք ձեր առաջին հարցին` մեր ինքնութեան, մեր պատմական իրաւունքների, մեր պատմական հայրենիքի իրաւունքների մասին: Եւ այսօր, այդ արժէքներն է, որ մենք կամաց կամաց խորտակում ենք: Այսինքն, եթէ ցանկանում ենք զինուորի բարոյական վիճակը բարձրացնել՝ իր կռուելու պատճառը պէտք է յստակ լինի: Երբ այդ պատճառներից ամենագլխաւորը, մեր պատմական իրաւունքները, մեր հայրենիքը, մեր հայրենիքի հասկացողութիւնը վերացնենք՝ արդէն զինաթափած կը լինենք այդ զինուորին, անկախ թէ ֆիզիկական ինչ զէնք ունի, մենք արդէն հոգեպէս զինաթափում ենք նրան: Սա աւելի կարեւոր է, որ երբ այս վերջին օղակը ջախջախենք՝ անվտանգութիւնն արդէն վտանգուած է, այն ամենաառաջին օղակն այլեւս իմաստ չունի:

Այս ամէնի հետ միասին, կայ նաեւ տեղեկատուական արշաւը եւ այս բոլորն անվտանգութեան մաս են, մեր պարագայում միայն ռազմական անվտանգութեան հարցը չէ: 

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Այսինքն, ազգային անվտանգութեան գլխաւոր օղակները կամ չափազանց թուլացած են, կամ չեն գործում, եւ հիմնական պատճառներից է ազգային գործօնի անջատումը պետութիւնից:

ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆ.- Պատերազմ յանուն ոչինչի խօսոյթը, պատմական Հայաստան-այսօրուայ  Հայաստանի Հանրապետութիւն տարանջատումը, այս բոլոր հարցերը, երբ մէջտեղ են բերւում, եւ երբ ազգային օրակարգը տարանջատւում է Հայաստանի Հանրապետութեան օրակարգից` ամենաինքնադաւ, կեղծ տարանջատումն է: Այլ երկրներում չկայ նման բան: Սխալ չհասկանաք ինձ, շատ կարեւոր է, որ շեշտեմ` կայ  պետական շահ հասկացողութիւն, որ չափազանց կարեւոր է, եւ երբեմն, այդ  պետական շահի համար որոշ արժէքներ էլ զոհաբերւում են, շատ երկրներ են դա անում: Սակայն ազգային շահերն ու պետական շահերը տարանջատելը ինքնախաբէութիւն է: Մեր պարագայում յատկապէս, եթէ դիտարկենք թէ ազգն ինչ է, եւ պետութիւնն ինչ է:

Դարերով ազգը պահել ենք առանց պետականութիւն, հայ ազգը շատ աւելի մեծ է, մնայուն եւ շատ աւելի տոկուն է, քան պետութիւնը: Պետութիւնը 33 տարուայ պատմութիւն ունի, ազգը՝ 5000 տարուայ, մենք ինչպէ՞ս ենք դիմացել այդքան տարի առանց պետութեան: Չեմ  ստորադասում պետութիւնը, որը  բացարձակ արժէք է, հայ պետականութիւնից աւելի բարձր արժէք չկայ աշխարհում, բայց չխաբենք մեզ, որ այսօր կարող ենք այս պետութիւնը` 29.743 կմ.ով, միայն նշուած տարածքի մէջ եղած միջոցներով պահել ու պաշտպանել, անկարելի է՝ քարտէզին նայէք: Ուրեմն, պէտք է օգտագործենք ամբողջ ազգի միջոցները: Ես ասել եմ, որ ազգն այս բոլորից դուրս է, Արարատն այս բոլորից դուրս է՝ Արարատը մեր հոգեւոր հայրենիքի մասն է եղել հազարաւոր տարիներ: ճիշդ է, այսօր Հայաստանի Հանրապետութեան մաս չի կազմում, բայց այն մեր հայրենիքի, հոգեւոր հայրենիքի մաս չանելը մեծ սխալ է: Այդ իմաստով եթէ դիտարկենք, Կոմիտասը Հայաստանի Հանրապետութեան հետ կապ չունի, ուրեմն մերը չէ՞, մեր մշակոյթի, մեր ինքնութեան, մեր պատմութեան մաս չի կազմո՞ւմ:  Այսինքն, տեսնո՞ւմ էք չէ, ինչ սխալ մօտեցում է, եւ ինչ սպառնալիք, եթէ ժողովուրդը սկսի համոզուել այս հարցերում: Անշուշտ այստեղ շատ կարեւոր հարց է ծագում, թէ ինչպէ՞ս ամբողջ ազգը լծել այսօրուայ հանրապետութեան կամ պետութեան պահպանման խնդրին:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Սփիւռքի համակարգուած ներգրաւումը համահայկական օրակարգում, վճռորոշ նշանակութիւն կ՛ունենայ համազգային խնդիրների լուծման հարցում: Մինչդեռ, Սփիւռքի մասնակցութիւնը պետականաշինութեանը սահմանափակուած է: Միաժամանակ, Սփիւռքն էլ բազմաթիւ մարտահրաւէրների առաջ է, որոնց դիմակայելու համար կարիք ունի Հայաստանի աջակցութեանը որպէս կենտրոնի: Ինչպէ՞ս պէտք է կազմակերպուի Սփիւռքն այսօր, եւ ո՞րն է հայրենաշինութեան գործում Սփիւռքին առաւել արդիւնաւէտ ներգրաւուելու ձեւաչափը:

ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆ.- Սփիւռքն էլ այսօր շփոթուած է, ինչպէս Հայաստանի ժողովուրդը: Ինքնութեան հարցերը, ինչպէս հայաստանցիների մօտ, Սփիւռքում էլ կան, եւ աւելի վատ են, քանի որ Սփիւռքը մէկ իրողութիւն չէ: Մենք հեշտօրէն Սփիւռք ենք ասում, սակայն ի՞նչ է Սփիւռք: Սփիւռքը շատ բազմախաւ, տարբեր իրականութիւններից է բաղկացած, եւ յաճախ իրար չհասկացող, իրար հետ կապ չունեցող իրականութիւններ են: Ցեղասպանութիւնը վերապրած Սփիւռքը բոլորովին  տարբեր իրողութիւն է, քան վերջին 30 տարին Հայաստանից Գլենդել գնացած Սփիւռքը, ռուսահայերի սփիւռքը բոլորովին տարբեր է օրինակ Բոստոնի չորրորդ կամ հինգերորդ սերնդի Սփիւռքից, ինչպէս Միջին Արեւելքի Սփիւռքը տարբեր է Եւրոպականից, եւ այլն:

Սփիւռքը, յատկապէս Ցեղասպանութիւնը վերապրած սփիւռքահայերը, ըստ իս հիանալի աշխատանք են կատարել հայապահպանման գործում, եւ ես մեծ յարգանք ունեմ առաջին, երկրորդ, երրորդ սերունդների նկատմամբ, որ ամենածանր պայմաններում, կէս ողջ կէս մեռած, իրենց ազգային նկարագիրը՝ պատմութիւնը, լեզուն, ինքնութիւնը պահելու համար մեծ զոհողութիւնների են գնացել՝ չունենալով որեւէ մեծ պետութեան հովանաւորութիւն: 

Հայաստանի անկախութիւնից յետոյ, Սփիւռքը մեծ շունչ քաշեց, որ այդ  հայապապահպանման բեռի մի մասն իր ուսերից ընկել է, եւ կայ ազատ, անկախ Հայաստան, որը կը լինի պահապանն այդ ինքնութեան, պատմութեան, մշակոյթի եւ իրաւունքների: Եւ որոշ ժամանակ այդ հաւատքը դեռ կար, ու անկախութեան առաջին տարիներին, Սփիւռքից հսկայ հնարաւորութիւններ հոսեցին դէպի Հայաստան: Բայց այսօր հակառակն է՝ Հայաստանը սկսել է ուրանալ մեր ազգային ժառանգութիւնը, մեր ազգային իրաւունքները: Սփիւռքն այսօր շփոթի մէջ է, թէ ինչ անենք հիմա`  շարունակենք Հայաստանի Հանրապետութեանն աջակցել, թէ՞ վերադառնանք մեր հին առաքելութեանը՝ Սփիւռքը վերակազմակերպենք: 

Ըստ իս, Սփիւռքը կարիք ունի արմատական վերակազմակերպման, այսինքն, բոլորովին նոր առաքելութիւններ պէտք է ստեղծենք առկայ մարտահրաւէրներին դիմակայելու համար, եւ մեր աւանդական կառոյցները կարող են մասամբ դիմակայել դրանց: Մի ուղղութիւնը կրթական բաժինն է: Պատկերացրէք, որ աշխարհի բոլոր հայկական դպրոցներում, օրինակ հայ ազգային գաղափարախօսութեան շրջանականերում, ունենային ծրագիր՝ պատմութիւն, լեզու, գրականութիւն եւ միաժամանակ, ամէն համայնք որոշակի յաւելումներ կատարէր` ներառելով տուեալ համայնքի պատմութիւնը, սակայն ազգային ընդհանուր պատմութիւնը լինէր նմանօրինակ: Աշխարհի որեւէ ծայրից հայ դպրոցների շրջանաւարտները, որտեղ որ հանդիպէին, ունենային որոշ կապ իրար հետ՝ ինքնութեան հասարակած յայտարար, թէ հայն ով է: Այսօր չունենք դա: Սփիւռքի աւանդական կառոյցներն այս հարցում կարող են բաւական կարեւոր դեր խաղալ, քանի որ արդէն պատմականօրէն ունեցել են դպրոցներ, մշակութային ակումբներ, հրատարակչատներ եւ այլն: Սա մի բաժինն է սակայն, եւ անհրաժեշտ է աշխատանք նաեւ այլ ուղղութիւններով: Սփիւռքը պէտք է մասնակցի դիւանագիտական արշաւների, մենք պէտք է աշխարհի ամէն անկիւնում, որտեղ որ կայ արտաքին քաղաքականութեան քննարկում, նոյնիսկ հասարակական կազմակերպութիւնների մակարդակով` պէտք է ակտիւ (աշխոյժ) լինենք: 

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ինչպէ՞ս է հնարաւոր այս հարցում յաջողել, երբ հայկական շահերից բխող որոշ հարցերի շուրջ, յատկապէս վերջերս, չկայ միասնական դիրքորոշում, օրինակ՝ ԱՄՆում հայկական հարցերով զբաղուող քաղաքական ամենաազդեցիկ՝ Հայ Դատի յանձնախմբը եւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը տարբեր քաղաքականութիւն են առաջ տանում, եւ կարելի է արձանագրել, որ նշուած կազմակերպութիւնն առաւել հայկական շահերից բխող քաղաքականութիւն է իրականացնում: Այս դէպքում, Սփիւռքն ինչպէ՞ս պէտք է վարուի, հանդէս գայ սեփակա՞ն օրակարգով:

ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆ.- Շատ լաւ հարց է: Սփիւռքն այս հարցում բաժանուած է: Ճանաչում եմ սփիւռքահայերի, որ ասում են, թէ իրաւունք չունեն Հայաստանի պետական կամ արտաքին քաղաքականութեան գործերի մէջ խառնուել, քանի որ ՀՀ ներկայի կառավարութիւնն ընտրուած է ժողովրդի կողմից, եւ ուրեմն, իրենք պէտք է սահմանեն քաղաքականութիւնը եւ Սփիւռքը միայն աջակցի, նոյնիսկ եթէ համաձայն չէ: Ես այս մօտեցմանը բացարձակապէս դէմ եմ: Ես, օրինակ, Հայաստանի քաղաքացի եմ, եւ ամէն իրաւունք ունեմ, պարտականութիւն ունեմ այդ քաղաքականութիւնը քննադատելու, որպէս փորձագէտ յատկապէս, եւ նաեւ սփիւռքահայ եմ: Այսինքն, մենք այլեւս նախկին երեսուն տարիներից առաջ, մինչ անկախացումը, այդ սփիւռքահայ եւ հայաստանցի տարանջատումը լինելու պատճառները չունենք: Ես չեմ խօսում, որ Մարսելում ապրող, Հայաստանի հետ որեւէ կապ չունեցող հայը յանկարծ կարծիք յայտնի: Ոչ, իմ խօսքն այդ մասին չէ: Իմ խօսքն այն սփիւռքահայերի մասին է, որ յատկապէս ՀՀ քաղաքացի են, ովքեր ամէն իրաւունք ունեն Հայաստանի քաղաքականութեան մասին կարծիք յայտնելու, մասնակցելու եւ քննադատելու: Նոյնիսկ քաղաքացի չեղած սփիւռքահայերը Հայաստանի պետականութեան իրաւական, շահախնդիր ու շահագրգիռ անդամներ են: Հայաստանի պետութիւնը չի կարող անտեսել ամբողջ ազգին: Հայաստանի պետութիւնը պէտք է ազգը որդեգրած լինէր մինչեւ հիմա եւ ազգը լծած լինէր իր պետական շահերին: Բայց անկախութիւնից ի վեր Հայաստանի պետական շահով հետաքրքրուած ոչ մէկը չի եղել:

Ես այն համոզումն ունեմ, որ այն կէտերում, երբ Սփիւռքի համայնքները համաձայն են Հայաստանի կառավարութեան որդեգրած քաղաքականութեան հետ՝ պէտք է աջակցեն, իսկ այն հարցերում, որ համաձայն չեն՝ ձեւերը պէտք է գտնեն շրջանցելու պետական քաղաքականութիւնը, եւ հիմնելու զուգահեռ իրենք իրենց օրակարգը՝ հայ ազգային շահերը առաջ մղելու: Ինչ եմ ցանկանում ասել, այսօրուայ Հայաստանի պետութեան անզօրութիւնը բնաւ երբեք չպէտք է թոյլ տանք, որ փոխանցուի հայ ազգին: Հայ ազգն աւելի զօրաւոր է, քան Հայաստանի պետութիւնն այսօր: Հայ ազգն ունի շահեր, որոնք ինքն իրաւունք ունի որպէս ազգ հետապնդելու` նոյնիսկ եթէ հայ պետութիւնը այսօր չի հետապնդում այդ շահերը:

Մենք իրաւունք չունենք ամբողջ ազգային շահերը մէկ կողմ դնելու, պարզապէս, որովհետեւ պետութիւնը հրաժարուել է այդ շահերից: Այդ դէպքում մենք էլ դաւաճանած կը լինենք մեր ազգային շահերին: Այս հասկացողութիւնը չի նշանակում պետութեան դէմ աշխատել: Մենք այդ բարդոյթն ունենք մեր մտքում, որ եթէ մեր պետութիւնը սա է ուզում, եւ եթէ ես այլ բան ուզեմ՝ ուրեմն աշխատած կը լինեմ պետական շահերի դէմ: Ոչ, եթէ ես ազգային շահեր եմ հետապնդում, որոնցից պետութիւնը հրաժարուել է ինչ -ինչ պատճառներով՝ անզօր, անօգնական լինելով, կամ հետաքրքրութիւն չունենալով, չի նշանակում, որ ես պետութեան դէմ եմ: Այսօրուայ քաղաքականութեան հետ կարող եմ համաձայն չլինել, բայց ազգային շահերից հրաժարուելու ոչ մի դրդապատճառ չպէտք է ունենայ ոչ մի սփիւռքահայ, երբ տեսնի, որ պետութիւնը որոշ ուղղութեամբ է գնում, որոնց հետ նրանք համաձայն չեն:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Աշխարհաքաղաքական ստեղծուած բարդ իրավիճակում, Հայաստանի շահերն ի՞նչ են պահանջում, տարածաշրջանային եւ համաշխարհային ուժերի հետ յարաբերութիւնների ինչպիսի՞ համադրութիւնն է բխում հայկական շահերից:

ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆ.- Շատ կարեւոր եւ այժմէական հարց է: Անկեղծ ասած, այս ամբողջ արեւմտամէտ, արեւելամէտ, ռուսամէտ բանավէճը ես կարծում եմ  ամենաանիմաստ ու անհեթեթ բանավէճն է, որ երբեւէ տեսել եմ: Աշխարհում չկայ յաջողուած մի երկիր, գոնէ ես չգիտեմ նման երկրի մասին, որի կառավարութիւնն ամէն օր որոշի այդ օրը արեւմտամէտ լինել կամ արեւելամէտ կամ ռուսամէտ: Իմ աշխատանքի ընթացքում ականատես եմ եղել, որ տարբեր կառավարութիւնների համար առաջնորդուելու հարցում ամենակարեւոր եղել է հետեւեալը՝ այս կամ այն երկրի հետ որո՞նք են շահերը, եւ ո՞րն է այդ շահերը հետապնդելու ամենալաւ ձեւը, վնասներից խուսափելով:

Մեր դիւանագիտական ձախողութիւններից մեծագոյնն այն էր, որ մենք վերջին տասը-տասնհինգ տարուայ ընթացքում չհասկացանք, չնշմարեցինք, կամ չուզեցինք ընդունել, թէ ինչպէս Ռուսաստանի, ռուսական էլիտայի` Պուտինի եւ իր շրջանակի շահերը փոխւում էին: Այսօր Հայաստանի ներքին դիւանագիտական կամ արտաքին գործերի նախարարութեան հարցումը պէտք է լինի՝ մեր շահերը Ռուսաստանի, Ամերիկայի, Եւրոպայի, Իրանի հետ որտե՞ղ են եւ ինչպէ՞ս պէտք է հետապնդենք դրանք: Պէտք է հասկանանք, ի՞նչ կարող ենք իրենց առաջարկել, որ այսօր չենք տալիս, որ կարողանանք իրենց կապել մեր հետ: Սա է բուն խնդիրը, սա պէտք է արուի:

Ասում են, օրինակ Ռուսաստանը մեզ դաւաճանեց, այնինչ, Ռուսաստանը մեզ ոչ դաւաճանելու, ոչ չդաւաճանելու պատճառ չունի: Կամ, մենք այսօր այնպէս խանդավառուած ենք ամերիկեան եւ եւրոպական քաջալերանքով՝ մեր ժողովրդավարութեան, մեր արժէքների համար: Այս հարցում ես շատ բանավէճեր եմ ունեցել ամերիկեան եւ եւրոպական դիւանագէտների, Հայաստանում գործող օտարերկրեայ դիւանագիտական շրջանակների հետ, որոնց հետ երբեմն  շփւում եմ: Իրենք շատ են սիրում ընդգծել, որ Հայաստանը տարածաշրջանի ամենաժողովրդավար երկիրն է: Լաւ, հասկացանք, բայց դա ի՞նչ կապ ունի  Հայաստանի անվտանգութեան հարցի հետ: Երկրորդ հարցն էլ կայ՝ ժողովրդավարութիւնն որպէս արժէք վաճառելու մեր հակումը շատ ձախողուած ուղղութիւն է այն իմաստով, որ չկայ աշխարհում երկիր, որ արժէքների հիման վրայ արտաքին քաղաքականութիւն է որոշում: Բոլոր երկրներն իրենց արտաքին քաղաքականութիւնն որոշում են իրենց շահերի հիման վրայ, եւ եթէ մէկ-մէկ պատահի, որ այդ շահերի համընկնելու պարագայում կայ նաեւ արժէքների հարց` անմիջապէս դնում են սեղանի վրայ, որպէսզի մի քիչ յոխորտան եւ հպարտանան, որ համեմատած այլ երկրի՝ տուեալ երկիրը ժողովրդավար է, կամ բռնակալ է եւ այլն:  Բայց այսօր այդ արեւմտեան երկրները, որոնք մարդկային արժէքներ, մարդու իրաւունքներ, ժողովրդավարութիւն եւ արդարութիւն են քարոզում եւ սիրում, իրենց ամենամօտ կապերը բռնակալ երկրների հետ են, քանի որ իրենց շահերն այդ են պահանջում:

Առաջնահերթութիւնը շահերն են, երկրորդականը որպէս ածանց կը գայ, երբ այդ արժէքների հարցը դրուի սեղանին: Եւ ուրեմն մենք շատ զգոյշ պէտք է լինենք: Յետոյ, նոյնիսկ մենք մեզ չպէտք է խաբենք մեր ժողովրդավարութեամբ: Որեւէ երկիր, որտեղ իշխող խմբակցութիւնը բացարձակ մեծամասնութիւն ունի՝ ուրեմն հաշուետու չէ ընդդիմութեանը, ուրեմն ընդդիմութիւն էլ չկայ, եւ եթէ կայ էլ՝ ձեւական է, ազդեցիկ չէ, այն իմաստով, որ իշխանութիւնը հաշուետու չէ որեւէ մէկին, եւ խօսքը միայն Հայաստանի մասին չէ, այլ աշխարհի որեւէ այլ երկրի: Երբ հաշուետուութիւն չկայ` ժողովրդավարութիւն չկայ: Անկարելի է ազդեցիկ եւ գործող ժողովրդավարութիւն ունենալ, երբ իշխողը բացարձակ մեծամասնութիւն ունի, եւ մեր այսօրուայ իրավիճակը դա է: Այնպէս որ, այդ  նոյնիսկ ժողովրդավարութիւնը շատ թմբկահարելն այնքան էլ շիտակ բան չէ: Այո, համեմատած Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի, մենք աւելի ժողովրդավար ենք, այդ տարածաշրջանում ամենաժողովրդավարը կարող ենք համարուել: Եւ սա կարեւոր արժէք է, որ մենք պէտք է պաշտպանենք, եւ ես դրան դէմ չեմ: Իմ խնդիրն այն է, որ այդ  տեսակի արժէքների վրայ չէ, որ մեր արեւմտեան գործընկերների քաղաքականութիւնը պիտի հիմնուի: Եւ իրենք էլ բացէիբաց ասում են, որ առաջին հերթին շահերն են, յետոյ՝ արժէքները:  Երբ ամերիկացիներն օրինակ խօսում են Վրաստանի հետ իրենց կապերի մասին, ասում են, որ դրանք առաջին հերթին պայմանաւորուած են շահերով, օրինակ՝ Բաքու-Թբիլիսի-Ջեհեան նաւթամուղը, որ շատ կարեւոր էր արեւմուտքի համար, եւ նոյնիսկ Վրաստանի դերը միջինարեւելեան պատերազմներում, եւ այլն, եւ յետոյ, անշուշտ ժողովրդավարութիւնը: Հայաստանի դէպքում այդ շահերը չկան:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Դաշնակիցների ընտրութեան հարցում ինչպէ՞ս պէտք է կողմնորոշուի Հայաստանը, երբ շահերը համընկնում են մի երկրի հետ, օրինակ Իրանի դէպքում, որը ներկայում խնդիրներ ունի աշխարհի շատ երկրների հետ:

ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆ.- Իրանի կապերը Հայաստանի հետ մեծ վստահութիւն ունեն մէկ պատճառով, եւ դա այն չէ, որ իրանցիները լաւն են կամ վատը: Իրանի շահերը  համընկնում են այն հարցում, որ Հայաստանի եւ Իրանի սահմանները չփոխուեն, շատ պարզ է: Այդ պատճառով ես հաւատում եմ` Հայաստանի սահմանը պաշտպանելու իրենց դիրքորոշմանը, որովհետեւ իրենք  իրենց շահերն են հետապնդում, եւ այդ շրջանակներում, մեր շահերն էլ նոյնն են: Այնպէս որ, Հայաստանն, ըստ իս, հարիւր տոկոսով պէտք է գործակցի Իրանի հետ այս  հարցերում, եւ նոյնիսկ այն երկրները, որոնք Իրանին դէմ են, պատժամիջոցներ են կիրառում, նրանց էլ պէտք է համոզել, որ մեր շահերն այսօր պահանջում են Իրանի հետ բարիդրացիական յարաբերութիւններ, եւ այդ հարցով մեզ չպէտք է անհանգստացնել եւ խանգարել: Այլ երկրներ շատ յաջող կերպով նման կերպ են վարւում: Թուրքիան օրինակ, որ ՆԱՏՕի երկրորդ մեծ բանակն ունի, սերտ կապեր ունի Ռուսաստանի հետ, ով ՆԱԴՕի գլխաւոր թշնամին է: Այսինքն, ինչպէ՞ս իրենք կարող են դա անել եւ ընկալուել, եւ մենք չենք կարող: Այնպէս որ, ազգային շահ հետապնդելը չպէտք է խոչընդոտ հանդիսանայ որեւէ մէկ այլ երկրի հետ կապերին, եթէ շիտակ, գրագէտ դիւանագիտական արշաւներ տարուեն:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Անդրադարձաք Արցախի հարցում անցեալում մեր դիւանագիտական ձախողումներին, այսօր էլ Արցախի, արցախահայութեան հայրենիք վերադառնալու, նրանց իրաւունքների հարցն ընդհանրապէս չկայ Հայաստանի օրակարգում, բանակցային գործընթացներում: Ինչպէ՞ս եւ ո՞վ պէտք է զբաղուի հայ ազգի համար կենսական նշանակութեան այս հարցով:   

ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆ.- Ցաւօք, Հայաստանի պետական դիրքորոշմամբ, Արցախի հարցը վերջացած է, Արցախն ու Արցախի ժողովրդի իրաւունքները զոհ են գնացել այս խաղաղութեան օրակարգին, քանի որ այն մէջտեղ բերելը կարող է խանգարել, զայրացնել ադրբեջանցիներին: Այդ պատճառով, այս հարցը մնացել է ոչ-կառավարական կազմակերպութիւններին, եւ օրինակ՝ Միջազգային քրէական դատարանի նախկին դատախազ Լուիս Մորենօ Օկամպոյին, որ արշաւներ է իրականացնում:

Սա այն դէպքն է, երբ կանգնում ենք խնդրի առաջ, որ դուք նշեցիք, երբ ոչ կառավարական կազմակերպութիւնները կամ Սփիւռքը փորձում են առաջ տանել  քաղաքականութիւն, որը կա՛մ պետական քաղաքականութեան դէմ է, կա՛մ պետական քաղաքականութեան մէջ գոյութիւն չունի: Երեւակայէ՛ք, որ Արցախի ժողովրդի շահերը պաշտպանողը հայ պետականութիւնը չէ, այնինչ, պետական մակարդակի կառոյցները կամ երկրները նախընտրում են պետութիւնների հետ գործ ունենալ, այլ ոչ հասարակական կազմակերպութիւնների, որոնք կարող են ինչ-որ չափով ճնշում գործադրել, ինչի արդիւնքում հարցը կը ներկայացուի մարդու իրաւունքները պաշտպանող հարթակներում, բայց ոչ քաղաքականութիւնն իրականացնողների:

Ցաւօք, այսօր թէ՛ Արցախը, թէ՛ Արցախի ժողովրդի իրաւունքները պետական նեցուկ չունեն, պետական ուժ չունեն թիկունքում, բայց հակառակ տիրող իրավիճակին, չի կարելի հրաժարուել արցախեան հարցից, պայքարն է, որ ողջ կը պահի, արթուն կը պահի այն, մինչեւ կը գայ օրը,  երբ  այս հարցն աւելի բարձր մակարդակի վրայ կարող ենք բարձրացնել:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Դուք մշտապէս ասում էք, որ պարտութիւնից աւելի վատ` յուսահատութիւնն է, հիասթափութիւնը, անտարբերութիւնը: Ըստ ձեզ, ինչպէ՞ս է հնարաւոր յաղթահարել մեր ազգի մեծամասնութեան մօտ առկայ այս հոգեվիճակը, ինչպէ՞ս է հնարաւոր զարթօնքը:

ՎԱՀԱՆ ԶԱՆՈՅԵԱՆ.- Քաղաքական առաջնորդութեան հարց է, որ այսօր բացակայ է: Բայց պատահել է պատմութեան մէջ, որ այս տեսակ ճգնաժամների ժամանակ  յանկարծ արթնանում է ազգը: Մեր պատմութեան մէջ շատ կան օրինակներ, որ ամենամութ, ամենայուսալքուած պահերին յանկարծ յայտնւում է այդ ոգին, այդ տեսլականը, ազգային երազն ունեցող մարդ, ով կարող է համախմբել: Մենք դեռ այսօր չունենք այդ մարդը, ցաւօք: Իշխանութիւնները նոյնիսկ փորձ չեն արել, եւ  երբեմն երբ լսում եմ նրանց, տպաւորութիւն է, որ այս մարդիկ  իրապէս համոզուած են, որ իրենց արածը ճիշդ է: Այսինքն չեմ ուզում ասել, որ իրենք անպայման ցանկանում են դիտաւորութեամբ պետութիւնը կործանման տանել, նրանք համոզուած են, որ պետութիւնը փրկելու միակ ձեւն այսօր այս քաղաքականութիւնը հետապնդելն է: Բայց նրանց վարած քաղաքականութեամբ, մեր զրոյցում արծարծուած մարտահրաւէրները բացարձակապէս յաղթահարելի չեն, պատմութեան մէջ չկայ նման յաջողուած դէպք, եւ խաղաղութիւն ունենալու միակ ձեւը  պատերազմի պատրաստուելն է, ինչը մենք չենք անում:

Այդուհանդերձ, ես լաւատես եմ, գուցէ ռոմանտիկ լաւատես եմ, այն իմաստով որ մեր ազգը, պատմութեան ընթացքում սարսափելի իրողութիւնների է դիմագրաւել, եւ այսօր ունենք շատ հարցերում ազգային գիտակցութիւնը պակասած ազգ, բայց այլ առումներով՝ շատ աւելի փորձ ունեցող ազգ, այն իմաստով, որ դարեր շարունակ պետութիւն չունենալուց յետոյ, Առաջին Հանրապետութիւնն ենք հիմնել, յետոյ կորցրել ենք եւ վերականգնել, եւ հիմա էլ կանգնած ենք պետութիւնը կորցնելու սպառնալիքի առջեւ: Ես հաւատում եմ,  որ դեռ կ՛ունենանք զարթօնք, եւ ժողովուրդը կամաց-կամաց պիտի արթնանայ եւ ասի, որ մենք մեր ամբողջ պատմութեան մէջ եղել ենք պայքարող ժողովուրդ: Այսօրուայ պետութիւնն իր գոյութիւնը պարտական է ազգի պայքարելու ոգուն, եւ այդ ոգին  յանկարծ այսպէս չի մեռնի: Ես չեմ հաւատում դրան, եւ այդ իմաստով դեռ լաւատես եմ: