«Մենք Վերադարձի Իրաւունքի Մասին Ենք Խօսում, Մինչ Հայաստանն Ընդհանրապէս Չի Դիտարկում Վերադարձի Իրաւունքը, Եւ Սա Լրջագոյն Մարտահրաւէր է»

ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ԱՐՑԱԽԻ ՄԱՐԴՈՒ ԻՐԱՒՈՒՆՔՆԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆ ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆԻ ՀԵՏ

Վարեց` ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ

Սեպտեմբերի 2ը Արցախի Անկախութեան Հռչակման օրն է: Այս առիթով, «Ասպարէզ»ը կը հրապարակի հարցազրոյցների շարք` ներկայացնելով Հայաստանում արցախահայերի կեանքին եւ գործունէութեանն առնչուող դրուագներ, մարտահրաւէրները, ապագայի տեսլականն ու վերադարձին ուղղուած ծրագրերը:

Այս տարի Արցախի Անկախութեան Հռչակման  33 ամեակը, որ լրացաւ Սեպտեմբերի 2ին, արցախահայերը նշեցին Արցախից հեռու` բայց Արցախը հոգում եւ մտքում: Պատմութեան մէջ առաջին անգամ Արցախն ամբողջովին հայաթափուած է եւ բռնազաւթուած Ադրբեջանի կողմից, բայց ոչ անվերադարձ` քանի կայ ցանկութիւն ու կամք վերադարձնելու հայրենիքը: Ցեղասպանութեան մէկ տարին դեռ չբոլորած, ի հեճուկս բազմազան խնդիրների, արցախցին նորից ստեղծում է ու ստեղծագործում, ծրագրում եւ արդարացիօրէն պահանջում աշխարհից վերականգնել արդարութիւնը:  «Մենք ունենք իրաւունք խօսելու վերադարձի մասին, եւ միջազգային հարթակներում յայտարարել ենք, որ շարունակելու ենք խօսել այնքան, մինչեւ որ հարցն արդարացիօրէն ի վերջոյ հասցէագրուի», «Ասպարէզ»ի հետ հարցազրոյցում նշում է Արցախի Մարդու իրաւունքների պաշտպան (ՄԻՊ) Գեղամ Ստեփանեանը: Նրա հետ հանդիպումս Երեւանում Արցախի ներկայացուցչութեան շէնքում էր, որտեղից Ստեփանեանը կամաւոր հիմունքներով շարունակում է իրականացնել իր գործառոյթները: Նա նշում է, որ Արցախի պետական կառոյցները պահպանելու խիստ անհրաժեշտութիւն կայ, եւ այս ու մի շարք այլ կենսական հարցերում արցախցիները Սփիւռքի աջակցութեան կարիքն ունեն:

Արցախցիների իրավիճակի, նրանց մարտահրաւէրների, արցախահայերի իրաւունքների վերականգնման եւ վերադարձի ռազմավարութեան գործում համահայկական ներուժի օգտագործման անհրաժեշտութեան մասին զրոյց՝ ՄԻՊ Գեղամ Ստեփանեանի հետ:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Արցախի Մարդու իրաւունքների պաշտպանի գրասենեակը մշտապէս շատ ակտիւ (աշխոյժ) է եղել Արցախի թէ՛ ներքին հարցերում, թէ՛ արտաքին յարաբերութիւններում: Պատերազմի, շրջափակման օրերին, եւ բռնի տեղահանումից յետոյ ՄԻՊը մշտապէս գործուն մասնակցութիւն է ունեցել  միջազգային ատեանների հետ աշխատանքներում, հանրային իրազեկման գործում: Հայաստանում որո՞նք են ձեր հիմնական գործառոյթները` հաշուի առնելով, որ  գրասենեակը չունի իրաւական նոյն կարգավիճակը, եւ դուք գործում էք կամաւոր հիմունքներով:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Ցաւօք, Արցախի Մարդու իրաւունքների  պաշտպանի գրասենեակի շարունակականութիւնն որպէս այդպիսին Հայաստանում պահպանել դեռ չի ստացուել: Դա պայմանաւորուած է մի շարք հանգամանքներով, եւ ոչ միայն իրաւական կարգավիճակի առումով, որովհետեւ դա լուծուող հարց է, այսինքն` կարելի է իրաւական կարգավիճակ չունենալու դէպքում էլ այդ գործունէութիւնն իրականացնել: Խօսքը վերաբերում է առաւել ֆինանսական հնարաւորութիւններին, որոնք թոյլ կը տան ունենալ աշխատակազմ եւ գործելու լայն հնարաւորութիւններ:  Սակայն, գիտակցելով կառոյցի եւ դրա պահպանման կարեւորութիւնը, ես փորձում եմ որքան հնարաւոր է ժամանակ տրամադրել եւ աշխատել, ինչը հիմնականում օրուայ մեծ մասն է, որովհետեւ դիմում են մարդիկ, ում խնդիրները բարձրաձայնող եւ դրանք լուծելու համար նրանց օգնող է պէտք:

Զուգահեռաբար, այո, նաեւ արտաքին աշխարհի հետ հաղորդակցութիւնն է շատ կարեւոր՝ չկորցնել այդ խողովակը, որովհետեւ ինչպէս նշեցիք, այդ ձեւաւորուած աշխուժութեան շնորհիւ ձեռք են բերուել բազմաթիւ կապեր, յարաբերութիւններ, եւ կարեւոր է դրանք պահպանել՝ օգտագործելով Արցախի եւ հայ ժողովրդի համար: Արցախի ՄԻՊի գործունէութիւնը նոյն արդիւնաւէտութեամբ չի գործում, բայց վճռականութիւնը կայ: Այս հարցազրոյցն էլ փորձենք օգտագործել մեր հայրենակիցներին տեղեկացնելու, որ Արցախի պետական կառոյցները պահպանելու խիստ անհրաժեշտութիւն կայ, եւ այս հարցում արցախցիները Սփիւռքի աջակցութեան կարիքն ունեն:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Հայաստանում արցախցիների իրաւունքների խախտումների յատկապէս ի՞նչ դէպքեր էք արձանագրում:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Ականատես ենք լինում իրաւունքների տարբեր խախտումների, որոնք մեծ հաշուով նոյնն են, ինչին բախւում են նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիները, գումարած՝ փախստականի կարգավիճակից բխող տարբեր համակարգային խնդիրներ, որոնք վերաբերում են բոլոր արցախցիներին, օրինակ` կենսաթոշակների կամ բնակարանային ապահովման հարցերում: Կենսաթոշակի հետ կապուած խնդիրներից է այն, որ 1992-2014 թուականի ժամանակահատուածում արցախցիների աշխատանքային փորձը (ստաժը) Հայաստանում չի հաշուարկւում: Պատճառաբանութիւնը նա է, որ չկայ տուեալների համապատասխան շտեմարան, որը թոյլ կը տայ փաստել, որ տուեալ մարդիկ աշխատավարձ են ստացել, ընկերային վճարներ են իրականացրել, եւ դա թոյլ կը տայ, որ կենսաթոշակի անցնելիս կարողանան աւելի բարձր կենսաթոշակ ստանալ ըստ տարիների: Օրէնքը սահմանում է, որ պատերազմների, արհաւիրքների դէպքում կառավարութիւնը ստեղծում է յանձնաժողով, եւ եթէ անհնար է հաստատել տուեալ մարդու անձը, յանձնաժողովը պէտք է քննութեան առնի այս հարցերը եւ հաստատի կամ մերժի աշխատանքային փորձը: Նման յանձնաժողով Հայաստանում ստեղծուած չէ, չգիտեմ ինչու, եւ միակ ճանապարհը դատարանին դիմելն է, եւ վկաներ, փաստաթղթեր ներկայացնելը, որ դատարանով ապացուցուի, որ տուեալ  ժամանակահատուածում աշխատել է: Դատարանը ծախսատար է, ժամանակատար է` վեց ամիս առնուազն պահանջուելու է, որպէսզի մարդ այդ գործընթացով անցնի, եւ դա նշանակում է, որ այդ ամիսներին կը ստանայ աւելի ցածր կենսաթոշակ: Իհարկէ, դատական գործընթացը յաջողելուց յետոյ, հարցը կը լուծուի եւ իրաւունքները կը վերականգնուեն, սակայն արցախցիներին այդ գումարը խիստ անհրաժեշտ է այս օրերին:

Դժգոհութիւնների դէպքում, կամ տարբեր քննարկումների ժամանակ միշտ մասնակցում եմ, փորձում եմ հասկանալ, թէ ինչպէս պէտք է հասցէագրել այդ հարցերը եւ առաջարկներ ներկայացնել: Համագործակցում եմ հայաստանեան իրաւապաշտպան համայնքի, տարբեր կազմակերպութիւնների հետ, որոնք միշտ էլ պատրաստակամ են օգնելու: Նաեւ, փորձում ենք օգտուել Հայաստանի Մարդու իրաւունքների պաշտպանի խողովակից:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Որո՞նք են արցախցիների հիմնական մարտահրաւէրները, առաջնահերթ խնդիրները, որոնց լուծման համար անհրաժեշտ են համազգային ջանքեր: Կեցութեան կազմակերպման, բնակարաններով ապահովման ի՞նչ աշխատանքներ են ընթանում:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Հայաստանի կառավարութեան` արցախցիների համար բնակապահովման պետական աջակցութեան ծրագիրը, կարող ենք ասել, որ մեկնարկել է՝ մեծ հաշուով անտեսելով այն կարծիքները, տեսակէտները, որոնք  բարձրաձայնուել են արցախցիների կողմից: Ես կը նշեմ դրանցից մի քանիսը,  որպէսզի աւելի պարզ լինի: Տպաւորութիւնն այնպիսին է, որ գործարկուել է մի ծրագիր, որն ուղղակի ասում է, սա է՝ ուզում էք ուզէք, չէք ուզում` մի ուզէք: Ցաւօք սրտի, այդ վերաբերմունքն արցախցիների մօտ ընկալւում է այնպէս, որ Հայաստանի կառավարութիւնը շահագրգիռ չէ արցախցիներին Հայաստանում պահելու, եւ այս ծրագիրն այն վերջնակէտն էր, որ արտագաղթին միտուած մարդիկ որոշեն, որ ապագան Հայաստանի հետ կապելու ոչ մի իմաստ չկայ, եւ պէտք է թողնել ու հեռանալ: Ի դէպ, կայ նման միտում, ես շատ յաճախ եմ լսում մարդկանցից նման կարծիքներ, եւ ցաւօք արձանագրում, որ վերջին ամիսներին նաեւ արցախցիների մեծ արտահոսք կայ:

Ինչո՞վ է այս ծրագիրը անհամապատասխան արցախցիներին: Մի քանի տեսանկիւնից եթէ դիտարկենք, առաջինը, արցախցիներին տեղաբաշխում է ամբողջ Հայաստանով մէկ՝ հիմնականում սահմանային բնակավայրերում: Որեւէ մէկը չի ասում, որ արցախցին չպէտք է սահմանային բնակավայրում ապրի, բայց այդ որոշումը պէտք է որքան հնարաւոր է բնական ստացուի, եւ ոչ թէ ստիպուած, պարտադրուած կամ ծրագրին շահառու լինելու պատճառով: Աշխատանք-բնակավայր փոխկապակցուածութիւն չկայ՝ Արցախի բնակչութեան ուղիղ կէսը քաղաքային կենսակերպ վարող, եւ քաղաքային աշխատանք ունեցող մարդիկ են: Եթէ բոլորին  տանում ես հիմնականում գիւղական բնակավայրեր, ապա ինչո՞վ պէտք է զբաղուեն մարդիկ այնտեղ: Առաջարկուող գումարի մասով պէտք է յստակեցնենք, որ Հայաստանի կառավարութիւնը ոչ թէ ուղղակի գումար է տրամադրում արցախներին,  այլ՝ յատկացնում է, այսպէս ասած, 10 տարուայ արտօնեալ վարկաւորում: Իհարկէ արցախցի փախստականը չի վճարում այդ վարկի համար, Հայաստանի կառավարութիւնն է վճարելու, բայց այդ տան սեփականութեան իրաւունքը ձեռք է բերուելու տասը տարի անց: Յատկացուող գումարի չափը սահմանուած է երեքից հինգ միլիոն դրամ, որից երեք միլիոնը տրւում է Երեւանի ոչ-կենտրոնական եւ յարակից տարածքների դէպքում, իսկ հինգ միլիոնը` սահմանային բնակավայրերի: Այսինքն, ըստ այս ծրագրի, մարդկանց բաժանում են ամբողջ Հայաստանով մէկ, եւ սա է մեր դժգոհութիւնների հիմնական պատճառներից մէկը: Այնինչ, մեր առաջին, եւ ամենամեծ խնդրանքն այն էր, որ կենտրոնացուած բնակեցում լինի արցախցիների, ինչը կը նպաստի նաեւ մեր ինքնութեան առանձնայատկութիւնների պահպանմանը`  բարբառի, խոհանոցի, մշակութային որոշակի առանձնայատկութիւնների եւ այլն: Բայց այդպիսի մօտեցում չեղաւ, եւ հնչում էին կարծիքներ, թէ արցախցիները կարող են ինքնակազմակերպուել եւ միասնական որոշմամբ հաստատուել մի ընդհանուր բնակավայրում: Դա, իրականում անհնար է կառավարել, եւ այդ հարցը լուծելու համար գոյութիւն ունի պետութիւնը, կառավարութիւնը, որ յստակ ռազմավարական նպատակ հետապնդելով հէնց լուծման այդ ճանապարհով գնայ: Սակայն, ցաւօք, այդպէս չարուեց, եւ պատճառաբանութիւնն այն է, թէ չեն ցանկանում արցախցիներին մեկուսացնել կամ գետոյացնել (անջատուած թաղամասի վերածում): Սա որեւէ քննադատութեան չդիմացող փաստարկ է, որն անգամ դիտարկելը ծիծաղելի է: Հիմա Հայաստանի տարբեր մարզերում ապրում են տարբեր մարզերի բնակիչներ իրենց համայնքներով, եւ դա գետոյացում չէ: Եթէ ունենայինք հինգ, տասը բնակավայր, որտեղ ապրէին արցախցիները՝ դա կը լինէր այս հարցի լաւագոյն լուծումը:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Տուեալներ ունէ՞ք, թէ արցախցիները հիմնականում Հայաստանի ո՞ր հատուածներում են բնակութիւն հաստատել:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Այո, հիմնականում բնակւում են Երեւանում, մայրաքաղաքին յարակից շրջաններում եւ Կոտայքի մարզի տարբեր քաղաքային բնակավայրում՝ Աբովեանում, Հրազդանում, Չարենցաւանում, Բիւրեղաւանում, Մասիսում, Խարբերդում: Շատ քիչ արցախցիներ են հաստատուել Շիրակի մարզում, Սիւնիքում: Բայց կրկնում եմ, որ եթէ համակարգուած, կենտրոնացուած բնակեցում լինէր՝ դա մեզ համար ամենամեծ նուէրը կը լինէր:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Աշխատանքներ տարւո՞ւմ են արցախցիների զբաղուածութեան խնդիրը լուծելու ուղղութեամբ: Պետութեան, մասնաւոր հատուածի կողմից կա՞յ աջակցութիւն այս հարցում:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Կան ծրագրեր, որոնք իրականացւում են սոցապ (ընկերային ապահովութեան) նախարարութեան, եւ կան Սփիւռքի  տարբեր կազմակերպութիւնների ու հիմնադրամների կողմից մեկնարկած ծրագրեր, որոնց ուղղութիւններն երկուսն են:  Առաջինը՝ կարողութիւնների զարգացումն է, շուկայի չափանիշներին համապատասխան վերապատրաստումը, եւ երկրորդը՝ աշխատանքի առաջարկն է:

Կառավարութեան ծրագիրը, եթէ չեմ սխալւում, գործարկուել էր նախնական թիրախ ունենալով հազար մարդու, եւ այն դեռ ընթացքի մէջ է: Բայց պէտք է հասկանանք, որ հազար մարդու համար ծրագիրը շատ փոքր կաթիլ է ընդհանուրի մէջ, սակայն դա էլ մարդկանց օգնում է եւ պէտք է գնահատել: Կազմակերպութիւնները հիմնականում վերապատրաստման դասընթացներ են անցկացնում՝ գործատուից ստանում են պահանջարկի մասին տեղեկատուութիւն, հասկանում են թէ շուկայի յատկապէս որ հատուածներում կան բացեր, եւ ըստ այդմ կազմակերպում են դասընթացներ,  ու հնարաւորութիւն են ստեղծում իրենց կողմից պատրաստուած անձանց համալրելու այդ հաստիքները: Կան նաեւ փոքր բիզնեսին աջակցող ծրագրեր, երբ երեք ամսով իրականացնում են կարողութիւնների զարգացում, բիզնես ծրագրի կազմում, հարկային օրէնսդրութեան վերաբերեալ դասընթաց եւ դրանից յետոյ, 50 մասնակիցներից օրինակ 15ը կարող են ստանալ փոքր դրամաշնորհներ: Ընդ որում, խօսքը շատ փոքր գումարի մասին է՝ հինգ հարիւր հազարից մինչեւ երկու միլիոն դրամի: Կան նաեւ գործարարներին աջակցութեան ծրագրեր, երբ օգնում են նախնական որոշ ծախսերի առումով, օրինակ՝ տարածքի վարձակալութիւն ապահովելով: Ընդհանուր պաշտօնական թիւ չեմ կարող ասել, բայց աշխատանքի հարցը շարունակում է մնալ ամենամեծ մարտահրաւէրներից մէկը:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Դուք նշեցիք արտագաղթի մասին: Վիճակագրութիւն կա՞յ, թէ որքան արցախցի է արտագաղթել Հայաստանից:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Վերջերս, Հայաստանեան լրատուամիջոցների հարցմանը ի պատասխան, Ազգային անվտանգութեան ծառայութեան սահմանապահ ծառայութեան ներկայացուցիչներից պատասխան է ստացուել, որ շուրջ տասը հազար երեք հարիւր մարդ է արտագաղթել: Ես անկեղծօրէն ասեմ, որ թիւն աւելի մեծ է: Չեմ ասում, որ իրենք թաքցնում են իրական թուերը, սակայն հաւանաբար հաշուարկների խնդիր կարող է լինել: Ես բազմիցս ասել եմ, որ բռնի տեղահանուած արցախցիների մասին խօսելիս ոչ թէ 2023 թուականից յետոյ դուրս եկածներին պէտք է նկատի ունենանք, այլ՝ 2020 թուականից յետոյ ընդհանուր Արցախը լքածներին, իսկ այդ թիւը տարբեր հաշուարկներով մինչեւ 25 հազարի է հասնում:

Այդքան կարեւոր չէ, թէ որքան մարդ է գնացել, ամենավատը` արտագաղթի միտումն է, որովհետեւ գիտեմ, որ արցախահայերի 35 տոկոսը, տարբեր հարցումներով արտագաղթելու ցանկութիւն է յայտնել, եւ սա պէտք է հնարաւորինս կանխել: Սա, թերեւս ամենամեծ մարտահրաւէրներից մէկն է, որ եթէ յատկապէս բնակարանի եւ աշխատանքի հետ կապուած այս խնդիրները շարունակեն այսքան արտայայտուած մնալ, ապա ի վերջոյ, շատ մեծ թուով մարդիկ են արտագաղթելու:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Արտագաղթը հաւանաբար խթանում են նաեւ խտրականութեան դէպքերը, ատելութեան խօսքի դրսեւորումները, որոնց մասին պարբերաբար տեղեկութիւններ էին տարածւում: Այս առումով ի՞նչ իրավիճակ է այսօր:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Իհարկէ, ձեր նշած գործօններն ազդում են ընդհանուր մթնոլորտի վրայ: Ուզում եմ յստակ լինի, որ այնպէս չընկալուի, որ հէնց դուրս ես գալիս փողոց՝ բոլորը քեզ տարբերակում են, տարանջատում են: Ոչ, այդպէս չէ փառք աստծոյ: Հանրութեան շրջանում բաւականին սրտացաւ մարդիկ կան, որոնք ե՛ւ հասկանում են արցախցու ցաւը, տառապանքները, ե՛ւ, միաժամանակ հարցին մօտենում են համահայկական միասնութեան տեսանկիւնից, եւ երբեւէ մեղադրանք չեն ներկայացնում որեւէ հարցում: Հակառակը, հնարաւորութեան շրջանակներում փորձում են օգնել, աջակցել: Ընդ որում, պէտք է ասեմ, որ սրտացաւութեան այս վարքագիծը շատ աւելի արտայայտուած է մարզային բնակավայրերում: Ես շատ յաճախ եմ արցախցիներից ստանում նման արձագանգ, որ հարեւանները շատ մեծ ուշադրութեան կենտրոնում եմ պահում, ինչի պակաս լինում է օգնում են: Երբ խօսում ենք խտրականութեան դրսեւորումների մասին, պէտք է միւս կողմն էլ ասենք, որ յանկարծ այլ տպաւորութիւն չստեղծուի:

Ցաւօք սրտի, կան մարդիկ ովքեր առաջնորդւում են ազգը պառակտելու տրամաբանութեամբ, եւ աշխարհի բոլոր մեղքերի մէջ փորձում են մեղադրել արցախցիներին՝ թալանի, Արցախը թողնել փախնելու եւ հայրենիքին տէր չկանգնելու, եւ չեն գիտակցում, որ մարդիկ, ովքեր ամէն գնով մաքառել են, եւ փորձել են պահպանել հայրենիքը` նրանց նկատմամբ առնուազն ազնիւ չէ նման մեղադրանքներ հնչեցնել: Իսկ թալանի մէջ մեղադրելու պատճառներից մէկը, այսպէս կոչուած որոշակի քաղաքական գործիչների արցախեան արմատներն են, որոնցից բխում է ինչ-որ ղարաբաղեան կլան (տոհմ կամ՝ ցեղախումբ) ասուածը, եւ դա, այսպէս ասած, տարածւում է բոլոր արցախցիների վրայ՝ յաւելեալ խնդիրներ ստեղծելով արցախցիների համար: Սա անազնիւ մօտեցում չէ առնուազն, եւ իւրաքանչիւր սրտացաւ հայը չպէտք է տուրք տայ նման խօսքերի, եւ հակառակը՝ պէտք է գնայ ազգը միաւորելու ճանապարհով:  Ոչ միայն մենք ենք արձանագրում այդ խտրականութիւնը, լարուածութիւնն արցախցիների նկատմամբ, նաեւ` լրատուամիջոցները, իրաւապաշտպան կազմակերպութիւնները, եւ դա ակնյայտ է: Ցաւօք, ստացուել է այնպէս, որ այդ ատելութիւն առաջացողները ինչ-որ երջանիկ կամ դժբախտ պատահականութեամբ Հայաստանի իշխանութիւնների կողմնակիցներն են:  Դա հիմք է տալիս դա ինձ պնդելու, որ ատելութեան խօսքը, այդ վարքագիծն ուղղորդւում է նաեւ Հայաստանի իշխանական շրջանակների կողմից:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Սփիւռքի դերը մշտապէս մեծ է եղել Արցախի կայացման եւ զօրացման գործում` ի դէմս կազմակերպութիւնների, հիմնադրամների ու անհատների: Շարունակւո՞ւմ է Սփիւռքի աջակցութիւնն այժմ արդէն ուղղուած արցախահայերին, ինչպէ՞ս է համակարգւում  այդ գործընթացը, առաջնահերթութիւնները ճշդելու եւ օգնութիւնն ուղղորդելու գործող գործիքակազմ կա՞յ:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Այստեղ էլ խնդիր ունենք, որովհետեւ ԱՄՆում իմ գտնուելու  ժամանակահատուածում, ես այն գիտակցման եմ եկել, որ Սփիւռքում էլ շատ մեծ հիասթափութիւն կայ բոլոր առումներով: Ոչ միայն, որ այդքան ներդրումներ արուեցին Արցախում եւ կորցրեցին, այլ  նաեւ՝ վստահութեան տեսանկիւնից: Այս ուղղութեամբ Սփիւռքի մեր հայրենակիցների հետ մեր յարաբերութիւնները վերարժեւորելու, վստահութիւնը վերականգնելուն ուղղուած քայլերի անհրաժեշտութիւն կայ, նաեւ՝ հասկանալու թիրախային ուղղութիւններն ու Սփիւռքի աջակցութիւնն ուղղորդելու:

Ես փորձում եմ բոլորի հետ հնարաւորինս աշխոյժ համագործակցել, որովհետեւ մեր աշխատանքների շրջանակներում, իրաւական տեսանկիւնից, տարբեր պետութիւններում մեր Սփիւռքի ներուժն օգտագործելու նախաձեռնութիւններ կան: Բայց այդ նախաձեռնութիւնները կարծես մնում են չհամակարգուած, քաոսային վիճակում: Դրանց պէտք է համակարգային ուղղուածութիւն տալ, ենթակառուցուածք ստեղծել, որպէսզի դա միանգամեայ կամ դրուագային համագործակցութիւն չլինի, այլ համակարգուած լինի: Նոյնը վերաբերում է նաեւ բնակարանային ապահովման ծրագրին աջակցելուն կամ մարդասիրական, ընկերային  ծրագրերի դէպքում:

Սփիւռքի հետ խնդիրներից մէկն էլ՝ տեղեկացուածութեան պակասն է: Վերջերս ես եւ Արտակ Բէգլարեանը մասնակցում էինք Armenian Society of Fellows կազմակերպութեան միջոցառմանը, եւ երբ ներկայացրեցինք արցախահայերի մարտհարաւէրները, հասկացանք, որ մեծ թուով մարդիկ տեղեակ չեն, օրինակ, թէ ինչպէս արցախցիները Հայաստանում փախստական դարձան, ի՞նչ դժգոհութիւններ կան, ինչպէս մեծ թուով ընտանիքներ ամէնօրեայ պայքար են մղում ամենացածր եկամուտի համար: Տարբեր գաղափարներ հնչեցին, որ տարբեր համայնքներ պատրաստակամ են աջակցելու, եւ կարիք կայ համակարգելու այս աջակցութիւնը: Քննարկումներ ենք ունենում հասկանալու, թէ առաւել արդիւնաւէտ ինչ համագործակցութիւն կարող ենք ունենալ: Ամփոփելով միտքս նշեմ, որ Սփիւռքի հետ յարաբերութիւնների տեսանկիւնից սրանք են կարեւոր գործօնները, որ պէտք են՝ վստահութիւն եւ ենթակառուցուածքների զարգացում:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Այսօր ո՞ւմ, ի՞նչ կառոյցների կարող են դիմեն արցախահայերին տարբեր միջոցներով աջակցել ցանկացողները:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Շատ լաւ հարց է: Չեմ կարող ասել ում դիմել, որովհետեւ  եթէ հիմա անուն տամ՝ ասելու են տուեալ անձին չեն վստահում, եւ մէկ այլին են վստահում: Այժմ աշխատում ենք հետեւեալ սկզբունքով, որ աշխատում են այն մարդու հետ՝ ում վստահում են: Մէկի համար կարող է ես եմ վստահելի,  միւսի համար մէկ այլ անձ: Շատ ցանկալի կը լինի, որ նախ Սփիւռքում այդ ենթակառուցուածքը ձեւաւորուի իրար հետ աշխատելու, յետոյ արդէն Արցախի մասով հասկանանք, ում հետ ձեւաւորել համագործակցութիւնը` արցախեան իշխանութիւնների, թէ հասարակական հատուածի: Ցանկալի կը լինէր իհարկէ, որ նաեւ Արցախեան պետական կառոյցները միանշանակ ներգրաւուածութիւն ունենան, բայց ամէն ինչ քննարկելի է:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Արցախի կառավարութիւնը ներկայում որեւէ գործունէութիւն ծաւալո՞ւմ է, գործո՞ւմ են վարչութիւններ, որոնց միջոցով էլ հնարաւոր է համակարգել ներքին եւ արտաքին հարցեր:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Ցաւօք, իրական լիազօրութիւնների եւ լծակների տեսանկիւնից, Արցախի կառավարութիւնը կամ խորհրդարանը որպէս այդպիսին գործունէութիւն չեն իրականացնում: Իհարկէ, դա չի նշանակում որ ընդհանրապէս որեւէ բան չեն անում: Փորձում են տարբեր հարցերում մասնակցութիւն ունենալ, բայց նաեւ, հաշուի առնելով որ Հայաստանի իշխանութիւնների կողմից Արցախի   կառավարութիւնը չի ճանաչւում եւ յայտարարւում է ազգային անվտանգութեան սպառնալիք` ամէն ինչ շատ աւելի դժուարանում է: Բայց ես օրինակ միշտ ասում եմ, որ կառավարութիւնը գոյութիւն ունի, եթէ անգամ ուղղակի անուանական տեսանկիւնից, առնուազն այդ մակարդակում նա պէտք է  գոյութիւն ունենայ: Շատ ցանկալի կը լինէր, որ Սփիւռքի աջակցութեամբ ոչ միայն կառավարութեան անունը լինէր, այլ յստակ հարցերում կարողանար արդիւնաւէտ աջակցութիւն ցուցաբերել արցախցիներին: Սա շատ կարեւոր  է, բայց այս ամիսների ընթացքում մեզ դեռեւս չի յաջողուել հասնել դրան, այդուհանդերձ աշխատանքներ իրականացուելու են,  նուիրեալների շրջանում այդ վճռականութիւնը կայ:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Արցախի ժողովրդի հաւաքական հայրենադարձութեան եւ հիմնարար այլ իրաւունքների պաշտպանութեան նպատակով ստեղծուել է յատուկ յանձնախումբ, որի անդամ էք նաեւ դուք: Ամփոփ կը ներկայացնէ՞ք յանձնախմբի առաքելութիւնը, գործունէութեան ուղղութիւններն ու իրականացուած  աշխատանքը:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.-  Յանձնախումբը ձեւաւորուել է 2023 թ.Դեկտեմբերին` Արցախի Ազգային ժողովի համապատասխան որոշման համաձայն, որի մէջ ներգրաւուել են Արցախից, Հայաստանից եւ Սփիւռքից տարբեր մասնագէտներ: Նպատակը՝ արցախցիների հիմնարար իրաւունքների պաշտպանութեան հարցերով զբաղուելն է, եւ մասնաւորապէս ու առանձնայատուկ՝ վերադարձի իրաւունքի մասով տարբեր կառոյցների հետ շահագրգիռ քննարկումների մէջ մտնելը: Հայաստանի կառավարութիւնն է մշտապէս եղել Արցախի անունից խօսող միջազգային իրաւունքի տէրը, եւ հիմա մենք տեսնում ենք, որ Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը փոխուել է, եւ Արցախի մասին որեւէ բաղադրիչ չի պարունակում: Այսպէս կոչուած խաղաղութեան պայմանագիրը, եւ այդ  խաղաղութեան գործընթացն էլ չի հասցէագրում արցախցիների վերադարձի իրաւունքը եւ առհասարակ արցախցիների հետ կապուած որեւէ ուղղութիւն: Այս պարագայում խիստ անհրաժեշտութիւն էր առաջացել ունենալ այդ կառոյցը, միաւորը, որը  կը ստանձնի այդ գործառոյթը: Եւ ձեւաւորուեց այդ կառոյցը, որը հիմա ղեկավարում է, համակարգում է Վարդան Օսկանեանը: Իմիջիայլոց, վերջերս յանձնախմբի որոշ անդամներ գտնւում էին Ժնեւում եւ  մասնակցում էին ՄԱԿի Մարդու իրաւունքների կոմիտէի շրջանակներում կազմակերպուած միջոցառումներին, որի ընթացքում մեր գործընկերները խօսել են, բարձրաձայնել են վերադարձի իրաւունքի մասին, եւ պնդել, դա պէտք է լինի բանակցային օրակարգի հարցերից մէկը: Ձեւաւորուել են  սկզբունքները, որոնց շրջանակներում առաջ ենք մղում վերադարձի իրաւունքը: Ամենամեծ  ձեռքբերումն այն է, որ յանձնախմբին յաջողուել է, տարբեր խողովակներ հաստատել արտաքին աշխարհի հետ աշխատելու համար: Հասանելիութիւն ունենք տարբեր կառոյցների, եւ դա վերաբերում է ինչպէս երկկողմ՝ պետութիւնների, այնպէս էլ` միջազգային կազմակերպութիւնների մակարդակով:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Այն պայմաններում, երբ Հայաստանը հրաժարւում է պետական մակարդակով անդրադառնալ, արծարծել Արցախի թեման` ներառեալ նաեւ արցախցիների իրաւունքների հարցը միջազգային հարթակներում, ի՞նչ մարտահրաւէրներ կան յանձնախմբի առջեւ` ելնելով նաեւ ձեր միջազգային գործընկերների արձագանգից:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Շատ կարեւոր հարց է, որովհետեւ, այո, մենք անընդհատ բախւում ենք այդ խնդրին, որ Հայաստանի կողմից Արցախի հարցն այլեւս չի արծարծւում, եւ մեր միջազգային գործընկերները միշտ ասում են այդ մասին: Արցախի հետ կապուած նախկինում էլ, յատկապէս 2021 թուականից յետոյ եթէ այսպէս ասենք, երբ Հայաստանի կողմից յայտարարուեց նշաձողը իջեցնելու, եւ նման այլ մօտեցումների մասին, շատ էինք լսում միջազգային մեր գործընկերներից, որ դուք այլ բան էք ասում, Հայաստանում մէկ այլ բան են ասում: Այժմ աւելի է խորացել դա` մենք վերադարձի իրաւունքի մասին ենք խօսում, մինչ Հայաստանն ընդհանրապէս վերադարձի իրաւունքը չի դիտարկում, եւ սա լրջագոյն մարտահրաւէր է:

Շատ ցանկալի կը լինէր, որ Հայաստանի իշխանութիւնները խօսէին, բայց դա չի նշանակում, որ մենք էլ չպէտք է խօսենք, եւ փորձում ենք հասկացնել, որ ի վերջոյ խօսքը մեր ճակատագրի մասին է, մարդկանց մասին, ովքեր անցել են գաղթի ճանապարհը, եւ ուզում են յետ գնալ, կորցրել են ամէն ինչ եւ ուզում են վերագտնել կորցրածը, եւ դա պատճառաբանել քաղաքական, դիւանագիտական ինչ-որ երեւոյթներով` առնուազն մարդկային ու բարոյական չէ: Մենք ունենք իրաւունք խօսելու այդ մասին, եւ ասել ենք, որ շարունակելու ենք խօսել, եթէ անգամ դա ձեզ համար գլխացաւանք է՝ շարունակելու ենք լինել այդ գլխացաւանքը, մինչեւ որ հարցը արդարացիօրէն ի վերջոյ հասցէագրուի: Իրաւունքի տեսանկիւնից, Հայաստանը դեռ շարունակում է պահպանել միջազգային դատարաններում քննուող գործերը՝ չնայած Հայաստանի տարբեր պաշտօնեաների կողմից նաեւ խօսւում է հայցերը հետ վերցնելու մասին, բայց նման բան դեռ չկայ եւ յուսով եմ, որ չի լինի: Իսկ քաղաքական դաշտում մենք կը փորձենք լրացնել այդ բացը, եւ այս հարցում էլ Սփիւռքի աջակցութիւնը շատ կարեւոր է, եւ արդէն իսկ դրսեւորւում է:

Սփիւռքում գործում են տարբեր կազմակերպութիւններ, որոնք տուեալ երկրում քաղաքական որոշումների կայացման վրայ ազդեցութիւն ունեն, եւ փորձում են հայկական շահերը առաջ մղել: Իրենց ունեցած խողովակները տեսնում ենք, որ արդէն իսկ ծառայեցնում են հէնց այս նպատակին: Խօսքը ոչ միայն ԱՄՆի մասին է,  այլ` Աւստրալիայի, Կանադայի,  նաեւ՝ Հարաւային Ամերիկայի: Մեր յանձնախումբը նաեւ ձեւաւորուել է աշխարհաքաղաքական ներկայացուածութիւնը հաշուի առնելով, եւ մենք ունենք ներկայացուցիչներ Հարաւային եւ Հիւսիսային Ամերիկայից,  Եւրոպայից, Արցախից, Հայաստանից, դիտարկւում է նաեւ Աւստրալիայից, Ռուսաստանից, Մերձաւոր Արեւելքից, այսինքն, որտեղ որ հայ կայ՝ պէտք է միաւորի այս գաղափարի շուրջ:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ո՞րն է վերադարձի՝ արցախահայերի կողմից ընդունելի տարբերակը:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Եթէ շատ հակիրճ այս հարցին անդրադառնամ, հետեւեալը կ՛ասեմ, որ Արցախի ժողովուրդն իր ընդամէնը մի քանի օրուայ ընթացքում ամէն ինչ թողնել ու Արցախից հեռանալով ցոյց է տուել, որ չի պատրաստւում ապրել Ադրբեջանի վերահսկողութեան ներքոյ: Ես շարունակում եմ պնդել, որ դա ուղղակի պատրանք է, թէ ադրբեջանական ոստիկանութիւնը Ստեփանակերտում կանգնեցնելով, որեւէ մէկը կարող է մտածել, որ արցախցիները կը վերադառնան Արցախ: Ես այդպէս եմ կարծում յստակ փաստերի հիման վրայ: Եւ երկրորդ հանգամանքը, միջազգային հեղինակաւոր իրաւապաշտպան կազմակերպութեան` «ֆրիդըմ Հաուս»ի հրապարակուած զեկոյցը փաստեց, որ Արցախում իրականացուել է էթնիկ (ցեղային) զտում: Էթնիկ զտման ենթարկուած ժողովրդին երբեւէ չես կարող տանել դնել էթնիկ զտում իրականացնող կառավարութեան իշխանութեան ենթակայութեան ներքոյ:

Այժմ նաեւ միջազգային դատարաններում կան քննուող գործեր` յստակ ցեղային խտրականութեանը վերաբերող, եւ եթէ դատարանն էլ հաստատի, որ  կայ խտրականութիւն, ապա խտրականութիւն առաջացնող իշխանութիւնը չի կարող ապահովել խտրականութեան հաւանական զոհի իրաւունքները: Սրանք սկզբունքային հարցեր են եւ կարող են ընկած լինել վերադարձի իրաւունքի արդիւնաւէտ իրացման հիմքում: Եթէ ամփոփեմ հարցը, պատասխանը հետեւեալն է, որ Ադրբեջանի վերահսկողութեան ներքոյ գտնուող Արցախում, հայ ժողովրդի, արցախցիների գոյութիւնը անհնար է, եւ բոլոր այն լուծումները, որոնք պէտք է առաջարկուեն` պէտք է հաշուի առնեն այս պարզ ճշմարտութիւնը: Հրէաներին չէինք կարող դնել ֆաշիստական կառավարման ներքոյ, ըստ այդմ էլ՝ հայերին չես կարող դնել ադրբեջանական կառավարման ներքոյ: Կարող են ասել չափազանցուած համեմատութիւն է, բնաւ, որովհետեւ ես իմ կաշուի վրայ եմ զգացել, եւ ոչ միայն ես, այլ բոլոր արցախցիները եւ կարող եմ ասել, որ զգացել եմ այդ ատելութիւնը, այլատեացութիւնը (քսենոֆոբիան), դաժանութիւնը, որ երբեւէ չեմ կարող հանդուրժել:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարներից ոմանք եւ տասնեակ ռազմագերիներ շուրջ մէկ տարի է, որ գերեվարուած են Բաքւում:  Փորձե՞լ էք կապ հաստատե՞լ նրանց հետ, ի՞նչ տեղեկութիւնների էք տիրապետում: Սփիւռքն ինչպէ՞ս կարող է մասնակցել նրանց վերադարձնելու գործին:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Մենք չենք կարողանում կապ ունենալ իրենց հետ, քանի որ նրանք հաղորդակցւում են բացառապէս իրենց ընտանիքների հետ եւ շատ սահմանափակ: Անգամ միջազգային կազմակերպութիւնները, որոնք իրաւապաշտպան գործառոյթ ունեն, եւ ուզում են ծանօթանալ այդ մարդկանց պահման պայմաններին կամ առողջական վիճակին, հասանելիութիւն չունեն, չեն կարողանում գնալ, տեսնել, համոզուել: Վերջերս նաեւ Եւրոպայի Խորհրդի խոշտանգումների կանխարգելման կոմիտէի կողմից եղաւ յայտարարութիւն, որ Ադրբեջանը չի համագործակցում փակ հիմնարկներում պահուող մարդկանց իրաւունքների կամ նրանց նկատմամբ հնարաւոր խոշտանգման դէպքերը բացայայտելու առումով: Սա խօսում է այն մասին, որ այս հարցում գործ ունենք մի պետութեան հետ, որը թքած ունի մարդու իրաւունքների վրայ էլ, քաղաքակիրթ մօտեցումների վրայ եւ այլն: Ընթանում է անօրինական, շինծու դատավարութիւն մեր բոլոր ռազմագերիների եւ պատանդառուած անձանց նկատմամբ, որոնց թիւը 23 է`  ութը ռազմաքաղաքական ղեկավարութիւնն է, միւսները՝ Ռաշիդ Բէգլարեանը եւ Վագիֆ Խաչատրեանն են, ովքեր առեւանգուել են Ադրբեջանի կողմից, հինգ հոգի դեռեւս ունենք գերեվարուած 2020 թ. պատերազմի օրերից, եւ միւսները 2023 թուականի Սեպտեմբերի 19-20ի պատերազմական գործողութիւնների հետեւանքով գերեվարուած անձիք են:

Նոյեմբերին Ադրբեջանում տեղի է ունենալու Մակի COP29 համաժողովը, եւ մեր բոլորի համար կարեւոր ժամանակահատուած է այս առիթը օգտագործելու եւ միասնաբար ջանքեր գործադրելու` Ադրբեջանի նկատմամբ քաղաքական ճնշումը մեծացնելու համար, ինչը հնարաւորութիւն է որոշակի արդիւնքի հասնելու մեր ռազմագերիների ազատ արձակելու տեսանկիւնից: Ես տեսնում եմ որ կան արդէն որոշակի արշաւներ այս առումով, եւ դա շատ ողջունելի է, բայց շատ աւելի մեծ թուով մարդիկ պէտք է ներգրաւուեն: Կան տարբեր կազմակերպութիւններ, որ համակարգում են այդ արշաւները Սփիւռքում՝ մեր աւանդական, նաեւ իրաւապաշտպան կառոյցները, անհատներ: Միջազգային քրէական դատարանի նախկին դատախազ Լուիս Մորենօ Օկամպոն է այդ  հարցում բաւական աշխուժութիւն ցուցաբերում: Ես էլ կարող եմ լինել այդ արշաւներին մարդկանց կապող խողովակներից մէկը:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Լրանում է արցախահայերի ցեղասպանութեան մէկ ամեակը: Նախատեսւո՞ւմ են միջոցառումներ այս առիթով: Ինչպէ՞ս կարող ենք տեղեկանալ եւ մասնակցել այդ ձեռնարկներին: 

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Որոշ նախաձեռնութիւններ կան՝ գիտաժողովներ, տարբեր երկրներում տարաբնոյթ արշաւներ, որոնց մասին կ՛իրազեկենք լրատուամիջոցների միջոցով, ինչպէս նաեւ, կարող էք օգտուել ընկերային հարթակներում իմ անձնական, եւ Արցախի ՄԻՊի պաշտօնական էջից, որը ցաւօք վերջերս քիչ կրաւորական է:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Կը ցանկանայի զրոյցն ամփոփենք ուրախալի լուրով` վերագործարկուել է Արցախի հեռուստատեսութիւնը: Ինչպէ՞ս է գործելու, ինչպէ՞ս կարելի է հետեւել հաղորդումներին:

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Այո, Արցախի հեռուստատեսութիւնը վերսկսել է աշխատանքները՝ իհարկէ ոչ նոյն ծաւալով ինչպիսին Արցախում, բայց սա առաջին քայլն է, որ մի խումբ նուիրեալ, վճռական տրամադրուած մարդկանց նախաձեռնութիւնն է: Ութ ամիս շարունակ փնտռել ենք աջակցութիւն, որպէսզի կարողանանք գործարկել Արցախի ազատամարտի, Արցախեան շարժման հետ ամենաուղիղ կապ ունեցող Արցախի հեռուստատեսութիւնը: Այն նաեւ հնարաւորութիւն կը տայ պահպանել արցախեան բարբառը, կապը արցախցիների հետ, բարձրաձայնել արցախցիների խնդիրների մասին, Արցախի կարեւորութեան մասին: Հաղորդումներին կարելի է հետեւել սոցիալական հարթակներում, youtube-ի էջում` Artsakh Public TV: Հեռուստատեսութեան գործունէութեան համար անհրաժեշտ է ֆինանսական աջակցութիւն, եւ օգտուելով այս առիթից՝ դիմում եմ նաեւ Սփիւռքի մեր հայրենակիցներին օգնելու եւ մաս կազմելու այս չափազանց կարեւոր լրատուամիջոցի առաքելութեանը:

Միաժամանակ տեղեկացնեմ, որ ունենք նաեւ արցախեան այլ կազմակերպութիւններ, օրինակ՝ «Արցախեան մշակոյթի պահպանման կենտրոն»  hասարակական կազմակերպութիւնը, որ միաւորել է Արցախի երգի պետական թատրոնը, պարային համոյթը, ջազային խումբը, ազգային նուագարանների, տարբեր մանկապատանեկան խմբերին, եւ փորձում է միջոցներ հայթայթել նշուած կառոյցների գործունէութիւնն ապահովելու համար: Նրանց միջոցով է հնարաւոր լինելու պահպանել արցախեան աւանդոյթները, կրթելու սերունդներին Արցախի յաւիտենականութեան ոգով եւ գաղափարներով: Այս հարցում էլ կարիք ունենք Սփիւռքի աջակցութեան:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Եթէ փորձենք ընդհանրացնել, ի՞նչ տրամադրութիւններ են տիրող արցախցիների շրջանում: 

ԳԵՂԱՄ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ.- Իրականացուած հարցումներից մէկի համաձայն, արցախցիները յոյսի երկու աղբիւր ունեն՝ մէկը վերադարձն է Արցախ, եւ միւսը` Հայաստանում բնակարանային հարցի ճիշդ հասցէագրումը: Ես հասկանում եմ, եւ բնական եմ համարում, որ որքան երկար ժամանակ անցնի, հնարաւոր է, որ վերադարձի մասին պատկերացումները կամ ցանկութիւնները վերափոխուեն, բայց երեւի 100 տոկոսանոց բոլորի կարծիքն ու կամքն արտայայտած կը լինեմ, որ ասեմ, այո՛, մարդիկ ցանկանում են վերադառնալ Արցախ: