Ապրիլի առաջին օրերուն Լոս Անճելըս կը գտնուէր Յ. Պալեան, որ այժմ կը վարէ «Համազգային»ի ԲԱԳԻՆ գրական եռամսեայի խմբագրութիւնը: Եղած է ուսուցիչ հայերէնի, ֆրանսերէնի, գրականութեան եւ իմաստասիրութեան, Հալէպի «Քարէն Եփփէ» եւ Պէյրութի «Նշան Փալանճեան» ճեմարաններուն մէջ, Ս. Նշան ազգային վարժարանի եւ Լիբանանի Մարիստներու քոլէճը: Եղած է խմբագիր ԿԱՄՔ օրաթերթի եւ բազմաթիւ տարիներ՝ Փարիզի հայկական ձայանսփիւռի տնօրէն-խմբագիր: «Համազգային»ի Կեդրոնական վարչութեան կարգադրութեամբ, հիմնած է Մարսիլիայի «Համազգային»ի ճեմարանը: Իրեն հետ ունեցանք զրոյց, զոր կը հրատարակենք մեր այս համարով:
«ԱՍՊԱՐԷԶ».- Ընկ. Պալեան, մեր ընթերցողները ծանօթ են ձեր մտածումներուն եւ կեցուածքներուն: Հասարակական գործիչ, մտաւորական, հրապարակագիր, խմբագիր, լրագրող, լեզուական մաքրութեան համար պայքարող, ուսուցիչ, գրող բնութագրումներէն ո՞ր մէկը ամէնէն հարազատը կը նկատէք ձեր գործունէութիւնը բացատրելու եւ սահմանելու համար:
Յ. ՊԱԼԵԱՆ.- Ըստ պահու, գերակշռող եղած է անոնցմէ մէկը կամ միւսը: Յանձնառու մտաւորականը չի կրնար շերտերու վերածել աշխարհը եւ իր ժողովուրդի կացութիւնը եւ ինքզինք: Շատ սիրած եմ ուսուցչութիւնը, մինչեւ այսօր, երբ դպրոցի մը քովէն կ’անցնիմ եւ կը լսեմ բակէն բարձրացող աղմուկը, հաճոյք կը զգամ: Ուսուցչութիւնը ազնուացնող գործ է, բազմաթիւ այլ հանգամանքներէ վեր դասուող: Ձեր յիշած միւս ստորոգելիները, հասարակական գործիչի, խմբագրի, հրապարակագրի, լայն առումով ուսուցում են, քանի որ կը դառնան դէպի մարդը, զայն կը լուսաբանեն: Չեմ գործածեր դաստիարակել բառը, քանի որ լուսաբանուած անձը ինք պիտի գտնէ իր ճամբան. ինքնութեամբ եւ ինքնատպութեամբ: Ոչ ուսուցիչը եւ ոչ մտաւորականը պէտք չէ յաւակնին միատեսակ մարդ ստեղծել: Նպատակը զանազանութիւններու ներդաշնակութիւնն է: Ոչ «հոմոսովեէթիքիւս», ոչ Հերպըրթ Մարքիւզի «միատարածք մարդը», ոչ մարդամեքենայ: Այս ըմբռնումով է, որ կը կառչիմ ազգային լեզուին եւ անոր հարազատութեան, քանի որ ան կը կերտէ ինքնութիւն, մեր եւ ուրիշներու պարագային:
«Ա.».- Եթէ ձեզ լսենք, քաղաքականի եւ մշակութայինի միջեւ սահմանները կ’անհետանան:
Յ. Պ.- Ֆրանսացի իմաստասէր մը դիպուկ կերպով ըսած է, որ «բառերու ժառանգութիւնը գաղափարներու ժառանգութիւն է», այսինքն փոխառնուած լեզուով վարձու համայնքներ կը ստեղծուին, որոնք այս կամ այն ծագումը կ’ունենան: Մի՞թէ յաճախ չենք լսեր եւ թութակաբար չենք կրկներ, որ «ծագումով հայ» ամերիկացի ենք, ֆրանսացի ենք, արաբ ենք, եւ ինչո՞ւ ոչ… թուրք, եթէ նոյնիսկ այդ կը խոցէ մեր զգացումները: Ուստի նախ պիտի պահուի լեզուն, որպէս կենդանի հաղորդակցական միջոց, ապա՝ որպէս ստեղծագործական գործիք: Երբեմն կը հպարտանանք, որ այս կամ այն լեզուով արտայայտուող յաջողած հայածնունդ մարդիկ կան: Անոնց ստեղծագործութիւնը մեզի չի պատկանիր, որքան որ ալ սիրելի անուններ ըլլան անոնք, ծառայեն մեր քարոզչութեան, շոյեն մեր եսը: Հայերէնով ստեղծագործութիւնն է միայն, որ հայ մշակոյթին կը պատկանի: Յատուկ անունները դուք աւելցուցէք: Մտաւորականի գործունէութեան պարագային արուեստական շերտաւորումները անհեթեթ են: Քաղաքական մեծ դէմքեր, զինուորականներ, ինչպէս Մարկոս Աւրելիոս, Տը Կոլ, Անտրէ Մառլօ, ափրիկեցի Լէոփոլտ Սենկոր, մտաւորականներ էին, գրող, բանաստեղծ:
«Ա.».- Ներկայիս կը զբաղիք ԲԱԳԻՆով: Ի՞նչ է առաքելութիւնը ԲԱԳԻՆի, ի՞նչ կարելի է իրականացնել անոր միջոցով:
Յ. Պ.- Աւելի քան քառասուն տարիներէ ի վեր ԲԱԳԻՆ մասնաւորաբար հայկական Սփիւռքի, -որ Արեւմտահայաստանէն հայրենահանուածներու եւ անոնց յաջորդներու շարունակութիւնն է-, գրական, մշակութային եւ իմացական կեանքին բեմը կը ձգտի ըլլալ: Միշտ խորհած եմ եւ կրկնած, որ դարեր առանց պետութեան տեւած ենք, երբ պահած ենք լեզու եւ մշակոյթ: Տեւաբար կը փորձենք երիտասարդներ ներգրաւել, հակառակ անոր, որ գրական ստեղծագործութեան համար անհրաժեշտ լեզուն զգալի կերպով տեղի տուած է, բայց քիչ մը յամառութիւն, քիչ մը խանդավառութիւն, կրնան ենթահող ստեղծել: Բայց գրելէ առաջ, ընթերցման խնդիր ունինք: Հայերէն ընթերցողներու թիւը կը նուազի, եւ նախաձեռնութիւններ չկան: Հայերէնով լոյս տեսնող հրատարակութիւնները, թերթ, գիրք, այս դժուարութեան դիմաց կանգնած են: Մեր զանազան բնոյթի ղեկավարութիւնները, եկեղեցիի բանկալէն մինչեւ քաղաքական շրջանակները, հայերէնով գիրք եւ թերթ կարդալու ճիգ չեն ըներ, կը նշանակէ, որ անոնք կը հեռանան հարազատութենէ: ԲԱԳԻՆ կը ձգտի հայերէն կարդալու եւ հայ գրականութիւն կարդալու սովորութիւն ստեղծել, գիրն ու գիրքը բերել ժողովուրդին, քանի որ ընտրանիի մը շրջանակին մէջ մնալով, զանգուածը կը խորթանայ իր ազգային լեզուին եւ մշակոյթին նկատմամբ: Եթէ աստիճանաբար յաջողինք ԲԱԳԻՆը կամ գրական այլ հրատարակութիւններ մտցնել հայոց տուները, կը զօրացնենք ազգի անդամներուն միջեւ կապը: Պէտք է միշտ յիշել, որ մեր հասարակ յայտարարը, Պոլիսէն Արժանթին, Երեւանէն Սիտնի, Պէյրութ, Լոս Անճելըս եւ այլուր, հայերէնն է, առանց որուն ինչ որ կը կոչենք միասնութիւն, մէկ ազգ, մէկ մշակոյթ, կը դառնան պղպջակ: «Առաքելութիւն» բառը ճառախօսական է, աւելի լաւ է խօսիլ վերականգնումի մասին, գիտնալով որ ան սոսկ տնտեսական չէ: Եթէ համատեղ ճիգերով, նաեւ՝ ղեկավարութիւններու, մեր գրական եւ մշակութային հրատարակութիւնները բազմանան, տպաքանակը բազմապատկուի, պիտի կարենանք ըսել որ կը գտնուինք յաջողութեան ճամբուն վրայ, այլապէս պիտի ընդունինք, որ կը տնտեսենք անկումները, օտարացնելով մեր կառոյցները:
«Ա.».- Հայաստանի գրողները ԲԱԳԻՆի մէջ արտայայտուելու առիթ ունի՞ն: Հաղորդակցութեան մէ՞ջ էք Հայաստանի գրողներուն հետ:
Յ. Պ.- ԲԱԳԻՆ իր էջերը միշտ բացած է հայ գրողին առջեւ: Երբեմն հայրենի գրողներ եւ մտաւորականներ կը գրեն ԲԱԳԻՆի համար, բայց այդ յաճախադէպ չէ: Ցարդ խուսափած ենք արտատպումներ ընելէ, իսկ Հայաստանի գրողները ընդհանրապէս արհեստավարժ են եւ պատուագին կ’ակնկալեն, ինչ որ սխալ չէ: Սփիւռքի քանի մը գրական հրատարակութիւնները առաւելաբար զարգանալու եւ իրենք զիրենք դրսեւորելու բազմաթիւ միջոցներ չունին, ինչ որ է պարագան Հայաստանի գրողներուն համար: Իմաստուն միջին մը հարկ է գտնել, ակնկալելով, որ Հայաստանի նմանատիպ հրատարակութիւններուն մէջ Սփիւռքի գրողներու ներկայութիւնը քաջալերուի: Ի հարկէ, կան լեզուական զոյգ խոչընդոտներ. արեւելահայերէնի եւ արեւմտահայերէնի, մանաւանդ՝ ուղղագրութեան: Մեր ստացած գրութիւնները կը հրատարակենք ազգային հարազատ ուղղագրութեամբ, կը փորձենք նաեւ ոչ հայերէն բառերը կարելի չափով փոխարինել համապատասխան հայերէններով: Ցարդ, ԲԱԳԻՆի աշխատակիցները սիրայօժար կը մասնակցէին հաւաքական գործին: «Համազգային»ի Կեդրոնական վարչութիւնը, ընդառաջելով մեր կրկնուած առաջարկին, ընդունած է խորհրդանշական պատուագին տալ կարգ մը աշխատակիցներու: Ի հարկէ, եթէ մեր բաժանորդներու թիւը զգալի համեմատութիւններով աճի, կարելի կ’ըլլայ աւելի շօշափելի դարձնել պատուագինի բնական պահանջը, այսինքն՝ եթէ ժողովուրդը ինք տէր կանգնի իր մշակոյթին, գրականութեան, գրողին, բանաստեղծին:
«Ա.».- Քանի կը խօսինք գրականութեան եւ մշակոյթի մասին, կրնա՞ք ըսել, թէ ի՞նչ հետաքրքրական երեւոյթներ կան, մշակոյթի ո՞ր ոլորտները զարգացման եւ վերելքի յոյսեր կը ներշնչեն:
Յ. Պ.- Ընդարձակ հարց է: Օրինակ, շարժապատկերը: Տաղանդաւոր հայ բեմադրիչներ կան Հայաստանի եւ Սփիւռքի մէջ: Ազգային նեղ շրջանակէ դուրս գալու եւ մեծ ժապաւաէններ պատրաստելու համար, կարիք կայ մեծ ներդրումներու: Սփիւռքի մէջ կը դրուի լեզուի հարցը: Հայկական բովանդակութեամբ ժապաւէնը հայկական շարժանկարի արուեստ կ’ըլլայ, երբ հայերէն խօսի: Հունգարական, չեխական, ալպանական կամ յունական ժապաւէնները ֆրանսերէն կամ անգլերէն չեն խօսիր, կը թարգամանուին, կամ դիտողը կը հետեւի էջին վրայ արձանագրուող թարգմանութեան: Հայ գեղանկարչութիւնը շատ արագ կրնայ միջազգային հրապարակ գալ: Բայց երբ Փարիզի մէջ կը նկարէ Թուլուզ-Լոթրեքի կիներուն նման փարթամ ծաւալներ, -այդ գործը ընողներ կան Մոնմարթրի բլուրին վրայ-, հայ արուեստի տարածման չի նպաստեր: Պիտի գիտնանք, որ շատ սիրելի եւ համակրելի հայածնունդ բանատեղծներ եւ վիպասաններ կրնան ըլլալ, բայց իրենց գրականութիւնը կ’իյնայ իրենց գործածած լեզուի մշակոյթի աւազանը: Հայ գրականութիւնը հայերէնով կ’ըլլայ: Յաճախ կը կրկնեմ Նոպելեան դափնեկիր Իզաակ Սինկերի խօսքը, որ կ’ըսէր, թէ ինք թերեւս վերջին գրողն էր ետտիշ լեզուով գրող, բայց պիտի գրէր ետտիշ լեզուով: Պարզ է. այդ լեզուով գրուածը հրեական գրականութիւն է, միւսները՝ հրեական ծագում ունեցող ֆրանսացի, գերմանացի, ռուս եւ այլ ազգի գրողներ են: Կ’ապրինք փոխանցման ժամանակներ: Օրինակ, Երեւանի շինարարութիւնները տարբե՞ր են Փարիզի կամ Նիւ Եորքի նմանօրինակ կառուցումներէն, երբ մենք ունինք ճարտարապետական ինքնատիպ ժառանգութիւն: Չենք խօսիր, տնտեսական ազդակը գրաւած է հոգի եւ հրապարակ:
«Ա.».- Հայ մամուլի լեզուն վերջին յիսնամեակին նահանջած է: Կա՞ն վերականգնումի յոյսեր: Կա՞ն լուծումներ:
Յ. Պ.- Հայ մամուլ բացատրութիւնը հարկ է ընդլայնել եւ ներառել ձայնասփիւռը եւ հեռատեսիլը: Սկսիմ վերջին կէտէն: Կենսական անհրաժեշտութիւն է պաշտօնի կոչել հայերէնի տիրապետող անհատներ, որոնց պարտականութիւնը ըլլայ սրբագրել: Երկու ծաւալուն թերթեր անցեալին ունէին սրբագրող, որ հայերէն գիտէր: Այդ անձերը կան եւ անոնց ներկայութիւնը պերճանք պէտք չէ նկատել: Ճիշդ է, նահանջ կայ, օտարաբանութիւններ եւ օտար բառեր կը վխտան, արեւմտահայերէնի պարագային, արեւելահայերէնի ազդեցութիւնը արեւմտահայերէնը կը դարձնէ քերականական անճոռնիութիւններու անտառ, ուր խնդրառական կանոններ, հոլովում, խոնարհում չեն յարգուիր: Կան յարգելի բացառութիւններ: Այս տեղատուութեան հետեւանքը այն է որ, օրինակ, հայերէն թերթը կը դառնայ օտարալեզու, ժամանակ մը կ’ունենայ հայերէն ներդիր էջեր, ոմանք կը գոհանան այստեղէն-այնտեղէն որսացուած հայագիր էջով զոր կը նկարեն եւ կը տպեն… Զանազան նպատակներով խորհրդաժողովներ կը կազմակերպուին, կամ վերաւորակաւորման դասընթացքներ, ինչո՞ւ այդ չընել հայ մամուլին համար, երբ գիտենք, որ զանգուածը երբ սխալը կը կարդայ սխալով կը տպաւորուի…
«Ա.».- Կրնա՞ք երկու խօսք ալ ըսել հայկական վարժարաններու մակարդակի մասին: Ծանօ՞թ էք: Կրնա՞ք գնահատել իրավիճակը: Այս ոլորտի մէջ ի՞նչ ընելիքներ ունին սփիւռքի պատասխանատուները:
Յ. Պ.- Դպրոցական-կրթական խնդիրը համահայկական կարեւորութիւն ունի եւ կիսամիջոցները չեն բաւեր: Նախ հարկ է յստակացնել հայ դպրոցի նպատակը. հոն հայ տղաքը պիտի սորվին հայերէնը, իրենց պատմութիւնը եւ հաղորդուին իրենց մշակոյթով: Անոնք պէտք է որ յաջողին կեանքի մէջ, բայց այդ չէ հայ դպրոցի նպատակը, նոյնիսկ երբ այդ կ’ակնկալուի: Հայ դպրոցի պատասխանատուները բեմերէ պոռալէ առաջ՝ որ այս կամ այն տոկոսով յաջողած են աշակերտները պետական կամ համալսարան մուտքի քննութիւններուն, պիտի ըսեն, թէ իրենց շրջանաւարտները հայախօ՞ս են, անսխալ հայերէն նամակ գրել գիտե՞ն, հայերէն գիրք կը կարդա՞ն, եւայլն: Այդ չենք լսեր. կը նշանակէ որ հայ դպրոցը շեղած է իր իսկական նպատակէն: Ան պէտք է ըլլայ գրաւիչ, ուսուցումը ունենայ բարձր մակարդակ, հայերէն ու հայերէնով աւանդուուղ նիւթերու ուսուցիչները փայլուն անձեր պէտք է ըլլան եւ լիաբուռն վարձատրուին, որպէսզի նորերը ուզեն այդ ասպարէզը ընդգրկել: Տուեալ քաղաքի կամ համայնքի համար «մանկավարժական ծրագիր» պէտք է ունենալ, հայերէնի պահերը երբեք պէտք չէ զոհել այլ նկատումներու, մանաւանդ քննութիւններու նախօրեակին: Սփիւռքեան պայմաններու մէջ «ծրագիրը» «երկլեզուանի մանկավարժութիւն»ը պիտի ըլլայ, որ չի նշանակեր երկու լեզու սորվեցնել, այլ ընել այնպէս, որ մանուկը երկու լեզուով միաժամանակ աշխարհը ճանչնայ, իւրացնէ: Ի հարկէ, նման մանկավարժութեան համար յատուկ դասագիրքեր պէտք է պատրաստել, նկատի առնելով նաեւ բազմաթիւ այլ ազդակներ, ինչպէս գիտական, աշխարհագրական եւ այլ նիւթերու բառապաշարի իւրացումը: Այս աշխատանքը «սիրողական» չէ, կը կարօտի իսկական ներդրումներու, մէկ հոգիով չի սկսիր եւ չ’աւարտիր:
«Ա.».- Ազգային նկարագիր, հայեցի դաստիարակութիւն. կրնա՞ք սահմանել այս ըմբռնումները:
Յ. Պ.- Եթէ ճառ խօսինք, սահմանումը դիւրին է: Ընդհանուր ծրագրում մը անհրաժեշտ է, որպէսզի փոքրիկ, բայց հետեւողական գումարուող ճիգերով նկարագիր կազմուի, հայութիւն ժառանգուի: Իսկ այդ ժառանգուածը հայութիւն պիտի ըլլայ, տասնամեակներու ընթացքին կոշկոռ դարձած մեր կողմնապաշտութիւններէն տարբեր:
Այժմ կը բնակիմ Ֆրանսա, Փարիզ, ԲԱԳԻՆի հարցով երեք ամիսը անգամ մը Պէյրութ կ’երթամ: ԲԱԳԻՆի պատրաստութեան աշխատանքներու մէկ մասը կը կատարեմ Փարիզ: Որքան որ ալ տարօրինակ թուի, այն օրէն ի վեր, երբ աշխատանքէ դադրած եմ, ժամանակ չունիմ: Կը գրեմ, կը կարդամ: Կ’ափսոսամ, որ համակարգիչը գոյութիւն չունէր, երբ շատ երիտասարդ էի…
